ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ: Ι.Ν.ΑΓΙΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΙΣΤΙΑΙΑΣ
π. Κωνσταντίνου Στρατηγοπούλου
Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ
Είναι αλήθεια πως στην Ορθόδοξη ερμηνευτική της Αγίας Γραφής έχει επικρατήσει στους καιρούς μας η εργαστηριακή μέθοδος. Όταν λέγω «εργαστηριακή μέθοδος» εννοώ τη συστηματική εκείνη προσπάθεια ανευρέσεως όλων των πατερικών κειμένων που ερμηνεύουν κάποια περικοπή. Ακολουθεί η σύνθεση ή κι ο συνδυασμός των πατερικών απόψεων για να έχουμε την ερμηνευτική απόδοση του μελετωμένου χωρίου.
Η αναμφισβήτητη ορθότητα της μεθόδου αυτής δεν πρέπει όμως να της δώσει και αποκλειστικότητα. Μια ορθόδοξη ερμηνεία μπορεί να χρησιμοποιήσει παράλληλα τη θεολογία της εικόνας, του τροπαρίου και της ζωής ενός αγίου. Όλα αυτά βέβαια είναι σωστά και πολυσυζητημένα. Εμείς θέλουμε να προκαλέσουμε την προσοχή σ’ ένα περαιτέρω σημείο.
Είναι γνωστό πως η ερμηνεία είναι καρπός της ζωής της Εκκλησίας. Εκείνος που μετέχει στη ζωή της Εκκλησίας ασκείται και καθαρίζει αγιοπνευματικά τις αισθήσεις του. Αυτό το ζύμωμα το βαθύ με την Εκκλησία και τις ακολουθίες της μας ερμηνεύει την ίδια την πορεία της ζωής μας, αλλά και τα κείμενα των ακολουθιών που είναι κατ’ εξοχήν βιβλικά. Στην ερμηνευτική αυτή μέθοδο αντί να επιλέξω ένα χωρίο και να προσπαθώ να βρω το νόημά του, εργάζομαι αντίθετα. Παρατηρώ την ακολουθία στην οποία βρίσκεται το κείμενο κι από εκεί αντιλαμβάνομαι το νόημα του κειμένου. Θα προσπαθήσω να δώσω μερικά παραδείγματα για να γίνει εναργής η προαναφερθείσα σκέψη. Επειδή δε οι ακολουθίες μας Όρθρου, Εσπερινού, Ωρών, Αποδείπνου και Μεσονυκτικού έχουν κατ’ εξοχήν κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης, τολμώ να τονίσω πως η ερμηνευτική αυτή προσέγγιση προσιδιάζει ιδιαίτερα να χαρακτηρισθεί παλαιοδιαθηκική.
Ας γίνουμε πιο συγκεκριμένοι.
Το απλούστερο παράδειγμα που μπορούμε να δώσουμε είναι η ανάγνωση του Ύμνου των τριών παίδων κατά τη διάρκεια του Εσπερινού του Μεγάλου Σαββάτου. Εφ’ όσον το κείμενο αναγιγνώσκεται την ημέρα αυτή, ερμηνεύει την κάθοδο του Κυρίου στον Άδη. Πριν από οποιαδήποτε άλλη πατερική προσέγγιση έχω τη βεβαιότητα την ερμηνευτική. Κι αυτό επειδή το τροπάριο ή το κείμενο αποκαλύπτουν την ερμηνεία τους λόγω της θέσεώς τους μέσα σε μια ακολουθία. Να δώσουμε κι άλλα παραδείγματα για να δείξουμε το απλό, αλλά ταυτόχρονα και το βέβαιο της ερμηνευτικής αυτής μεθόδου που είναι φυσικά και πατερική μιας και οι θεοφόροι πατέρες της Εκκλησίας ούτως τα εθέσπισαν.
Στην ίδια ακολουθία του Μεγ. Σαββάτου, το γ’ ανάγνωσμα είναι από το βιβλίο της εξόδου (ιβ’, 1-11). Εκεί γίνεται λόγος για το «πρόβατον, τέλειον, άρσεν, ενιαύσιον», που πρέπει να σφαγεί. Εφ’ όσον το κείμενο αυτό βρίσκεται μέσα στην ακολουθία αυτή δεν χρειάζεται άλλη ερμηνευτική αναζήτηση της έννοιας του προβάτου. Είναι ο ίδιος ο Χριστός που «άγεται επί σφαγήν».
