ΒΑΡΒΑΡΑΣ Χ. ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
Ἀξιότιμοι Κύριοι,
Τό θέμα ταύτης τῆς μελέτης μου προῆλθεν ἐκ τῶν μελετῶν, εἰς ἅς ἀπό τινων ἐτῶν ἀσχολοῦμαι. Οἱ Ἕλληνες συγγραφεῖς ὑπῆρξαν τό ὑποκείμενον τῶν μελετῶν μου· ὡρμήθην δέ ἐκ διαφλέγοντος πόθου, ὅπως ἀθροίσω πᾶν ὅ,τι περί Θεοῦ, περί ψυχῆς, καί περί ἀρετῆς ὑγιές εἰρήκασι, καί θησαυρίσω τάς σοφάς τῶν σοφῶν Ἑλλήνων γνώμας ἐν ἑνί τεύχει πρός διδασκαλίαν τῶν περί τάς μελέτας ἀσχολουμένων. Ἐκ τῆς μελέτης ταύτης καί τῆς διευθετήσεως τῆς ὕλης ἐπείσθην, ὅτι οἱ Ἕλληνες σοφοί ἐν ὅλῳ καί ἐν μέρει ὑπῆρξαν διδάσκαλοι τῆς ἀληθείας, ὅτι ταύτης ἐγένοντο ἐρασταί καί ταύτην ἐπεζήτησαν, καί ὅτι ὁ ἔρως τῆς γνώσεως τῆς ἀληθείας ἦν ὁ πρός τήν ἀληθῆ φιλοσοφίαν αὐτούς ἄγων· οὗτος ἤγαγε κατά μικρόν τό Ἑλληνικόν ἔθνος πρός τήν εὐκρινεστέραν γνῶσιν τῆς ἀληθείας καί τελευταῖον πρός τήν ἀποκαλυφθεῖσαν ἀλήθειαν.
Ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία ἐγένετο τῇ Ἑλληνικῇ φυλῇ παιδαγωγός πρός κατανόησιν τῆς ἀποκαλυφθείσης ἀληθείας. Ὁ ἔρως πρός τήν φιλοσοφίαν ἐγένετο ἔρως πρός τόν χριστιανισμόν, καί ἡ φιλοσοφία ἀπέβη πίστις εἰς Χριστόν. Ὁ ἔρως ἄρα πρός τήν ἀλήθειαν ὑπῆρξεν ὁ λόγος, δι᾿ ὅν ἡ Ἑλληνική φυλή ἅμα τῇ ἐμφανίσει τῆς ἀποκαλυφθείσης ἀληθείας ἐγένετο ταύτης ἐραστής καί ὀπαδός καί ἐνεστερνίσθη καί ἐνεκολπώθη αὐτήν καί τό αἷμα αὐτῆς ἀφειδῶς ὑπέρ αὐτῆς ἐξέχεεν. Ἐπειδή λοιπόν τοιαύτη ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία καί οὗτος ὁ λόγος, δι᾿ ὅν ἡ Ἑλληνική φυλή πρώτη ἠσπάσθη τόν χριστιανισμόν, διά τοῦτο ἔλαβον ὡς θέμα μελέτης τήν Ἑλληνικήν φιλοσοφίαν ὡς προπαίδειαν εἰς τόν χριστιανισμόν, ὡς θέμα πολλῆς σπουδαιότητος διά τούς Ἕλληνας.
ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ
ΩΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΥ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΝ
Ἑλληνική φιλοσοφία. Δύο λέξεις· ἀλλά λέξεις μεσταί μεγάλων καί ὑψηλῶν ἐννοιῶν· Ἐν αὐταῖς ἐγκολποῦται ἡ τελεία περί ἀνθρώπου ἔννοια· ἐν αὐταῖς συνάπτονται τά πέρατα τῆς φιλοσοφικῆς ἐνεργείας· ἐν αὐταῖς περιλαμβάνεται τό σύνολον τῶν ἐπιστημονικῶν ἀρχῶν· ἐν αὐταῖς ἐκφράζεται τό πνεῦμα τῆς ἀναπτυχθείσης ἀνθρωπότητος· ἐν αὐταῖς χαρακτηρίζεται ἡ τελεία του ἀνθρώπου εἰκών· ἐν αὐταῖς ὁμολογεῖται τό μέγεθος τοῦ ἀνθρωπίνου νοῦ· τό ὕψος τῆς ἀνθρωπίνης διανοίας, τό βάθος τῶν ἐννοιῶν, ἡ ἰσχύς καί τό κάλλος τοῦ λόγου, ἡ λεπτότης τῶν διανοημάτων, ἡ εὐκρίνεια καί ἡ σαφήνεια αὐτῶν, ἡ δύναμις, ἡ χάρις αὐτῶν, καί τέλος ἡ θεότης τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ ἑλληνική φιλοσοφία εἶναι ἡ θεμελιώδης ἀρχή τῆς ἀληθοῦς ἀναπτύξεως καί μορφώσεως· εἶναι ὁ παιδαγωγός τοῦ ἀνθρώπου, ὁ ποδηγέτης πρός τήν εὐσέβειαν. Αὕτη ἐγένετο διδάσκαλος τῆς ἀληθείας, διδάσκουσα τόν ἄνθρωπον τίς ἐστι, τίς ἡ ἐν τῷ κόσμῳ ἀποστολή αὐτοῦ, καί τί δέον ἐργάζεσθαι, διδάσκουσα αὐτόν τήν ὕπαρξιν τοῦ Θεοῦ, τήν σχέσιν αὐτοῦ πρός τό Θεῖον, καί τήν σχέσιν τοῦ Θεοῦ πρός τόν ἄνθρωπον· διδάσκουσα τά θεῖα ἰδιώματα καί τήν συγγένειαν τοῦ ἀνθρώπου πρός τό Θεῖον. Ἡ ἑλληνική φιλοσοφία ἐδίδαξεν τήν πρόνοιαν τοῦ Θεοῦ πρός τήν ἀνθρωπότητα καί ἐγένετο διά τῶν ὑγιῶν αὐτῆς θεωριῶν παιδαγωγός τῆς ἀνθρωπότητος εἰς Χριστόν.
