Αρχιμ. Κύριλλου Κεφαλόπουλου
Εφημέριος Ι. Ν. Αγίου Μάρκου Ευγενικού
Κάτω Πατησίων, Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών
Η κατ’ εξοχήν έννοια της Ευχαριστίας είναι η μετοχή, η μέθεξη του πιστού στο Σώμα και Αίμα του Χριστού, και κατά συνεκδοχήν η μετοχή στην ζωή του Χριστού, που εκλαμβάνεται ως ευλογία μυστική που λαμβάνει ο πιστός κατά την μετάληψη. Τα αποτελέσματα της σωματικής και πραγματικής παρουσίας του Χριστού υπό τα δύο ευχαριστιακά είδη αποτελούν υλική και πνευματική τροφή για τον πιστό. Η έννοια της Ευχαριστίας ως τροφή έλκει την καταγωγή της από το Ευαγγέλιο του Ιωάννου (6:53), όπου ο Χριστός καλεί τους πιστούς να φάνε το Σώμα και να πιουν το Αίμα Του, ώστε να έχουν ζωήν αιώνιον. Η ίδια αντίληψη υπάρχει σε πολλούς εκκλησιαστικούς συγγραφείς πριν και μετά τον Κύριλλο. Θα λέγαμε μάλιστα ότι αποτελεί κοινή πεποίθηση της Εκκλησίας. Αρκετά συχνά θα βρούμε αναφορές σε πατερικά κείμενα να περιγράφουν την Ευχαριστία ως τροφή, ως βρώσις και πόσις πραγματική, ουσιαστική, αλλά και πνευματική.
Επίσης, ο Κύριλλος Αλεξανδρείας περιγράφει την Ευχαριστία ως “σπέρμα ζωοποιόν” και “σπέρμα αθανασίας” (το τελευταίο μας παραπέμπει στον Ιγνάτιο Αντιοχείας που κάνει χρήση του όρου “φάρμακον αθανασίας’. Ο πιστός γευόμενος το Σώμα και Αίμα του Χριστού, έρχεται σε άμεση κοινωνία και μέθεξη με τον ζώντα Χριστό. Μέσω της Ευχαριστίας οι πιστοί καθίστανται “σύσσωμοι” με τον Χριστό, αλλά και κοινωνοί της θείας φύσεως μέσω του Αγίου Πνεύματος.
Ο Άγιος Κύριλλος επανέρχεται στο μοτίβο της μετοχής/ μεθέξεως των πιστών, οι οποίοι “διά του Αγίου Πνεύματος εν ημίν θεοπρεπώς συνανακιρνάσθαι δή ώσπερ τοις ημετέροις σώμασι διά της αγίας αυτού σαρκός και του τιμίου αίματος”. Η μέθεξη αυτή, κατά τον Άγιον Κύριλλον, νοείται όχι μόνον πνευματική, αλλά πρωτίστως “μέθεξις φυσική”.
Η συμμετοχή στην Ευχαριστία, εκτός από μέθεξη, παρέχει στον πιστό μία πιο ουσιαστική και ζωοποιό ένωση με τον Χριστό, που ο Κύριλλος την περιγράφει με τον όρο “μετάληψις”. Όταν ο πιστός προσεγγίζει την θεία και ουράνια χάρη, ανεβαίνει πνευματικά καθώς προσέρχεται “εις αγίαν μετάληψιν του Χριστού”. Ο πιστός δεν μεταλαμβάνει απλώς Σώμα και Αίμα, αλλά διά της μεταλήψεως του Σώματος και Αίματος αναμιγνύεται (“συνανακιρνάμενος”, “αναμιγνυμένος”) με τον Ίδιο τον Χριστό, και η ίδια η θεϊκή εν Χριστώ ζωή εμφυτεύεται (“εμφυτεύειν”) μέσα στον πιστό.