Ένα ακόμη παράδειγμα από την ίδια ακολουθία είναι η περικοπή ε’ 10-15 από το βιβλίον του Ιησού του Ναυή. Ο Ιησούς του Ναυή βρίσκεται προ της Ιεριχούς, όπου εμφανίζεται ο «Αρχιστράτηγος δυνάμεως Κυρίου» και καλεί τον Ιησού «λύσαι το υπόδημα εκ των ποδιών σου, ο γαρ τόπος, εφ’ ο νυν έστηκας επ’ αυτού, άγιός εστι». Τι σχέση έχει αυτή η περικοπή με την κάθοδο στον Άδη; Πριν ακόμη απαντήσω στο ερώτημα, γνωρίζω πως υπάρχει σχέση, λόγω της θέσεως της περικοπής εντός της συγκεκριμένης ακολουθίας. Μετά απ’ αυτή την αφετηριακή ερμηνευτική τοποθέτηση, μπορείς ν’ αναζητήσεις λεπτομέρειες της περικοπής. Η Ιεριχώ είναι ο τόπος «των υπεναντίων» και καταπατείται όχι με ανθρώπινη δύναμη αλλά με τη σωτήρια και ανερμήνευτη κίνηση του Σωτήρος Χριστού. Η γη είναι αγία. Αυτό αρκεί. Κανένα μέσο (υπόδημα) δεν μπορεί να βοηθήσει για την τελειωτική νίκη.
Ζώντας μέσα στις ακολουθίες βιώνεις το ήθος τους το αναγωγικό. Ας αναφέρουμε σαν παράδειγμα την ακολουθία του μεσονυκτικού. Η ακολουθία αυτή έχει σχεδόν ατονήσει στην καθημερινή ενοριακή πράξη. Κακώς βέβαια. Το μεσονυκτικό γίνεται «εν τω μέσω της νυχτός» ή για λόγους πρακτικούς προ του Όρθρου. Προλαμβάνουμε το σκοτάδι, έχουμε εγρήγορση. Αρχίζουμε την αναφορά μας στον Κύριο πριν ακόμη προλάβει να ξημερώσει. Δεν μας προκαθορίζει το σκοτάδι της νυκτός, αλλά εμείς το προλαμβάνουμε. Στο κέντρο της ακολουθίας αυτής βρίσκεται ο Ψαλμός 118, γνωστός ως Άμωμος. Εκείνος που γνωρίζει τη βασική θεολογική τοποθέτηση της ακολουθίας του μεσονυκτικού γνωρίζει αμέσως τη γενική ερμηνευτική πορεία του Ψαλμού.
Εφ’ όσον το μεσονυκτικό προκαλεί σε εγρήγορση, και ο Ψαλμός αυτή την προοπτική έχει. Είναι ένα μικρό εγχειρίδιο νήψεως και ασκητικής εγρηγόρσεως «εν τη καρδία μου έκρυψα τα λόγιά σου, όπως αν μη αμάρτω σοι» (στίχ. 11), «ητοιμάσθην και ουκ εταράχθην του φυλάξασθαι τας εντολάς σου» (στίχ. 60), «εταπεινώθην έως σφόδρα Κύριε, ζήσόν με κατά τον λόγον σου» (στίχ. 107), «φθέγξαιτο η γλώσσα μου τα λόγιά σου, ότι πάσαι αι εντολαί σου δικαιοσύνη» (στίχ. 172).
Να τονίσουμε και μία άλλη λειτουργική ερμηνεία της Παλαιάς Διαθήκης. Όπως είναι γνωστό, στον Εσπερινό, εκτός Κυριακής και ενίοτε Παρασκευής, αναγιγνώσκεται ένα κάθισμα του Ψαλτηρίου κατά την προκαθορισμένη σειρά. Όταν όμως έχουμε εορτή εορταζομένου Αγίου, η λειτουργική πράξη καταλιμπάνει το τεταγμένο κάθισμα. Στη θέση του παραλειφθέντος καθίσματος αναγιγνώσκεται ο 1ος Ψαλμός «Μακάριος ανήρ, ος ουκ επορεύθη εν βουλή ασεβών και εν οδώ αμαρτωλών ουκ έστη και επί καθέδραν λοιμών ουκ εκάθισεν». Πριν ακόμη ασχοληθούμε με την ερμηνεία του Ψαλμού, γνωρίζουμε πως περιγράφει την πορεία των αγίων, αφού η λειτουργική χρήση είναι συνδεδεμένη με τη μνήμη των εορταζομένων αγίων.