Ἡ φιλοσοφία εἶναι ἀληθῶς ἀναφαίρετον κτῆμα τοῦ Ἕλληνος· διαδιδομένη ἀνά τά ἔθνη προσηλυτίζει αὐτά καί καθιστᾶ αὐτά ἑλληνικά, οὐδέποτε δέ παύεται οὖσα Ἑλληνική· οἱ ὀπαδοί αὐτῆς, οἱ ὁμιληταί αὐτῆς ἀποβαλόντες τό ξένον καί βάρβαρον περιβάλλονται τό ἑλληνικόν καί τήν εὐγένειαν· ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία προώρισται ἵνα καταστήσῃ τούς πάντας Ἕλληνας· ἐγεννήθη ὑπέρ τοῦ χριστιανισμοῦ καί συνεταυτίσθη μετ᾿ αὐτοῦ, ὅπως ἐργασθῇ πρός σωτηρίαν τῆς ἀνθρωπότητος. Ἕλλην καί φιλοσοφία εἰσί δύο τινά ἀναπόσπαστα· μαρτυρεῖ δέ καί ὁ Ἀπόστολος τῶν ἐθνῶν Παῦλος λέγων: Ἕλληνες σοφίαν ζητοῦσιν. Ὁ Ἕλλην ἀληθῶς ἐγεννήθη, ἵνα φιλοσοφῇ· διότι ἐγεννήθη διδάσκαλος τῆς ἀνθρωπότητος. Ἀλλ᾿ ἐάν ἡ φιλοσοφία ἐγένετο παιδαγωγός εἰς Χριστόν, ἕπεται ὅτι ὁ Ἕλλην πλασθείς φιλόσοφος ἐπλάσθη χριστιανός, ἐπλάσθη ἵνα γνωρίσῃ τήν ἀλήθειαν καί διαδῷ αὐτήν τοῖς ἔθνεσιν.
Ναί ὁ Ἕλλην ἐγεννήθη κατά θείαν πρόνοιαν διδάσκαλος τῆς ἀνθρωπότητος· τοῦτο τό ἔργον ἐκληρώθη αὐτῷ· αὕτη ἦν ἡ ἀποστολή αὐτοῦ· αὕτη ἡ κλῆσις αὐτοῦ ἐν τοῖς ἔθνεσιν· μαρτύριον ἡ ἐθνική αὐτοῦ ἱστορία· μαρτύριον ἡ φιλοσοφία αὐτοῦ· μαρτύριον ἡ κλίσις αὐτοῦ· μαρτύριον αἱ εὐγενεῖς αὐτοῦ διαθέσεις· μαρτύριον ἡ παγκόσμιος ἱστορία· μαρτύριον ἡ μακροβιότης αὐτοῦ, ἐξ ἧς δυνάμεθα ἀδιστάκτως νά συμπεράνωμεν καί τήν αἰωνιότητα αὐτοῦ, διά τό αἰώνιον ἔργον τοῦ Χριστιανισμοῦ μεθ᾿ οὗ συνεδέθη ὁ Ἑλληνισμός· διότι ἐνῷ ὅλα τά ἔθνη τά ἐμφανισθέντα ἐπί τῆς παγκοσμίου σκηνῆς ἦλθον καί παρῆλθον, μόνον τό Ἑλληνικόν ἔμεινε ὡς πρόσωπον δρῶν ἐπί τῆς παγκοσμίου σκηνῆς καθ᾿ ὅλους τούς αἰῶνας· καί τοῦτο, διότι ἡ ἀνθρωπότης δεῖται αἰωνίων διδασκάλων· μαρτύριον τέλος ἡ ἐκλογή αὐτοῦ μεταξύ τῶν ἐθνῶν ὑπό τῆς θείας προνοίας, ὅπως ἐμπιστευθῇ αὐτῷ τήν ἱεράν παρακαταθήκην, τήν ἁγίαν πίστιν, τήν θρησκείαν τῆς ἀποκαλύψεως καί το θεῖον ἔργον τῆς ἀποστολῆς αὐτῆς, τό αἰώνιον ἔργον τῆς σωτηρίας διά τῆς διαπλάσεως ἀπάσης τῆς ἀνθρωπότητος κατά τάς ἀρχάς τῆς ἀποκαλυφθείσης θρησκείας. Τό ἔργον τοῦτο ἀληθῶς ἀνετέθη τῇ Ἑλληνικῇ φυλῇ· τοῦτο μαρτυρεῖται ὑπό τῆς ἱστορίας· ἕν μόνον βλέμμα ῥιπτόμενον εἰς τήν ἱστορίαν τοῦ χριστιανισμοῦ ἐπαρκεῖ ὅπως πιστώσῃ τήν ἀλήθειαν ταύτην. Ἐν τῇ ἱστορίᾳ τοῦ χριστιανισμοῦ ἀπό τῆς πρώτης σελίδος αὐτῆς ἀναφαίνεται ἡ τῆς ἑλληνικῆς φυλῆς ἐν τῷ χριστιανισμῷ δρᾶσις, καί ἡ κλῆσις αὐτῆς ἵνα ἀναλάβῃ τό μέγα τῆς ἀποστολῆς τοῦ χριστιανισμοῦ ἔργον. Οἱ θεῖοι τοῦ Σωτῆρος λόγοι «νῦν ἐδοξάσθη ὁ υἱός τοῦ ἀνθρώπου» ὅτε ἀνηγγέλθη αὐτῷ ὅτι Ἕλληνες ἤθελον ἰδεῖν αὐτόν, ἐνεῖχον βαθεῖαν ἔννοιαν· ἡ ρῆσις ἦν προφητεία, πρόρρησις τῶν μελλόντων· οἱ ἐκεῖ ἐμφανισθέντες Ἕλληνες ἦσαν οἱ ἀντιπρόσωποι ὅλου τοῦ Ἑλληνικοῦ ἔθνους· ἐν τῇ παρουσίᾳ αὐτῶν διεῖδεν ὁ Θεάνθρωπος Ἰησοῦς τό ἔθνος ἐκεῖνο, εἰς ὅ ἔμελλε νά παραδώσῃ τήν ἱεράν παρακαταθήκην ἵνα διαφυλαχθῇ τῇ ἀνθρωπότητι. Ἐν τῇ ἐπιζητήσει αὐτῶν διέγνω τήν προθυμίαν τῆς ἀποδοχῆς τῆς ἑαυτοῦ διδασκαλίας, διεῖδε τήν ἑαυτοῦ δόξαν τήν ἐκ τῆς πίστεως τῶν ἐθνῶν, καί ἀνεγνώρισε τό ἔθνος, ὅπερ πρός τόν σκοπόν τοῦτον προώριστο ἀπό καταβολῆς κόσμου.
