Δημοσιεύσεις ετικέτας «Η ΓΩΝΙΑ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ»

Γωνιά της Γλώσσας – Γεωργίου Ἰ. Βιλλιώτη: 9 Φεβρουαρίου, Παγκόσμια Ἡμέρα Ἑλληνικῆς Γλώσσας

Γράψαμε στὸ προηγούμενο σημείωμά μας γιὰ τὴν λέξη «συγγνώμη» καὶ κάναμε λόγο γιὰ τὴν ἱστορικὴ ὀρθογραφία. Ὁρισμένες γλῶσσες, ὅπως ἡ Ἱσπανική, ἔχουν σύστημα γραφῆς φωνημικό, δηλαδὴ κάθε φώνημα παριστάνεται ἀπὸ τὸ ἴδιο γράμμα. Στὴν Νέα Ἑλληνικὴ ὅμως δὲν ὑπάρχει αὐτὴ ἡ σχέση μεταξὺ προφορᾶς καὶ ὀρθογραφίας. Αὐτοῦ τοῦ εἴδους ἡ ὀρθογραφία ὀνομάζεται ἱστορικὴ ἢ ἐτυμολογική.

Συγγνώμη ἢ συγνώμη; Ἐνῷ εἶναι προφανὲς ὅτι ἡ ὀρθὴ γραφὴ εἶναι μὲ δύο γάμμα, ὁρισμένοι ἐπιλέγουν τὴν γραφὴ μὲ ἕνα γάμμα μὲ τὸ αἰτιολογικὸ ὅτι τὰ δύο γάμμα δὲν προφέρονται!

Ἕνας καλὸς συνάδελφος πῆγε σὲ ἕνα κατάστημα καὶ ὁ πωλητὴς τὸν ρώτησε: «Θέλετε τὸ ἀκριβὸ ἢ τοῦ εὐροῦ». Προφανῶς θὰ σχολιάσουμε τὸν τύπο «τοῦ εὐροῦ».

Ἕνα ἀπὸ τὰ δεινὰ ποὺ μᾶς κληροδότησε ἡ πτώση τῶν Πρωτοπλάστων εἶναι ἡ λύπη καὶ οἱ θλίψεις. Μὲ πολλὲς λέξεις ἐκφράζονται οἱ ἀποχρώσεις τῆς θλίψης, ἀναλόγως μὲ τὸν τρόπο ποὺ ἐκδηλώνεται. Ὁ πιὸ γνωστὸς τρόπος εἶναι τὸ κλάμα. Ἅμα τὸ κλάμα εἶναι συνεχές, χαμηλόφωνο, μονότονο…

Μὲ τὴν λέξη «authentic» θὰ ἀσχοληθοῦμε σήμερα, δηλαδὴ μὲ τὴν λέξη αὐθεντικὸς ποὺ ἦταν ἡ λέξη ποὺ ἀναζητήθηκε περισσότερο ἀπ’ ὅλες στὶς Ἡνωμένες Πολιτεῖες τῆς Ἀμερικῆς τὸ 2023 σύμφωνα μὲ τὸ ἠλεκτρονικὸ λεξικὸ Merriam-Webster καὶ ἀντανακλᾶ βέβαια τὶς ἀνησυχίες των Ἀμερικάνων γιὰ τὴν τεχνητὴ νοημοσύνη.

Στὸν Πίνδαρο τῆς βυζαντινῆς ὑμνογραφίας -ὅπως τὸν ἔχουν ὀνομάσει-, τὸν ἅγιο Ρωμανὸ τὸν Μελωδὸ ὀφείλουμε πολλὰ ἀπὸ τὰ ἀπαράμιλλα τροπάρια ποὺ ψάλλουμε τὰ Χριστούγεννα.  Ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ γνωστὰ εἶναι τὸ προεόριο «Ἡ Παρθένος σήμερον».