Άλλους όρους που χρησιμοποιεί ο Κύριλλος Αλεξανδρείας για να εκφράσει αυτήν την έννοια της μεθέξεως και της ζωοποιού ενώσεως του πιστού με τον Χριστό στην Ευχαριστία, είναι το “ενοικείν” και το “κατοικείν“. Με τους δύο τελευταίους όρους θέλει να εκφράσει την βαθιά και ουσιαστική πνευματική αλλοίωση που υφίσταται ο πιστός, αφού, όταν μεταλαμβάνει, ο Χριστός έρχεται και ενοικεί μέσα στον πιστό σωματικώς διά της κοινωνίας της Ιδίας Αυτού Σαρκός. Ο Χριστός έρχεται να κατοικήσει μέσα στον πιστό ως Ζωή και Ζωοποιός δύναμη.
Ο Άγιος Κύριλλος εντοπίζει και μίαν άλλην διάσταση της Ευχαριστίας ως επίδραση πάνω στον πιστό. Εφ’όσον η χριστιανική ζωή αποτελεί διαρκή αγώνα εναντίον του πονηρού και του θελήματος της σαρκός, ο πιστός, συμμετέχοντας στο Ευχαριστιακό Δείπνο του Κυρίου, και τρεφόμενος από την ευχαριστιακή τράπεζα, αποκαθίσταται ενώπιον του Θεού, μεταλαμβάνει “εις άφεσιν αμαρτιών”, λαμβάνει συγχώρηση και συμφιλίωση με τον Θεό, θεραπεύονται τα πάθη της ψυχής και ενισχύεται πνευματικά στον αγώνα του κατά των επιθυμιών της σάρκας.
Μέσω της “αγίας μεταλήψεως του Χριστού”, ο πιστός ενδυναμώνεται ώστε να υπερνικήσει τις παγίδες του διαβόλου, να καταστεί “κοινωνός θείας φύσεως”, και να λάβει ζωή και αφθαρσία. Γράφει χαρακτηριστικά ο Άγιος Κύριλλος: ” έδει μαθείν ημάς, ότι της του Λόγου δυνάμεως την ενέργειαν πεφόρηκεν η αγία σαρξ, ‘ήν αυτός εποιήσατο, θεοπρεπή την δύναμιν εμφυτεύσας αυτή. Ουκούν απτέσθω και ημών, μάλλον δε ημείς αυτού διά της μυστικής ευλογίας, ίνα και ημάς ελευθερώση ψυχικών αρρωστημάτων, και της των διαμονίων εφόδου και πλεονεξίας”.
Σύμφωνα με τον Άγιο Κύριλλο, η Ευχαριστία δεν επιφέρει μόνον την ένωση του πιστού με τον Χριστό, αλλά ενώνει και τους πιστούς μεταξύ τους. Και η ενότητα αυτή είναι πνευματική και εκκλησιαστική. Προέρχεται από την συμμετοχή στο Μυστήριο της Ευχαριστίας και την μετάληψη εκ του Ενός Σώματος του Χριστού. Γράφει πολύ χαρακτηριστικά ο Άγιος Κύριλλος: “ενί γαρ σώματι, τω ιδίω δηλαδή, τους εις αυτόν πιστεύοντας ευλογών, διά της μυστικής μεταλήψεως, εαυτώ τε συσσώμους και αλλήλοις αποτελεί. Τις γαρ αν και διέλοι και της εις αλλήλους φυσικής ενώσεως εξοικιεί τους δι’ ενός του αγίου σώματος προς ενότητα την εις Χριστόν αναδεσμουμένους; ει γαρ πάντες εκ του ενός άρτου μετέχομεν, ‘έν οι πάντες αποτελούμεθα σώμα. Μερίζεσθαι γαρ ουκ ενδέχεται τον Χριστόν. Διά τούτο και σώμα Χριστού κεχρημάτικεν η Εκκλησία, μέλη δε και ημείς ανά μέρος, κατά την του Παύλου σύνεσιν (Εφεσίους 5:30). Ενί γαρ οι πάντες ενούμενοι τω Χριστώ διά του αγίου σώματος, άτε δη τον ένα λαβόντες και αδιαίρετονεν ιδίοις σώμασιν, αυτώ δη μάλλον ήπερ ουν εαυτοίς τα ίδια χρεωστούμεν μέλη. Ότι δε τεταγμένον του Σωτήρος εις κεφαλήν, σώμα το λοιπόν η Εκκλησία καλείται, καθάπερ εκ μελών των καθ’ έκαστον συνηρμοσμένον”.