Τό Ἑλληνικόν ἔθνος ἀληθῶς πρός τόν σκοπόν τοῦτον ἐκλήθη ἀπό καταβολῆς κόσμου καί πρός τοῦτον μαρτυρεῖται διαπεπλασμένον· ὁ Θεός ἐν τῇ θείᾳ αὐτοῦ προνοίᾳ διέπλασεν αὐτό ὀφθαλμόν τοῦ σώματος τοῦ συγκροτουμένου ὑφ’ ἁπάσης τῆς ἀνθρωπότητος· ὡς ὄργανον τοιοῦτον ἐν τῷ σώματι τῆς ἀνθρωπότητος ὁ Ἕλλην ἐκλήθη ἵνα ἐργασθῇ καί ἐν τῷ ἔργῳ τῆς ἀναγεννήσεως
Τό Ἑλληνικόν ἔθνος ἕνεκα τῆς φυσικῆς αὐτοῦ ταύτης ἰδιότητος ἀπέβη ἀληθῶς ὀφθαλμός ἐτάζων τά τε ἐμφανῆ καί τά κεκαλυμμένα ὑπό τοῦ πέπλου τοῦ μυστηρίου· ἠτένισεν ἔκθαμβον πρός τό ἔκπαγλον κάλλος τοῦ κόσμου τῆς δημιουργίας, καί ἀνεζήτησε τόν θεῖον αὐτῆς δημιουργόν· ἀφοσιώθη εἰς τήν προσφιλῆ αὐτῷ ἔρευναν καί ἀνεῦρε τόν θεῖον δημιουργόν ἐν τοῖς δημιουργήμασιν αὐτοῦ· ἡ εἰκών τοῦ θείου καλλιτέχνου δημιουργοῦ θείῳ δακτύλῳ ἐγγεγραμμένη ἐν τοῖς δημιουργήμασιν αὐτοῦ προσείλκυσεν αὐτόν καί ἀφήρπασεν. Ἡ εἰκών τοῦ Θεοῦ κατενοήθη ἐν μικρογραφία ἐν τῇ καλλιτεχνική κατασκευή τῶν ὄντων, τοσούτω ἐν τῇ θαυμασία κατασκευή τοῦ μικροῦ θαλεροῦ τοῦ ὡραιοτάτου καί τερψιθύμου ἀνθυλλίου, ὄσω καί ἐν τῇ κατασκευή τῶν μεγίστων δημιουργημάτων· ἡ ἀναρίθμητος ποικιλία ἡ ἀπό τῶν ἐλαχίστων δι’ ἀπείρου σοφίας ἐκτυλισσομένη καί πρός τά μέγιστα καταλήγουσα, ἀποβαίνει τῶ φιλοσόφῳ ἀπειροβάθμιος κλῖμαξ, ἧς ἡ κορυφή ἐν τῶ Οὐρανῷ, ἥν θάῤῥαλέῳ βήματι ἀναβαίνων ἀνέρχεται αὐτήν ἀδιαλείπτως τάς βαθμίδας ἀμείβων, καί μόνον πρός οὐρανόν ἀτενίζων αἴρεται ὁλονέν ἀπό τῆς γῆς, ἀποδυόμενος τόν περιττόν γήινον φόρτον, καί ζητεῖ νά ἀποβῆ πνεῦμα, ὅπως προσεγγίση τῶ θείῳ πνεύματι, οὗτινος τόν θρόνον τίθησιν ἐν Οὐρανῷ· ἐννοεῖ ὅτι μία ἀρχή, μία δύναμις, μία ἄπειρος σοφία, ἕν ὂν θεῖον ἀγαθόν ἐγένετο ὁ δημιουργός τῆς θαυμαστῆς ταύτης δημιουργίας. Ἡ κατανόησις τοῦ θείου ἐκ τῶν θείων αὐτοῦ ἰδιοτήτων γεννᾶ ἐν αὐτῷ τό συναίσθημα τῆς ἀγάπης καί τῆς λατρείας· ἡ καρδία αὐτοῦ πληροῦται θείου τινός ἔρωτος καί θερμαίνεται ὑπό θείου πυρός· αἰσθάνεται, ὅτι ἐν αὐτῷ, κατοικεῖ μυστική τις δύναμις, ἕλκουσα αὐτόν πρός τό θεῖον· ἡ ἰσχύς αὐτῆς εἶναι ἀκατάληπτος ἀλλ᾿ ἰσχυρά ὡς δύναμις θεία· κυριεύει αὐτοῦ καί διευθύνει τάς τε πνευματικάς αὐτοῦ καί σωματικάς δυνάμεις κατά τήν ἰδίαν βούλησιν· ἔχει βούλησιν ἑτέραν παρά τήν θέλησιν τοῦ αἰσθητικοῦ ἀνθρώπου· αὕτη ἐν αὐτῷ κρατεῖ καί ἰθύνει τά πάντα· περίεργον τό φαινόμενον· τί τοῦτο, ἐρωτᾶ, τό γεννηθέν ἐν ἐμοί; τίς ἡ σχέσις ἐμοῦ πρός τό Θεῖον, πρός ὃ ἡ ἐν ἐμοί αὕτη δύναμις σπεύδει ἀκατάσχετος, πρός ὃ ζητεῖ νά προσπελάση, πρός ὃ τείνει νά ἀφομοιωθῆ; Πῶς ἡ φύσις ἡ ἐν ἐμοί ὑπετάγη τῇ ὑπερφυσική ταύτη δυνάμει; πῶς δέ ἐγώ ὁ φυσικός ἄνθρωπος ἑκουσίως ὑποτάσσομαι τῇ ὑπερφυσικότητι; χαίρω δέ ἐπί τῇ τοιαύτη ὑποταγῇ μᾶλλον ἢ ἐπί τῇ φυσική τῶν ὁρμῶν ἐλευθερία; τίς λοιπόν εἰμί ἐγώ ὁ ἐκ τῆς γῆς προελθών καί τόν οὐρανόν ἐπιζητῶν; τίς ἡ σχέσις τῆς γῆς πρός τόν Οὐρανόν; τῶν αἰσθητῶν πρός τά ὑπέρ αἴσθησιν; τίς ἡ σχέσις ἡ ἐμή πρός τό Θεῖον; διατί ἀγαπῶ αὐτό; διατί ἐπιποθῶ αὐτό; διατί ἐπιθυμῶ νά ἐξομοιωθῶ πρός αὐτό; εἰμί λοιπόν πνεῦμα; εἰμί λοιπόν ὄν τί ὑπερφυσικόν; ἀλλ᾿ ἰδού ἀποθνήσκω καί ὁ τάφος καλύπτει τό ἄπνουν καί νεκρόν μου σῶμα· πῶς ὅμως o θάνατος ἀδυνατεῖ νά μέ πείση ὅτι ἀποθνήσκω εἰς τό παντελές; πῶς ἔτι ἐλπίζω ὅτι ζωή αἰώνιος μοί ἐπιφυλάσσεται; πόθεν ἡ πληροφορία αὕτη περί αἰωνίου ζωῆς; βλέπω ὅτι ἀποθνήσκω, καί ὅμως πέποιθα ὅτι ζήσομαι εἰς αἰῶνα· ὁ βίος μου ἅπας τοῦτο μαρτυρεῖ· ὁ βίος τῶν ἀνθρώπων ἁπάντων τοῦτο μαρτυρεῖ· οἱ ἄνθρωποι ζῶσι διά τήν αἰωνιότητα· ὁ ἄνθρωπος ἄρα ἔχει κοινήν τήν πληροφορίαν περί τῆς αἰωνιότητός του· ἡ ἐν αὐτῷ οἰκοῦσα θεία ἐκείνη δύναμις ἡ ἕλκουσα πρός τό Θεῖον αὕτη περί τῆς ἀθανασίας καί αἰωνιότητός του ἐδίδαξεν αὐτόν· αὕτη μυστικῶς ἐπληροφόρησεν αὐτόν, τό δέ κῦρος τοῦ λόγου αὐτῆς ἔπεισεν αὐτόν. Ἰδού ὁ λόγος τῆς πίστεως αὐτοῦ πρός τήν ἀθανασίαν. Εἶναι λοιπόν ὁ ἄνθρωπος ὂν ἀθάνατον, διότι νοεῖ τό Θεῖον, διότι ἕλκεται πρός τό Θεῖον, διότι ἀγαπᾶ τό Θεῖον, διότι λατρεύει τό Θεῖον, διότι πληροφορεῖται διά τῆς ἐν αὐτῷ μυστηριώδους δυνάμεως ὑπ᾿ αὐτοῦ τοῦ Θείου.