Εὐκαιρία λοιπὸν νὰ ἀπευθύνουμε τὶς εὐχές μας, εὐχὲς μὲ περιεχόμενο καὶ οὐσία, εὐχὲς προσωπικὲς καὶ ὄχι ἀπρόσωπες καὶ ἰσοπεδωμένες, εὐχὲς ποὺ θὰ ἀποτελοῦν ἀφετηρία προβληματισμοῦ. Ἂς ἀφήσουμε λοιπὸν τὴν ἄχρωμη εὐχὴ: «Καλὲς γιορτὲς» καὶ νὰ προτιμᾶμε ….

Ἄς θυμηθοῦμε τὴν κλασσικὴ διατύπωση τοῦ Whorf: «Τὸ γλωσσικὸ σύστημα ποὺ βρίσκεται στὸ παρασκήνιο (μὲ ἄλλα λόγια ἡ γραμματική) κάθε γλώσσας δὲν εἶναι ἁπλᾶ ἕνα ἀναπαραγωγικὸ μέσο γιὰ τὴν διατύπωση ἰδεῶν, ἀλλὰ μᾶλλον αὐτὸ εἶναι ὁ διαμορφωτὴς τῶν ἰδεῶν, τὸ πρόγραμμα καὶ ὁ ὁδηγὸς γιὰ τὴν νοητικὴ δραστηριότητα τοῦ ἀτόμου, γιὰ τὴν ἀνάλυση τῶν ἐντυπώσεων του».

Ὅ,τι καὶ νὰ πῇ ἕνας ποιητής, μικρὸ ἢ μεγάλο, σημαντικὸ ἢ ἀσήμαντο, δὲν φέρνει ἀποτέλεσμα, θέλω νὰ πῶ δὲν γίνεται ποίηση ἂν δὲν περάσῃ ἀπὸ τὴν κρησάρα τῆς γλώσσας, ἂν δὲν φτάσῃ στὴν ὅσο γίνεται πιὸ τέλεια ἔκφραση. Ἀκόμα καὶ οἱ πιὸ μεγάλες ἰδέες, οἱ πιὸ εὐγενικές, οἱ πιὸ ἐπαναστατικές, παραμένουν σκέτα ἄρθρα, ἐὰν δὲν καταφέρῃ ὁ τεχνίτης νὰ ταιριάσῃ σωστά τα λόγια του.

Ἡ ἐκκλησιαστικὴ φράση τῆς ἡμέρας

Τὸ κύριο ὄνομα Ἀχίλλ(ε)ιος πῶς γράφεται μὲ ει ἢ μὲ ι;

Τί σχέση ἔχει ὁ κύκλος μὲ τὴν ἐγκύλιο; Ἐγκύκλιος εἶναι τὸ ἐπίσημο ἔγγραφο τὸ ὁποῖο περιλαμβάνει ὁδηγίες γιὰ τὴν ἑρμηνεία καὶ ἐφαρμογὴ διαταγμάτων, κανονισμῶν, νόμων καὶ τὴν ἀντιμετώπιση ὁρισμένων προβλημάτων καὶ κοινοποιεῖται ἀπὸ μία ἀνώτερη Ἀρχὴ στὶς ὑφιστάμενές της. Διαφανὴς ἡ ἐτυμολογία της: ἀπὸ τὴν πρόθεση ἐν καὶ τὸν κύκλο…

Τὸ ρῆμα «ξεχνῶ» «σταματῶ νὰ θυμᾶμαι, δὲν διατηρῶ στὴ μνήμη μου» τὸ χρησιμοποιοῦμε ὅσοι εἴμαστε πάνω ἀπὸ σαράντα καθημερινά. Ὅταν ἀρχίζῃ ἡ βιολογικὴ ἀποδόμηση τοῦ ἀνθρώπου, λέμε: «αὐτὸς τὰ ἔχει χάσει»…

