Ακόμη προσκυνούμε σχετικώς την αγία εικόνα του περιγραφέντος Υιού του Θεού, επειδή ενανθρώπησε για μας αναφέροντας την προσκύνησι με ευσέβεια προς το πρωτότυπο, καθώς επίσης το Τίμιο Ξύλο του σταυρού και όλα τα σύμβολα των παθημάτων του, επειδή είναι θεία τρόπαια κατά του κοινού πολεμίου του γένους μας. Ακόμη και τον τύπο του Τιμίου Σταυρού ως όπλο σωτήριο και τους θείους ναούς και τόπους και τα ιερά σκεύη και θεοπαράδοτα λόγια, εξ αίτιας του Θεού που ενοικεί σε αυτά.
Παρομοίως προσκυνούμε και τις εικόνες όλων των αγίων για την αγάπη προς αυτούς και τον Θεό, τον οποίον αυτοί αγάπησαν και υπηρέτησαν με αλήθεια και τελειότητα, αναφέροντες την διάνοια προς τις μορφές εκείνων κατά την προσκύνησι. Προσκυνούμε και τις αγίες σορούς αυτών, με την πεποίθησι ότι δεν απομακρύνθηκαν από τα ιερώτατα οστά αυτών η αγιαστική χάρις, όπως δεν διαιρέθηκε η θεότητα από το δεσποτικό σώμα κατά τον τριήμερο θάνατο.
(Προς Διονύσιον Ομολογία, ΕΠΕ 4,444)
Μέσω αυτών οδηγούμαστε στην δόξα του Θεού
Σε ερώτησι των Χιόνων, γιατί έχετε στις εκκλησίες σας ομοιώματα και τα προσκυνείτε, αντίθετα προς τον νόμο του Μωυσή, ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς απάντησε:
Ο Θεσσαλονίκης είπε πάλι· Προσκυνούν και οι φίλοι ο ένας τον άλλον, αλλά δεν θεοποιούνται με αυτό. Ότι δε αληθινά έτσι έμαθε ο Μωυσής από τον Θεό και δίδαξε τον τότε λαό, είναι σε όλους φανερό. Αλλά ο ίδιος πάλι Μωυσής τότε δεν άφησε κανένα σχεδόν ομοίωμα που δεν κατασκεύασε· το εσωτερικό του καταπετάσματος το κατασκεύασε σε ομοίωμα και τύπο των επουρανίων… το δε εξωτερικό του ναού το κατασκεύασε σε τύπο των επιγείων. Αν λοιπόν ρωτούσε κάποιος τότε τον Μωυσή, πώς ενώ ο Θεός απαγόρευσε τις εικόνες και τα ομοιώματα των άνω και των κάτω, εσύ πάλι τα έκανες έτσι, θα έλεγε οπωσδήποτε εκείνος ότι απαγορεύθηκαν οι εικόνες και τα ομοιώματα, για να μη τα λατρεύη κανείς ως θεούς (Εξ 20,5’ 23,24), το να οδηγείται όμως κανείς με αυτά τα ομοιώματα προς τον Θεό είναι καλό.
Επαινούσαν και οι Έλληνες τα χτίσματα, αλλά ως θεούς· τα επαινούμε και εμείς αλλά οδηγούμαστε μέσω αυτών στην δόξα του Θεού. Είπαν λοιπόν πάλι οι Τούρκοι· Αληθώς τα κατασκεύασε τότε ο Μωυσής αποκρίθηκαν τότε πολλοί. – Ναι, όλα αυτά τα κατασκεύασε.
(Διάλεξις προς τοις αθέοις Χιόνας, ΕΠΕ7,224)
Δια μέσου αυτής να προσκυνήσης εκείνον που μας έπλασε
«Να μη κατασκευάσης κανένα ομοίωμα όσων βρίσκονται επάνω στον ουρανό… » (Εξ 20,5).
Γιατί όλα είναι χτίσματα του μόνου Θεού, που κτίσθηκαν εν Αγίω Πνεύματι δια του Υιού και Λόγου του, ο οποίος Λόγος του Θεού στους τελευταίους αιώνες πήρε σάρκα από παρθενική κοιλιά, φάνηκε επάνω στην γη και συναναστράφηκε με τους ανθρώπους (Βαρούχ 3,38) για την σωτηρία των ανθρώπων, πέθανε και αναστήθηκε, ανέβηκε στους ουρανούς μαζί με το σώμα και κάθησε υψηλά στα δεξιά της μεγαλωσύνης (Εβρ. 1,3), με το οποίο σώμα θα έλθη πάλι με δόξα να κρίνη ζωντανούς και νεκρούς (ΒΖ Τιμ. 4,1).
Αυτού λοιπόν, που ενανθρώπησε για χάρι μας να κατασκευάσης την εικόνα, από αγάπη γι’ αυτήν, και να θυμηθής δι’ αυτής εκείνον και να προσκύνησης δι’ αυτής εκείνον, μεταφέροντας δι’ αυτής τον νου σου προς το προσκυνητό εκείνο σώμα του Σωτήρος που κάθεται στα δεξιά του Πατρός στον ουρανό. Επίσης να κατασκευάσης και να προσκυνήσης και των αγίων τις εικόνες, όχι ως θεούς (διότι αυτό απαγορεύεται), αλλά λόγω της σχέσεως και διαθέσεως που υπάρχει σ’ εκείνους και λόγω της υπερβολικής τιμής καθώς ο νους δια μέσου των εικόνων ανέρχεται προς αυτούς όπως και ο Μωυσής κατασκεύασε τις εικόνες των Χερουβίμ μέσα στα Άγια (Εξ. 25,17).
Εξ άλλου και τα ίδια τα Άγια των Αγίων ήταν τύπος των υπερουρανίων και το κοσμικό άγιο έφερε εικόνα όλου του κόσμου, και ο Μωυσής τα ωνόμασε αυτά άγια, για να δοξάση όχι τα κτίσματα, αλλά τον κοσμοποιό Θεό δι’ αυτών.
Και συ λοιπόν να μη θεοποιήσης τις εικόνες του Δεσπότη Χριστού και των αγίων, αλλά δι’ αυτών να προσκυνήσης εκείνον που προηγουμένως έπλασε εμάς σύμφωνα με την εικόνα του και έπειτα την κατά το δικό μας είδος εικόνα του, την οποία ευδόκησε να προσλάβη κατά την άρρητη φιλανθρωπία και κατά την οποία έγινε περιγραπτός και όχι μόνο την θεία εικόνα να προσκυνήσης αλλά και του σταυρού του τον τύπο· γιατί αυτός είναι σημείο μέγιστο και τρόπαιο Χριστού εναντίον του Διαβόλου και όλης της αντίθετης φάλαγγος…
(Δεκάλογος της κατά Χριστόν…, ΕΠΕ 8,488-490)
Αναγνωρίζοντας αισθητό το πρόσλημμα, τιμούμε την εικόνα
Αναγνωρίζοντας και εμείς αισθητό και περιγραπτό αυτό το από εμάς πρόσλημμά του και φύραμα, εικονίζομε και προσκυνούμε ευσεβώς και αυτήν που τον γέννησε παρθενικώς και εκείνους που τον ευαρέστησαν τελείως. Αυτού τα σύμβολα των παθών, και μάλιστα τον σταυρό, τιμούμε και προσκυνούμε ως θεία τρόπαια κατά του κοινού εχθρού.
(Ομιλία Η’ Περί πίστεως, ΕΠΕ 9,220)