Και ένα τελευταίο παράδειγμα από την ακολουθία της Θ’ ώρας. Η ώρα αυτή μας τονίζει την ώρα του θανάτου του Κυρίου πάνω στο σταυρό. Εμείς στεκόμαστε μπροστά στο γεγονός αυτό με μετάνοια. Η ημέρα παρήλθε κι εμείς με τις πράξεις μας που προηγήθηκαν δεν σηκώσαμε το σταυρό μας, δεν συσταυρωθήκαμε μαζί με τον Κύριο. Οι τρεις ψαλμοί 83, 84, 85, που αναγιγνώσκονται κατά την ώρα αυτή περιγράφουν τη στάση αυτή του ανθρώπου που στέκεται με μετάνοια και ζητεί το έλεος του Κυρίου. «Δείξον ημίν, Κύριε, το έλεος σου, και το σωτήριόν σου δώης ημίν» (84.7), «ως αγαπητά τα σκηνώματά σου Κύριε» (83,1), «Κλίνον, Κύριε, το ους σου και επάκουσόν μου, ότι πτωχός και πένης είμί εγώ» (85,1). Όποιος γνωρίζει μερικά πράγματα από το ήθος της Θ’ ώρας θα μπορεί να δώσει και πάλιν την κατάλληλη λειτουργική ερμηνεία στα συγκεκριμένα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης.
Δεν νομίζουμε πως στις λίγες γραμμές που προηγήθηκαν είπαμε κάτι που έφερε μέσα του νέες απόψεις για την ερμηνεία των γραφικών κειμένων. Όλοι όσοι ευλαβώς λειτουργούν τις ακολουθίες μας και μυσταγωγούνται απ’ αυτές γνωρίζουν μ’ έναν τρόπο μυστικό την ερμηνευτική αυτή μέθοδο, που την απεκαλέσαμε «λειτουργική». Η μέθοδος αυτή είναι ασφαλής και δίνει το γενικό πλαίσιο σε μία ερμηνευτική προσπάθεια. Μετά από το πλαίσιο-υπόβαθρο αυτό, μπορεί να χρησιμοποιηθεί η αναλυτική πατερική μέθοδος.
Ο τρόπος αυτός της ερμηνευτικής προσβάσεως έχει άμεση εφαρμογή στην κατήχηση της Εκκλησίας. Η ποικιλία των διηγήσεων της Παλαιάς Διαθήκης, που έχουν όμως αναφορά στο ίδιο θέμα ανοίγει στον κατηχούντα δυνατότητες σπουδαίες. Την κατήχησή μας πολλές φορές τη στενέψαμε, επειδή κάποιο θέμα το συνδέσαμε με ορισμένη συγκεκριμένη διήγηση. Όταν όμως η διήγηση γίνει γνωστή, εμείς βρισκόμαστε σε αδυναμία να αναλύσουμε το ίδιο θέμα. Εμείς εδώ μπορούμε απλώς να βεβαιώσουμε τις αλλεπάλληλες κατηχητικές εφαρμογές αυτής της μεθόδου, με αγαθά πιστεύουμε αποτελέσματα.
Να επαναλάβουμε, τελειώνοντας, αυτό που τονίσαμε στην αρχή και δεν πρέπει να λησμονηθεί. Η ερμηνευτική αυτή πρόσβαση έχει ήθος ακραιφνώς λειτουργικό. Γι’ αυτό και την απεκαλέσαμε «λειτουργική ερμηνευτική μέθοδο». Βασική της προϋπόθεση είναι η πορεία και το ζύμωμα μέσα στις ακολουθίες της Εκκλησίας μας. Στο σημείο αυτό βρίσκονται και οι ασφαλιστικές της δικλείδες. Το σημείο αυτό την κάνει πατερική, χωρίς να αποκλείεται η αναζήτηση η προσωπική του ερμηνευτού και η προσπάθειά του να ανακαλύψει τις σχέσεις των αναγιγνωσκομένων περικοπών με την εορταστική ακολουθία στην οποία ευρίσκονται.
Πιστεύουμε πως οι καθ’ ημάς διάκονοι του λόγου του Θεού και θεολόγοι θα πλάθουν καθημερινά τη θεολογική τους προσφορά μέσα στην αγιασμένη λειτουργική μας παράδοση και θα ερμηνεύουν ορθοδόξως, αλλά και θα αποκαλύπτουν τον πλούτο των βιβλικών και ειδικότερα των παλαιοδιαθηκικών κειμένων.
Από το περιοδικό ΣΥΝΑΞΗ ΤΕΥΧΟΣ 33 – ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ – ΜΑΡΤΙΟΣ 1990
entaksis – Ι. Ν. Αγ. Ταξιαρχών Ιστιαίας