Με την έννοιαν αυτήν, όσοι μετέχουν του ευχαριστιακού Σώματος του Κυρίου, γίνονται “σύσσωμοι” με τον Χριστό, αλλά μετέχουν παράλληλα και σε μία “ένωση φυσική” με τον Χριστό και μεταξύ τους. Διαπιστώνουμε εδώ μίαν άλλην διάσταση, εκκλησιαστική, της ευχαριστιακής θεολογίας του Αγίου Κυρίλλου. Η Ευχαριστία οικοδομεί την ενότητα της Εκκλησίας, την ενότητα του Σώματος του Χριστού.
Την ευχαριστιακή ενότητα δεν οικοδομεί μόνον το Σώμα του Χριστού, αλλά και η παρουσία του Αγίου Πνεύματος, το οποίο επίσης λαμβάνουμε ως μέλη του ευχαριστιακού Σώματος της Εκκλησίας του Χριστού. ” ει δε σύσσωμοι πάντες ςλλήλοις εσμέν εν Χριστώ, και ουχί μόνον αλλήλοις, αλλά και αυτώ δήλον ότι τω εν ημίν γινομένω διά της ιδίας σαρκός. Πως ουκ ήδη σαφώς ‘έν εσμέν οι πάντες και εν αλλήλοις, και εν Χριστώ: Χριστός γαρ εστιν ο της ενότητος σύνδεσμος, Θεός τε υπάρχων εν ταυτώ και άνθρωπος. Περί δε γε της ενώσεως της εν Πνεύματι, την αυτήν ώσπερ των θεωρημάτων διαθέοντες τρίβον, ερούμεν δη πάλιν, ότι πάντες ‘έν και το αυτό δεξάμενοι Πνεύμα, φημί δη το Άγιον, συνανακιρνάμεθα τρόπον τινά και αλλήλοις και Θεώ “. Μέσω της Ευχαριστίας ο πιστός απολαμβάνει αυτήν την ένωση μετ’ αλλήλων, η οποία ένωση έχει ως πρότυπό της την τριαδολογική ενότητα των Προσώπων της Αγίας Τριάδος. Με αυτήν την έννοιαν, η Ευχαριστία έχει, εκτός από το σαφέστατο χριστολογικό, και τριαδολογικό υπόβαθρο.
Στην συνέχεια, θα εξετάσουμε έναν άλλον προβληματισμό, αρκετά συχνόν ανάμεσα στους πιστούς, για το κατά πόσον και ποιος είναι άξιος να προσέρχεται στην Ευχαριστία. Ας εξετάσουμε πως τοποθετείται στο ζήτημα αυτό ο Άγιος Κύριλλος. Όσοι έχουν αναγεννηθεί ως τέκνα Θεού (μέσω του βαπτίσματος) και μετέχουν των μυστηρίων του Χριστού, γράφει ο Άγιος Κύριλλος, θα λάβουν ευλογία πνευματική. Όσοι όμως είναι δίψυχοι, ολιγόπιστοι, τότε η Ευχαριστία γι’ αυτούς καθίσταται οργή και κρίση. Για εκείνους όμως που αληθινά αγαπούν τον Θεό, τα άγια μυστήρια καθίστανται πηγή ευλογίας. Οι μετέχοντες στο Μυστήριο της Ευχαριστίας απελευθερώνονται από την αδυναμία τους και την προδιάθεση για το πονηρό. Κάθε θεοφιλής ψυχή που μετέχει στην Ευχαριστία και τα άλλα Μυστήρια της Εκκλησίας απολαμβάνει πνευματική καρποφορία. Ο πιστός μέσω της Ευχαριστίας βοηθείται να καταπολεμήσει τον πονηρό, να παύσει να αμαρτάνει, να νεκρωθεί ως προς τις σαρκικές επιθυμίες και να ενδυναμωθεί πνευματικά. Προϋπόθεση αλλά και αποτέλεσμα της προσελεύσεως του πιστού στην Ευχαριστία είναι η εγκράτεια στα σαρκικά αλλά και η εμφανής παρουσία των καρπών του Αγίου Πνεύματος (Γαλ. 5:22) στην ζωή του πιστού.