«Ἡ ἄμεση ἢ ἔμμεση ἐπίδραση τοῦ ἀλφαβήτου τῆς Ἑλληνικῆς, τοῦ λεξιλογίου της, τοῦ συντακτικοῦ της καὶ τῆς λογοτεχνίας της ἦταν καὶ εἶναι τεράστια» γράφει ὁ Ἱσπανὸς ἑλληνιστής, γλωσσολόγος, μεταφραστὴς καὶ μέλος τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Φρανθίσκο Ρ. Ἀδράδος στὸν πρόλογο τοῦ βιβλίου του «Ἱστορία τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας»…

“Ἡ Ἑλληνικὴ καὶ ἡ Κινεζικὴ εἶναι οἱ μοναδικὲς ὁμιλούμενες γλῶσσες ἀκόμη καὶ σήμερα, τῶν ὁποίων ἡ ὕπαρξη εἶναι γνωστὴ ἐδῶ καὶ 3.500 χρόνια. Καὶ δὲν ὑπάρχει ἀμφιβολία ὅτι, ἂν κρίνουμε ἀπὸ τὴν ἐπίδραση ποὺ ἄσκησαν σὲ ὅλες τὶς εὐρωπαϊκὲς γλῶσσες, ἡ Ἐλληνικὴ εἶναι ἡ πρώτη γλῶσσα τοῦ κόσμου…”

μορμολυκεῖον ἢ μορμολύκειον: φόβητρον ἢ προσωπίδα ποὺ χρησιμοποιοῦσαν στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα γιὰ ἐκφοβισμὸ τῶν παιδιῶν

Στὸν περήφημο ὔμνο τῆς ἀγάπης στὸ 6ο ἐδάφιο συναντᾶμε τὸ ρῆμα «περπερεύομαι». «Ἡ ἀγάπη μακροθυμεῖ, χρηστεύεται, ἡ ἀγάπη οὐ ζηλοῖ, ἡ ἀγάπη οὐ περπερεύεται, οὐ φυσιοῦται». (Α΄ Κορινθίους 13, 4). Τὸ σπάνιο ρῆμα περπερεύομαι σημαίνει «καυχιέμαι ἢ κομπάζω γιὰ τὸν ἑαυτό μου».

Πολλὲς φορὲς τὰ λόγια στοιχεῖα ἔχουν ἰδιαίτερη ὑφολογικὴ συνυποδήλωση.

ἡδύς: ἡδεῖα, ἡδύ, I. ὁ γλυκὸς στὴν γεύση ἢ στὴν ὀσμὴ (εὔγευστος καὶ εὔοσμος)

Πτωχὸς στὰ ἀρχαῖα ἑλληνικὰ εἶναι ἐκεῖνος ποὺ ζαρώνει ἀπὸ τὸν φόβο του, ὁ ἐπαίτης, ὁ ζητιάνος. Ἔχει σχηματιστῆ ἀπὸ τὴν ρίζα τοῦ ρήματος πτήσσω «φοβίζω, μαζεύομαι, ζαρώνω».

Ἡ Ἐπιλύχνιος Εὐχαριστία, τὸ γνωστό μας «Φῶς Ἱλαρὸν» εἶναι ἀρχαῖος ὕμνος, ποὺ συνδέθηκε μὲ τὴν ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ ἀπὸ τοὺς πρώτους χριστιανικοὺς χρόνους.

Βρῆκα μιὰ μικρὴ ἐκκλησία ὅλο τρεχούμενα νερά 
καὶ τὴν κρέμασα στὸν τοῖχο. Τὰ μανουάλια της εἶναι 
πήλινα καὶ μοιάζουν μὲ τὰ δάχτυλά μου ὅταν γράφω.