Ὁ Ἕλλην λοιπόν διά τῆς φιλοσοφίας ἐγνώρισε πρώτον τήν ὕπαρξιν τοῦ Θείου καί εἶτα ἑαυτόν, οἶος ἀληθῶς ἐστί· διά τῆς γνώσεως τοῦ Θεοῦ ἔσχε τελείαν ἑαυτοῦ γνῶσιν· γνωρίσας δέ ἑαυτόν ἔγνω τήν σχέσιν αὐτοῦ πρός τό Θεῖον, τήν εὐγένειαν αὐτοῦ, καί ἔγνω ὅτι ἡ πρός τό Θεῖον ἀφομοίωσις εἶναι τό πρώτιστον τῶν καθηκόντων. Ἔγνω δ᾿ ὅτι ἡ ἐν τῷ κόσμῳ ἀποστολή του εἶναι ἡ τελείωσις, ἡ ἀνύψωσις αὐτοῦ ἀπό τοῦ ὑλικοῦ κόσμου πρός τόν πνευματικόν· ὅτι ὁ πνευματικός κόσμος δέον ἐστί νά ζωογονῇ τόν ὑλικόν κόσμον, ὅτι τό πνεῦμα ἀνάγκη νά ἐπικρατήσῃ τῆς ὕλης, ὅτι οἱ πνευματικοί νόμοι δέον ἐστί νά ὦσιν ἰσχυρότεροι τῶν ἐν αὐτῷ φυσικῶν νόμων· ὅτι πρέπον ἐστίν ἐν αὐτῷ νά ἐπικρατῶσιν οὗτοι ὡς λογικοί· ὅτι ὁ ἄνθρωπος γίνεται τέλειος ἀφομοιούμενος τῷ Θεῷ, καί ὅτι ἀφομοιοῦται πρός τό Θεῖον, ὅταν κοσμῆται ὑπό τῆς εὐσεβείας, τῆς δικαιοσύνης, τῆς ἀληθείας καί τῆς ἐπιστήμης· διότι ἀληθῶς αἱ ἀρεταί αὗται κέκτηνται τελειωτικήν ἐν αὐταῖς δύναμιν· διότι ἡ μέν εὐσέβεια γίνεται προσπέλασις πρός τό Θεῖον, ἡ δέ δικαιοσύνη, ἡ ἀλήθεια, καί ἡ ἐπιστήμη, γίνονται αὐτῷ εἰς εἰκόνα καί ὁμοίωμα Θεῖον.
Ὁ Ἕλλην γνωρίσας τίς εἶναι καί τίς ὀφείλει νά ἀποβῇ, σκοπόν ἔθετο τήν ἑαυτοῦ τελείωσιν· ἐγένετο ἐραστής τοῦ πνεύματος καί ἐδημιούργησε κόσμον πνευματικόν, ἐν ᾧ ἤθελε νά ζῇ· ἡ γνῶσις τοῦ καλοῦ, τοῦ ἀγαθοῦ, τοῦ ἀληθοῦς καί ἡ ἔμφυτος πρός τόν πλησίον ἀγάπη ἀνέπτυξεν ἐν τῇ καρδίᾳ τοῦ Ἕλληνος τόν πόθον τῆς αὐτομεταδόσεως, καί ὁ Ἕλλην ἀπέβη διδάσκαλος τῆς ἀνθρωπότητος· ὁ Ἕλλην ἐζήτησε νά ἀφομοιώσῃ τούς πάντας πρός ἑαυτόν· ὁ Ἕλλην δέν ἐγεννήθη κατακτητής τοῦ σώματος, ἀλλά τοῦ πνεύματος, δέν ἐζήτησε δούλους ἀλλ᾿ ἐλευθέρους. Τοῦτο ἠγάπησε καί ἡ θεία αὕτη ἀγάπη ἐγένετο τό ἐλατήριον ὅλων τῶν ὁρμῶν του· αὕτη ἐμόρφωσε καί τόν ἐθνικόν αὐτοῦ χαρακτῆρα, ὅστις διέμεινεν ἀναλλοίωτος.
Τοιοῦτος ἐπλάσθη ὁ Ἕλλην καί τοιοῦτος διεμορφώθη ὁ ἠθικός αὐτοῦ χαρακτήρ. Ὁ τοιοῦτος χαρακτήρ δέν ἠδύνατο ἢ νά ἐνθουσιασθῇ ἐκ τῶν ἀρχῶν τοῦ χριστιανισμοῦ. Ὁ χριστιανισμός ἦν ἀγάπη, ἐπηγγέλλετο δέ νά διδάξῃ τούς ἀνθρώπους τήν ἀλήθειαν ὑπό τήν τελείαν καί πλήρη αὐτῆς μορφήν, ἐνισχύσῃ καί ἀνυψώσῃ τήν φιλοσοφίαν εἰς τήν ὑψίστην αὐτῆς περιωπήν, ἀποκαλύψῃ αὐτῇ τά μυστήρια τά κεκαλυμμένα μείναντα τῇ φιλοσοφίᾳ, παράσχῃ τήν λύσιν τῶν αἰωνίων προβλημάτων, ἄρῃ τήν ἀχλύν τήν περιβάλλουσαν τούς ὀφθαλμούς τῆς διανοίας τῶν ἀνθρώπων, ἐγείρῃ αὐτόν καθεύδοντα, ἀπαλλάξῃ τῆς δεισιδαιμονίας, συνδέσῃ τήν ἀνθρωπότητα διά τοῦ δεσμοῦ τῆς ἀδελφικῆς ἀγάπης, ἀγάγῃ πρός τόν Θεόν, καί σώσῃ αὐτόν τῆς καταδυναστείας τοῦ ἀντιπάλου, χαριζόμενος ἐν μέν τῷ παρόντι βίῳ τήν ἀληθῆ εὐδαιμονίαν, ἐν δέ τῷ μέλλοντι τήν αἰωνίαν μακαριότητα. Ὁ Ἕλλην ἀνευρών ἐν τῷ χριστιανισμῷ τάς αὐτάς ἀρχάς καί τήν εἰκόνα τοῦ τελείου, τοῦ ἰδανικοῦ αὐτοῦ, καί τόν μόνον διδάσκαλον τόν δυνάμενον νά διδάξῃ αὐτόν πᾶν ὅ,τι ἐπεθύμει νά γνωρίσῃ, νά μάθῃ, καί ὅ,τι αὐτός ἐπόθει καί ἐπεζήτει, καί εὑρών αὐτόν ἑρμηνευτήν τῶν αἰσθημάτων αὐτοῦ, ἐνεκολπώθη αὐτόν καί περιέθαλψεν. Ὁ χριστιανισμός ὡς πρῶτον δῶρον αὐτοῦ ἐδωρήσατο αὐτῷ νέαν ζωήν· ὁ δέ Ἕλλην ὑπεστήριξεν αὐτόν διά τῶν ἀγώνων καί τῶν αἱμάτων του.
Ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία ἐποδηγέτει τό ἑλληνικόν Ἔθνος εἰς τόν Χριστιανισμόν· ὅτι δέ ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία τοιοῦτος ὑπῆρξε ποδηγέτης, μαρτυρεῖ καί o ἱερός πατήρ Κλήμης ὁ Ἀλεξανδρεύς λέγων: ἦν μέν οὖν πρός τῆς τοῦ Κυρίου παρουσίας εἰς δικαιοσύνην Ἕλλησιν ἀναγκαία· νυνί δέ χρησίμη πρός θεοσέβειαν γίνεται, προπαιδεία τίς οὖσα τοῖς τήν πίστιν δι᾿ ἀποδείξεως καρπουμένοις· ὅτι ὁ ποῦς σού φησιν (Παροιμ.) οὐ μή προσκόψῃ, ἐπί τήν πρόνοιαν τά καλά ἀναφέροντος ἐάν τε ἑλληνικά ᾖ, ἐάν τε ἡμέτερα· πάντων γάρ αἴτιος τῶν καλῶν ὁ Θεός, ἀλλά τῶν μέν κατά προηγούμενον, ὡς τῆς τε Διαθήκης τῆς Παλαιᾶς καί τῆς Νέας· τοῖς δέ κατ᾿ ἐπακολούθημα, ὡς τῆς φιλοσοφίας· τάχα δέ καί προηγουμένως τοῖς Ἕλλησιν ἐδόθη τότε πρίν ἢ τόν Κύριον καλέσαι καί τούς Ἕλληνας· ἐπαιδαγώγει γάρ καί αὐτό τό Ἑλληνικόν, ὡς ὁ νόμος τούς Ἑβραίους εἰς Χριστόν.
Προπαρασκευάζει τοίνυν ἡ φιλοσοφία προοδοποιοῦσα τόν ὑπό Χριστοῦ τελειούμενον… μία γάρ ἡ τῆς ἀληθείας ὁδός ἀλλ᾿ εἰς αὐτήν καθάπερ εἰς ἀέναον ποταμόν ἐκρέουσι τά ρεῖθρα ἄλλα ἄλλοθεν· καί αὖθις ὁ ἱερός πατήρ λέγει περί τῆς Ἑλληνικῆς φιλοσοφίας· «ἀλλ᾿ εἰ μέν μή καταλαμβάνει ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία τό μέγεθος τῆς ἀληθείας, ἔτι δέ ἐξασθενεῖ πράττειν τάς κυριακάς ἐντολάς, ἀλλ᾿ οὖν γε προκατασκευάζει τήν ὁδόν τῇ βασιλικωτάτῃ διδασκαλίᾳ, ἀμηγέπη σωφρονίζουσα, καί τό ἦθος προτυποῦσα καί προστύφουσα εἰς παραδοχήν τῆς ἀληθείας».
Ὁ Κλήμης δέχεται ὅτι πᾶν ὅ,τι εἶπον ὑγιές οἱ φιλοσοφήσαντες, τοῦτο θείας οἰκονομίας ἦτο ἔργον. Ἰδού τί λέγει:
«Εἴτ᾿ οὖν κατά περίπτωσίν φασιν ἀποφθέγξασθαί τινα τῆς ἀληθοῦς φιλοσοφίας τούς Ἕλληνας, θείας οἰκονομίας ἡ περίπτωσις· οὐ γάρ ταὐτόματον ἐκθειάσει τις διά τήν πρός ἡμᾶς φιλοτιμίαν, εἴτε κατά συντυχίαν, οὐκ ἀπρονόητος ἡ συντυχία· εἴτ᾿ αὖ φυσικήν ἔννοιαν ἐσχηκέναι τούς Ἕλληνας λέγοι, τόν τῆς φύσεως δημιουργόν ἕνα γινώσκομεν, καθό καί τήν δικαιοσύνην φυσικήν εἰρήκαμεν κτλ.».
Ὁ Κλήμης ὁμιλῶν περί τοῦ ἔργου τῆς Ἑλληνικῆς φιλοσοφίας δεικνύει τίνι τρόπῳ αὕτη ἐποδηγέτει πρός τήν ἀλήθειαν καί ὅτι ἔργον αὐτῆς καί ὁ κατά τοῦ ψεύδους πόλεμος· «προσιοῦσα δέ ἡ φιλοσοφία ἡ Ἑλληνική, οὐ δυνατωτέραν ποιεῖ τήν ἀλήθειαν, ἀλλ᾿ ἀδύνατον παρέχουσα τήν κατ᾿ αὐτῆς σοφιστικήν ἐπιχείρησιν, καί διακρουομένη τάς δολεράς κατά τῆς ἀληθείας ἐπιβουλάς, φραγμός οἰκείως εἴρηται καί θριγκός εἶναι τοῦ ἀμπελῶνος».
Ὅτι πᾶσα σοφία καί δή καί ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία ἀπό Θεοῦ, μαρτυρεῖ καί ἡ Γραφή λέγουσα· «Ἀπέστειλεν ἡ σοφία τούς ἑαυτῆς δούλους συγκαλοῦσα μετά ὑψηλοῦ κηρύγματος ἐπί κρατῆρα οἴνου λέγουσα· ὅς ἐστιν ἄφρων ἐκκλινάτω πρός μέ…».
Ὅτι ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία εἶναι δῶρον Θεοῦ καί ὅτι πᾶσα σοφία ἀπό Θεοῦ ἐστιν, τοῦτο καί ἐν Παροιμίαις λέγεται καί ἐν τῷ Ἐκκλησιαστῇ καί ἐν τῷ σοφῷ Σειράχ. Ἐν Παροιμίαις κεφ. β´, 3-10 φέρονται τά ἑξῆς· «ἐάν γάρ τήν σοφίαν ἐπικαλέσῃ, καί τῇ συνέσει δῷς φωνήν σου· καί ἄν ζητήσῃς αὐτήν ὡς ἀργύριον, καί ὡς θησαυρούς ἐξερευνήσῃς αὐτήν, τότε συνήσεις φόβον Κυρίου καί ἐπίγνωσιν Θεοῦ εὐρήσεις· ὅτι Κύριος δίδωσι σοφίαν, καί ἀπό προσώπου αὐτοῦ γνῶσις καί σύνεσις· καί θησαυρίζει τοῖς κατορθοῦσι σωτηρίαν, ὑπερασπιεῖ τήν πορείαν αὐτῶν, τοῦ φυλάξαι ὁδούς δικαιωμάτων, καί ὁδόν εὐλαβουμένων αὐτόν διαφυλάξει».