Για όσους πάλι αισθάνονται ανάξιοι να κοινωνήσουν εξ αιτίας προσωπικών αμαρτιών, ο Άγιος Κύριλλος τους προτρέπει σε μία αγιότερη ζωή, καθ’ όσον η Ευχαριστία έχει την δύναμη την καθαγιαστική και να απονεκρώνει τα πάθη της σάρκας και τις αμαρτωλές επιθυμίες. “αλλ’ είπερ εσμέν της αιωνίου ζωής ερασταί, ει τον της αθανασίας χορηγόν εν εαυτοίς έχειν ευχόμεθα, μη κατά τινας των αμελεστέρων το ευλογείσθαι παραιτώμεθα, μηδέ παγίδα και βρόχον ημίν εξαρτυέτω την επιζήμειαν ευλάβειαν ο βαθύς εις πανουργίαν διάβολος. Ναι γαρ γέγραπται, φησίν, ‘ο εσθίων εκ του άρτου, και πίνων εκ του ποτηρίου αναξίως κρίμα εαυτώ εσθίει, και πίνει’ (Α’ Κορ. 11:29). Δοκιμάσας δε τα κατ’ εμαυτόν, ουκ άξιον όντα βλέπω. Πότε τοίνυν άξιος έση, και παρ’ημών ο τούτο λέγων ακούσεται. Πότε σαυτόν παραστήσεις τω Χριστώ; ει γαρ μέλλεις αεί καταπτοείσθαι τοις ολισθήμασιν, ολισθαίνων δε ουκ αν ποτε παύση…αμέτοχος ευρεθήση παντελώς του αϊδίως σώζοντος αγιασμού. Ουκούν λογιή μεν ευσεβέστερον σύννομον επιτηδεύειν βίον, μεταλήψη δε ούτω της ευλογίας, ου θανάτου μόνον, αλλά και των εν ημίν νοσημάτων αποκρουστικήν είναι πιστεύσας. Κατακοιμίζει γαρ εν ημίν γεγονώς ο Χριστός τον εν τοις μέλεσι της σαρκός αγριαίνοντα νόμον, και αναζωπυρεί μεν την εις Θεόν ευλάβειαν, απονεκρεί τα πάθη, μη λογιζόμενος ημίν τα εν οις εσμέν παραπτώματα, θεραπεύων δε μάλλον ως νενοσηκότας. Καταδεσμοί γαρ τον συντετριμμένον, εγείρει το πεπτωκώς, ως ποιμήν αγαθός, και την ψυχήν εαυτού τεθεικώς υπέρ των προβάτων” Για να καταστεί δυνατή αυτή η πνευματική αλλοίωση στην ζωή του πιστού, είναι απαραίτητη η συχνή προσέλευση στην Ευχαριστία. Όποιος την αμελεί, στερείται τον καθαγιασμό και την μυστική ευλογία που χαρίζει ο Χριστός στους μεταλαμβάνοντας πιστούς.