Πατριώτης εἶναι ἐκεῖνος ποὺ ἀγαπᾶ τὴν πατρίδα του, ὁ φιλόπατρις. Τί σήμαινε ὅμως στὴν ἀρχαία Ἑλληνική;  Πατριώτης εἶναι αὐτὸς ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὴν ἴδια χώρα, ὁ συμπατριώτης, ὁ ὁμοήθης, ὁ ὁμόγλωσσος. Ὣς ἐδῶ ἡ σημασία του δὲν μᾶς ξενίζει.

Εἶναι παρήγορο ποὺ πληθαίνουν οἱ ἱστότοποι, οἱ ἐφαρμογὲς ποὺ καταγίνονται μὲ γλωσσικὰ θέματα. Χρειάζεται ὅμως προσοχή, διότι παρὰ τὶς καλὲς προθέσεις, στοὺς ἱστοχώρους αὐτοὺς ἐπιπολάζουν λάθη καὶ ἀστοχίες.

Φίλος τοῦ ἱστοχώρου ἀπορεῖ γιατὶ ὁ ρηματικὸς τύπος ἐπόθει γράφεται μὲ ει καὶ ὄχι μὲ η, ὅπως τὸ ἐπωλήθη, τὸ ἐτέθη, τὸ ἀνελήφθη.

Δὲν ὑπῆρχε πλέον οἰκία ὀρθή, δὲν ὑπῆρχε στέγη καὶ ἄσυλον, εἰς ὅλον τὸ ὀροπέδιον ἐκεῖνο, παρὰ τὴν ἀπορρῶγα ἀκτήν…

Διαλάμπω = κατέχω ξεχωριστὴ θέση καὶ συνεκδοχικὰ εἶμαι διακεκριμένος…

Στὴν ὀρθόδοξη παράδοσή μας τὰ μόνα γενέθλια ποὺ ἑορτάζουμε εἶναι τοῦ Χριστοῦ, τῆς Παναγίας καὶ τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Προδρόμου. Τὰ τελευταῖα χρόνια ἑορτάζονται τὰ γενέθλια ἑνὸς ἑκάστου κατ΄ ἀπομίμησιν δυτικῶν προτύπων. Στὸν ἑορτάζοντα εὐχόμαστε: «Νὰ τὰ ἑκατοστήσῃς» καὶ τὸ γράφουμε μὲ η. Μᾶς διαφεύγει ὅμως μιὰ λεπτομέρεια…

Τὸν Αἴολο τὸν γνωρίσαμε ἀπὸ τὴν Ὀδύσσεια. Ἦταν βασιλιᾶς τοῦ μυθικοῦ νησιοῦ Αἰολίης, ποὺ ὁ Δίας τὸν εἶχε διορίσει ταμία τῶν ἀνέμων. Εἶχε ἕξι γιούς, τοὺς δυνατοὺς ἀνέμους, καὶ ἕξι κόρες, τοὺς ἤπιους ἀνέμους ἢ αὖρες, ποὺ…

Παρετυμολογία εἶναι ἡ ἐσφαλμένη ἐτυμολογία μιᾶς λέξεως. Ἐπειδὴ ἡ ἐτυμολογία τῶν λέξεων εἶναι δέλεαρ γιὰ τοὺς ὁμιλητές, ἐκεῖνοι ἐτυμολογοῦν τὶς λέξεις σύμφωνα μὲ τὶς προσωπικές τους ἀντιλήψεις μὲ ἀποτέλεσμα νὰ τὶς παρετυμολογοῦν. Ὁ Ἰωάννης ὁ Ἀποκεφαλιστὴς εἶναι στὴν πραγματικότητα….

Γράφει ὁ Ἀπόστολος Παῦλος στὴν πρὸς Γαλάτας ἐπιστολὴ «μικρὰ ζύμη ὅλον τὸ φύραμα ζυμοῖ» (5, 9), δηλαδὴ λίγο προζύμι ζυμώνει ὅλη τὴν μᾶζα.

Ἀκοῦμε συχνὰ: «Φορτώνει τὸ κινητό μου». Εἶναι σωστὴ ἡ πρόταση αὐτή;