Ὁ Κλήμης παραβάλλει τήν σοφίαν πρός τόν ὑετόν, τούς δέ φιλοσοφοῦντας πρός τάς ποικίλας βοτάνας τῆς γῆς, αἵτινες καίτοι ὑπό τῶν αὐτῶν ποτίζονται ναμάτων, ἑκάστη ὅμως πρός τήν ἰδίαν φύσιν τόν χυμόν μεταβάλλει. Ἰδού οἱ λόγοι αὐτοῦ: «Καταφαίνεται τοίνυν προπαιδεία ἡ Ἑλληνική, σύν καί αὐτῇ φιλοσοφίᾳ θεόθεν ἤκειν εἰς ἀνθρώπους, οὐ κατά προηγούμενον, ἀλλ᾿ ὃν τρόπον οἱ ὑετοί καταρρήγνυνται εἰς τήν γῆν τήν ἀγαθήν, καί εἰς τήν κοπρίαν, καί ἐπί τά δωμάτια, βλαστάνει δ᾿ ὁμοίως καί πόα, καί πυρός, φύεταί τε καί ἐπί τῶν μνημάτων συκῆ, καί εἴ τι τῶν ἀναιδεστέρων δένδρων· καί τά φυόμενα ἐν τύπῳ προκύπτει τῶν ἀληθῶν».
Ἐντεῦθεν, δῆλον ὅτι ὁ Κλήμης δέν παραδέχεται φιλοσοφίαν εἰ μή τήν ὑγιαίνουσαν. Τοῦτο δηλοῦται καί ἐκ τῶν ἐφεξῆς:
«Οὐ μήν ἁπλῶς πᾶσαν φιλοσοφίαν ἀποδεχόμεθα, λέγει» ἀλλ᾿ ἐκείνην περί ἧς καί ὁ παρά Πλάτωνι λέγει Σωκράτης. Εἰσί γάρ δή, ὡς φασί, περί τάς τελετάς, ναρθηκοφόροι μέν πολλοί Βάκχοι δέ παῦροι· πολλούς μέν τούς κλητούς, ὀλίγους δέ τούς ἐκλεκτούς αἰνιττόμενος· ἐπιφέρει γοῦν σαφῶς. Οὗτοι δέ εἰσι κατά τήν ἐμήν δόξαν, οὐκ ἄλλοι ἢ οἱ πεφιλοσοφηκότες ὀρθῶς· ὧν δή κᾀγώ, κατά γέ τό δυνατόν, οὐδέν ἀπέλιπον ἐν τῷ βίῳ, ἀλλά παντί τρόπῳ προὐθυμήθην καί τί ἠνύσαμεν ἐκεῖσε ἐλθόντες, τό σαφές εἰσόμεθα, ἐάν ὁ Θεός θέλη, ὀλίγον ὕστερον.
Ὁ Κλήμης διακρίνει τήν ἀληθῆ φιλοσοφίαν τῆς σοφιστείας καί τά καλῶς παρ᾿ αὐτῆς εἰρημένα τῶν μή καλῶς εἰρημένων· τοῦτο δείκνυται καί ἐκ τῶν ἑξῆς: «Φιλοσοφίαν οὐ τήν Στωϊκήν λέγω, οὐδέ τήν Πλατωνικήν, ἢ τήν Ἐπικούρειόν τε καί Ἀριστοτελικήν· ἀλλ᾿ ὅσα εἴρηται παρ᾿ ἑκάστῃ τῶν αἱρέσεων τούτων καλῶς, δικαιοσύνην μετ᾿ εὐσεβοῦς ἐπιστήμης ἐκδιδάσκοντα, τοῦτο σύμπαν τό ἐκλεκτικόν φιλοσοφίαν φημί· ὅσα δέ ἀνθρωπίνων λογισμῶν ἀποτεμόμενοι παρεχάραξαν, ταῦτα οὐκ ἄν ποτε θεία εἴποιμ᾿ ἄν».
Ὁ Ἱερός Κλήμης τήν φιλοσοφίαν ταύτην ὡς ὑγιῇ θεωρεῖ ἀνωτέραν παντός ψόγου· διό ἴνα προλάβῃ πάντα κατ᾿ αὐτῆς ψόγον ἐκ τῆς παρερμηνείας χωρίων τινῶν τῆς Ἱερᾶς Γραφῆς ἑρμηνεύει ταῦτα καί λέγει: «Ὅταν ἡ Γραφή λέγῃ περί τῶν Ἑλλήνων σοφῶν φίλαυτοι καί ἀλαζόνες», σοφούς λέγουσα ἡ Γραφή, οὐ τούς ὄντως σοφούς διαβάλλει, ἀλλά τούς δοκήσει σοφούς. Κατά τούτων φησίν, «ἀπολῷ τήν σοφίαν τῶν σοφῶν καί τήν σύνεσιν τῶν συνετῶν ἀθετήσῳ».
Ὁ Κλήμης ἐπί τοσοῦτον προβαίνει ἐν τῇ θεωρίᾳ αὐτοῦ ὅτι ἐκ τοῦ Θεοῦ πᾶσα σοφία καί ὅτι ἡ θεία σοφία ἐφώτιζε καί ἐποδηγέτει τό ἑλληνικόν Ἔθνος, ὥστε φρονεῖ, ὅτι τά ἱερά βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης μετεφράσθηκαν κατά θείαν πρόνοιαν Ἑλληνιστί, καί τά τῆς Καινῆς Διαθήκης ἐγράφησαν Ἑλληνιστί, ὅπως τό Ἑλληνικόν ἔθνος τό διά τῆς φυσικῆς θεογνωσίας εἰς τήν εὕρεσιν τῆς ἀληθείας προδηγετηθέν, γνωρίσῃ καί τήν δι᾿ ἀποκαλύψεως γνωσθεῖσαν τοῖς ἀνθρώποις ἀλήθειαν καί δι᾿ ἀμφοτέρων ὁδηγηθῇ πρός τήν ὑψίστην ἀλήθειαν.
Ἰδού ὁ Κλήμης τί λέγει περί τῆς ἑρμηνείας τῶν Ἱερῶν Γραφῶν ἐν τῇ Ἑλληνικῇ φωνῇ:
«Διά τοῦτο γάρ Ἑλλήνων φωνῇ ἑρμηνεύθησαν αἱ Γραφαί ὡς μή πρόφασιν ἀγνοίας προβάλλεσθαι δυνηθῆναί ποτε αὐτούς, οἴους τε ὄντας ἐπακοῦσαι καί τῶν παρ᾿ ἡμῖν, ἥν μόνον ἐθελήσωσιν».