Αφού ανέλυσε προηγουμένως τα πνευματικά οφέλη για τον πιστό από την συμμετοχή του στο Μυστήριο της Ευχαριστίας, ο Άγιος Κύριλλος καταλήγει στην διαπιστωτική φράση ότι η Ευχαριστία αποτελεί “εφόδιον ζωής“. Η Ευχαριστία αποτελεί για τον πιστό την πνευματική εκείνην τροφή που τον ενδυναμώνει στην χριστιανική του πορεία ζωής. Σε μίαν άλλην περίπτωση χρησιμοποιεί την φράση “εφόδιον αθανασίας”. Σε αντίθεση με το μάννα που έθρεψε τους Ισραηλίτες στην πορεία τους στην έρημο, ο άρτος της Ευχαριστίας είναι αληθώς το Σώμα του Χριστού, ο ουράνιος Άρτος που δύναται να εξασφαλίσει στους πιστούς την απελευθέρωση από τα δεσμά της αμαρτίας και του θανάτου, και να παράσχει ζωήν αιώνιον.
Ο Κύριλλος Αλεξανδρείας επιμένει σε αυτό το θεολογικό μοτίβο της Ευχαριστίας ως τροφής και εφοδίου ζωής και αθανασίας. Αρκετά συχνά αναφέρει ότι η Ευχαριστία χαρίζει στον πιστό ζωή και αφθαρσία. Αναφέρει πολύ χαρακτηριστικά ότι, όταν οι πιστοί προσέρχονται στην αγία τράπεζα την ητοιμασμένη για μας, σε αυτήν την [ευχαριστιακή] τράπεζα όπου είναι εν Χριστώ και χαρακτηρίζεται ως “τράπεζα μυστική“, από την οποίαν εσθίομεν τον ουράνιον άρτον που είναι ζωοποιός, τότε, ο θάνατος, ο προ αιώνων φρικτός και παντοδύναμος, καταργείται. Οι πιστοί μεταλαμβάνουν και καθαγιάζονται, καθώς λαμβάνουν εντός εαυτών τον Χριστό που ενοικεί στον πιστό μέσα από την Ευχαριστία και παρέχει ζωή και ζωοποίηση. Η Ευχαριστία είναι “σπέρμα αθανασίας” που γεννά ζωή στον πιστό και καταργεί την φθορά της ανθρωπίνης φύσεως. Η Ευχαριστία έχει την δύναμη να εξελαύνει τον θάνατο και να απομακρύνει την φθορά. Υπάρχει ένα εκτενές απόσπασμα του Αγίου Κυρίλλου εις το Κατά Ιωάννην Υπόμνημα, (στο οποίο που παραπέμπουμε), όπου πραγματεύεται ακριβώς αυτό το ζήτημα, πως δηλαδή η Ευχαριστία μεταμορφώνει (“μεταποιεί”) σε αθανασία όσους μεταλαμβάνουν του ζωοποιού Σώματος του Χριστού. Πρόκειται ακριβώς για την εκπλήρωση του λόγου του Χριστού στο Ιω. 10:10-11, όπου ο Χριστός, ως Καλός Ποιμήν, θυσιάζει την ζωή Του, υπέρ των προβάτων, ώστε το ποίμνιο των πιστών να έχει ζωή άφθονη. Και αυτό καθίσταται δυνατόν διά της θυσίας του Χριστού που αποτελεί τον πυρήνα του Μυστηρίου της Ευχαριστίας.
ΤΕΛΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Αρχιμ. Κύριλλου Κεφαλόπουλου
Εφημέριος Ι. Ν. Αγίου Μάρκου Ευγενικού
Κάτω Πατησίων, Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών
Στα πλαίσια της παρούσης εργασίας για την πατερική θεολογία για την Ευχαριστία, δώσαμε ιδιαιτέρα βαρύτητα στην μελέτη της ευχαριστιακής θεολογίας του Αγίου Κυρίλλου Αλεξανδρείας, προσπαθώντας να καταδείξουμε πως ο μεγάλος αυτός Πατέρας και θεολόγος της Εκκλησίας αντιλαμβάνεται το Μυστήριο της Ευχαριστίας. Επικεντρωθήκαμε στις διαφορετικές πλευρές της Ευχαριστίας και προσπαθήσαμε να στηρίξουμε την κυρίλλεια θεολογό επί του προκειμένου στα θεμέλια του χριστολογικού δόγματος της Ενσαρκώσεως του Θείου Λόγου, την θέωση της ανθρωπίνης σάρκας μέσα από την υποστατική ένωση των δύο φύσεων στο θεανδρικό Πρόσωπο του Χριστού.