Ἐκ τούτων δηλοῦται ὅτι ὁ Κλήμης δέχεται θείαν πρόνοιαν προνοοῦσαν ὑπέρ τῶν Ἑλλήνων ὅπως γνωρίσωσι τήν ἀλήθειαν καί μή δι᾿ ἄγνοιαν τῆς Ἑβραϊκῆς γλώσσης ἁγνοήσωσι τήν ἀποκαλυφθεῖσαν ἀλήθειαν καί πλανηθῶσι τῆς εὐθείας τῆς ἀγούσης εἰς τήν ἑαυτῶν ἀποστολήν. Πρός τήν γνώμην ταύτην καί ἡμεῖς συντασσόμεθα· καί ἀληθῶς, δύναταί τις νά ἐρωτήσῃ· διατί Ἑλληνιστί νά γραφῶσιν αἱ Γραφαί καί οὐχί Ρωμαϊστί; ἢ ἐν ἄλλῃ τινί γλώσσῃ; Ἡ θεία πρόνοια ὑπέρ αὐτοῦ πάντως ἔσχε λόγον τήν ἐκλογήν τοῦ Ἑλλ. ἔθνους ἀπό τῆς ἐμφανίσεώς του διά τόν χριστιανισμόν. Πάντως τό Ἑλλ. ἔθνος εἶχε κληθῇ ἴνα ἐργασθῇ ὑπέρ τοῦ χριστιανισμοῦ καί διά τοῦτο ἡ ὑπέρ αὐτοῦ πρόνοια πρός γνῶσιν τῆς ἀποκαλυφθείσης ἀληθείας διά τε τῆς φιλοσοφίας καί τῆς Ἀποκαλύψεως· ἤδη δυνάμεθα νά εἴπωμεν ὅτι ἡ φιλοσοφία ἐποδηγέτει τό Ἑλληνικόν εἰς Χριστόν ὅπως ἀναδείξῃ αὐτό κατάλληλον ὄργανον πρός διάδοσιν τῶν θείων αὐτοῦ ἀρχῶν.
Καί τοιαύτη ἡ ἐμή πεποίθησις. Ἐπειδή ὅμως ἐνδεχόμενον νά ὑπάρχωσί τινες φρονοῦντες ὅτι ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία εἶναι ἡ ἔκφρασις τῆς ἰσχύος τῆς ἀνθρωπίνης διανοίας καί τό τέλος καί ὁ σκοπός τῶν ἐνεργειῶν τοῦ πνευματικοῦ βίου τοῦ ἀνθρώπου ἐν ᾧ ἡ πλήρωσις τῶν πνευματικῶν ἀναγκῶν τοῦ ἀνθρώπου καί τό πλήρωμα τῶν ἐγκαρδίων αὐτοῦ πόθων, τό φέρον τήν εὐδαιμονίαν καί τήν μακαριότητα, ἐπιχειροῦμεν διά βραχέων νά ὑποδείξωμεν τούς λόγους δι᾿ οὓς ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία δέν ἠδύνατο νά ᾖ σκοπός, ἀλλά συναίτιον αἴτιον καί ποδηγέτης πρός τόν σκοπόν.
Περί τοῦ ζητήματος τούτου ὁ Ἱερός Κλήμης ἰδού τί λέγει:
Ἡ φιλοσοφία ζήτησις οὖσα τῆς ἀληθείας πρός κατάληψιν τῆς ἀληθείας, συλλαμβάνεται οὐκ αἰτία οὖσα καταλήψεως, ἀλλά σύν τοῖς ἄλλοις (αἰτίοις) αἰτία καί συνεργός, τάχα δέ καί συναίτιον αἴτιον· ὡς δέ ἑνός ὄντος τοῦ εὐδαιμονεῖν αἰτίαι τυγχάνουσιν αἱ ἀρεταί, πλείονες ὑπάρχουσαι… οὕτω μιᾶς οὔσης τῆς ἀληθείας πολλά τά συλλαμβανόμενα πρός ζήτησιν αὐτῆς.
Ἀληθῶς ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία ἦτο συναίτιον αἴτιον καί συνεργός καί αἰτία καταλήψεως τῆς ἀληθείας, οὐχί δέ αὐτή ἡ ἀλήθεια, ἥτις ἠδύνατο νά θεωρηθῇ τό τέρμα τῶν ἐνεργειῶν τῆς ἀνθρωπότητος καί τό τέλος καί ὁ σκοπός τῆς δράσεως αὐτῆς. Ἐν τῇ καρδίᾳ τοῦ ἀνθρώπου ἐναπελείπετο πάντοτέ τι κενόν, ὅπερ ἡ φιλοσοφία ἠδυνάτει νά πληρώση· ἡ φιλοσοφία οὐ μόνον δέν ἐγίνετο πληρωτική τοῦ κενοῦ της καρδίας, ἀλλά μᾶλλον ἐμεγέθυνε αὐτό ἀνευρίσκουσα μέν τόν Θεόν ἐν τοῖς δημιουργήμασι καί ἀναπτύσσουσα ἐν τῇ καρδίᾳ τόν πρός αὐτόν ἔρωτα, ἀδυνατοῦσα ὅμως νά προσπελάσῃ αὐτῷ καί ἐγκολπωθῇ αὐτόν· ἡ φιλοσοφία, λέγει ὁ Κλήμης, ἔβλεπε τήν εἰκόνα τῆς ἀληθείας ὡς ἐν ἐσόπτρῳ, ὡς φαντασία καθορᾶται ἐν τοῖς ὕδασιν, καί διά διαφανῶν καί διαυγῶν σωμάτων· ἡ ἀνθρωπότης ὅμως ἤθελε νά ἴδῃ καθαρῶς, ἐπεζήτει τήν μετά τοῦ Θείου ἕνωσιν· ἡ δέ φιλοσοφία ἠννόει μέν τόν Θεόν ἐκ τῶν θείων αὐτοῦ ἰδιοτήτων, συνῃσθάνετο τό ἄπειρον αὐτοῦ μεγαλεῖον, ἀλλ᾿ ἔβλεπεν αὐτόν ὡς ἐν εἰκόνι, ἠδυνάτει δέ νά ἑνώσῃ τόν ἄνθρωπον μετά τοῦ Θείου. Ἡ διά τῆς φιλοσοφίας νόησις τῶν θείων ἰδιοτήτων ἐδίδαξεν τόν ἄνθρωπον τάς ἠθικάς ἀρετάς ὅπως δι᾿ αὐτῶν ἀφομοιωθῇ πρός τό Θεῖον· ἀλλ᾿ ἡ διδασκαλία μόνη ἠδυνάτει νά ἀνυψώσῃ τόν ἄνθρωπον μέχρι τοῦ θρόνου τοῦ Θεοῦ πρός ὃν ἐπεθύμει νά φθάσῃ ἵνα ἴδῃ αὐτόν πρόσωπον πρός πρόσωπον· ἠδυνάτει, διότι ἠδυνάτει νά ἄρῃ τό μεσότειχον τό ἀνεγερθέν ὑπό τῆς ἁμαρτίας μεταξύ Θεοῦ καί ἀνθρώπων· ἠδυνάτει, διότι ἠδυνάτει νά διαπλάσῃ τόν ὑπό τῆς ἁμαρτίας διαφθαρέντα ἄνθρωπον στερουμένη θείας διαπλαστικῆς δυνάμεως· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο θείου κύρους· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο πίστεως πληροφορούσης μυστικῶς τήν καρδίαν πρός ἀποδοχήν τῆς διδασκαλίας