Παραλλήλως, διερευνήσαμε και κάποιες άλλες διαστάσεις του Μυστηρίου της Ευχαριστίας, όπως την τριαδολογική, λειτουργική,
μυστηριακή και πνευματική, και πως αυτές επηρεάζουν την ζωή του πιστού. Διαπιστώσαμε ότι στο κέντρο της κυρίλλειας ευχαριστιακής θεολογίας βρίσκεται η αντίληψη ότι η θεωμένη σάρκα του Σαρκωθέντος, μέσα από την πραγματική σωματική Της παρουσία στην Ευχαριστία, παρέχει πνευματική και μυστική ευλογία στους πιστούς, μέθεξη στην Ζωή του Χριστού και στην Πηγή της Ζωής που είναι ο Ίδιος ο Χριστός (μέσω της μεταλήψεως του Τιμίου Σώματος και Αίματος), και αποτελεί “εφόδιον ζωής”, “σπέρμα αφθαρσίας”, “εφόδιον αθανασίας”, που καθαγιάζει τον μεταλαμβάνοντα πιστό, τον ενισχύει πνευματικά στον αγώνα κατά της αμαρτίας και του διαβόλου, του παρέχει “άφεσιν αμαρτιών και ζωήν αιώνιον”.
Διερευνώντας την θεολογία του Αγίου Κυρίλλου Αλεξανδρείας για την Ευχαριστία, κατέστη φανερόν ότι ο Άγιος Κύριλλος παραμένει παραδοσιακός θεολόγος, προσηλωμένος στην παράδοση της Εκκλησίας και στις διδασκαλίες των εκκλησιαστικών συγγραφέων και των προγενεστέρων αυτού Αγίων Πατέρων, όπως είχαμε την δυνατότητα να τις προσεγγίσουμε στο Α’ Μέρος της παρούσης εργασίας, και με τις οποίες βρίσκεται σε συμφωνία (consensus Patrum). Ο Κύριλλος Αλεξανδρείας, “επόμενος τοις Αγίοις Πατράσι”, αξιοποιεί την κοινή θεολογική αντίληψη της ενωμένης Εκκλησίας των πρώτων αιώνων περί της Ευχαριστίας, και, εμποτισμένος από το κλίμα της Αλεξανδρινής Σχολής, επηρεασμένος ιδίως από τον Μεγάλο Αθανάσιο, οικοδομεί την δική του θεολογική και ερμηνευτική προσέγγιση επί του χριστολογικού δόγματος, του οποίου την ορθοδοξία επικύρησε η Γ’ Οικουμενική Σύνοδος καταδικάζοντας τις αιρετικές κακοδοξίες του Νεστορίου και αναδεικνύοντας τον Άγιον Κύριλλον Πατέρα της Εκκλησίας και Οικουμενικόν Διδάσκαλον. Η σημασία της κυρίλλειας θεολογίας για την χριστιανική πίστη αποδεικνύεται από το γεγονός ότι έως σήμερον, τα θεολογικά και ερμηνευτικά έργα του Κυρίλλου Αλεξανδρείας εκτιμώνται ιδιατέρως και μελετώνται με πολύ ενδιαφέρον από ορθοδόξους και ετεροδόξους, που αναγνωρίζουν την αξία και την προσφορά του στο Δόγμα της Εκκλησίας και την υπεράσπιση της Ορθοδοξίας και της Αληθείας.