ἄνευ ἐπιφυλάξεως· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο ἐλπίδος ἀϊδίου, ἀμειώτου, καθαρᾶς παντός φόβου, πάσης μεταμελείας, ἐλπίδος ἐχούσης ἐν ἐαυτῇ τό πλήρωμα τῆς εὐδαιμονίας· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο δυνάμεως πρός ἀνακούφισιν τῶν καρδιῶν τῆς πασχούσης ἀνθρωπότητος· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο τῆς ἰσχύος τῆς χριστιανικῆς ἀγάπης τῆς ἀμειβομένης ὑπό τῆς θείας ἀγάπης τῆς δαψιλευούσης τήν εὐδαιμονίαν καί μακαριότητα· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο πίστεως πληροφορούσης τήν καρδίαν τῶν ὀπαδῶν αὐτῆς περί τῆς ἀπολύτου ἀληθείας τῶν ἑαυτῆς ἀρχῶν· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο θείας δυνάμεως ἑλκούσης τήν ἀνθρωπότητα εἰς ἑαυτήν· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο δυνάμεως πειθούσης ἔν τε τοῖς λόγοις καί τοῖς ἔργοις· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο τῆς μεγαλουργοῦ δυνάμεως τῆς ἐκθαμβούσης καί καταπληττούσης· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο τῶν ἐκ τῶν ἄνωθεν μαρτυρίων πρός πίστωσιν τῆς ἀληθείας τῶν ἑαυτῆς λόγων· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο θείων χαρισμάτων δαψιλευομένων τοῖς ὀπαδοῖς ὑπό τοῦ οὐρανοῦ· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο τῶν καρπῶν τῆς χάριτος τοῦ ἁγίου Πνεύματος· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο ἁγιασμοῦ καί τῆς μεταδοτικῆς τούτου δυνάμεως· ἠδυνάτει τέλος, διότι ἐστερεῖτο θείας ἀποκαλύψεως καί θρησκευτικοῦ κύρους ἐπαναπαύοντος τάς καρδίας τῶν ὀπαδῶν αὐτῆς. Τούτων δέ ἁπάντων ἐδέετο ἡ ἀνθρωπότης ὅπως πεισθῇ, ὅπως βαδίσῃ τήν εὐθείαν ὁδόν, ἀποστῇ τῆς πλάνης, ἀναπλασθῇ, καί τύχῃ τῆς μακαριότητος· ἡ ἔνδεια αὕτη τῆς φιλοσοφίας καθίστα αὐτήν ἀνίσχυρον ἴνα ἀποβῇ ὁ σκοπός καί τό τέλος τοῦ πνευματικοῦ τοῦ ἀνθρώπου βίου· ἐντεῦθεν ἡ πεποίθησις ἡμῶν ὅτι ἡ φιλοσοφία ἐγένετο παιδαγωγός εἰς τόν Χριστιανισμόν ἐν ᾧ εὑρίσκετο τό πλήρωμα τῶν ἐλλείψεων τῆς φιλοσοφίας, καί ἡ τελεία ἱκανοποίησις τῶν πόθων τῆς καρδίας τοῦ ἀνθρώπου καί οὐχί σκοπός καί τελικόν ὅριον.
Ὅτι ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία δέν ἠδύνατο νά εἶναι ὁ σκοπός καί τελικόν ὅριον τοῦ πνευματικοῦ βίου τοῦ ἀνθρώπου καί τό πλήρωμα τῶν πόθων τῆς καρδίας αὐτοῦ δείκνυται καί ἐκ τῆς ἀδυναμίας ὅπως λύσῃ καί τά ἑξῆς τρία σπουδαιότατα ζητήματα τά ἀπασχολήσαντα ἀπ᾿ αἰώνων τό πνεῦμα τῆς ἀνθρωπότητος, καί πείσῃ αὐτήν ἀδιστάκτως περί τῆς ἀληθείας τῶν ἑαυτῆς λόγων. Ἡ ἀνθρωπότης ἐπεθύμει νά γνωρίσῃ καί πιστεύσῃ τόν ἀληθῆ Θεόν, διότι ᾐσθάνετο τήν ἀνάγκην νά προσπελάσῃ αὐτῷ· ἐπεθύμει νά γνωρίσῃ καί πεισθῇ περί τῆς ἀξίας ἑαυτοῦ καί τῆς σχέσεως αὐτοῦ πρός τό Θεῖον· καί τρίτον ἐπεθύμει νά γνωρίσῃ τά περί τῆς αἰωνιότητός του. Ἡ φιλοσοφία ἠδύνατο νά ἀγάγῃ τούς φιλοσοφοῦντας πρός τήν ἀλήθειαν ὡς καί νά φανερώσῃ αὐτοῖς τήν εἰκόνα τῆς ἀληθείας ὡς ἐν ἐσόπτρῳ καί διά σωμάτων διαυγῶν καί διαφανῶν, ἀλλ᾿ ἠδυνάτει διδάσκουσα περί αὐτῶν νά πείσῃ, καί ἄρῃ τό βάρος τό ἐπιβαρύνον τάς καρδίας τῶν ἀνθρώπων· πρός τά ζητήματα ταῦτα συνεδέετο ἅπας ὁ ἠθικός καί πνευματικός βίος τοῦ ἀνθρώπου, πᾶσα ἡ ἐν τῷ βίῳ αὐτοῦ δρᾶσις. Ὁ ἄνθρωπος ἐπεθύμει νά πληροφορηθῇ καί βεβαιωθῇ ὅπως κανονίσῃ τόν ἠθικόν αὐτοῦ βίον· διότι οὐδείς ἐπί ἀβεβαίων καί σαλευομένων ἀρχῶν, ἀρχῶν μάλιστα στερουμένων θείου κύρους οἰκοδομεῖ στερρῶς τόν ἑαυτοῦ ἠθικόν βίον· ἡ φιλοσοφία ἐδίδαξεν ὑγιεῖς θεωρίας, ἀλλ᾿ οὐδείς ἐπείσθη νά κανονίσῃ τόν ἑαυτοῦ βίον πρός τάς καλάς θεωρίας διά τήν ἔλλειψιν θείου κύρους καί ἐνδομύχου πληροφορίας· ὁ ἄνθρωπος ἐπεζήτει πληροφορίας· ἐζήτει τήν ἀπόδειξιν τῆς ἀληθείας τῆς διδασκαλίας τῆς φιλοσοφίας· ἡ δέ ἀπόδειξις ἔλειπεν. Ἡ ἀπαίτησις αὕτη, ἀπαίτησις τοῦ πνεύματος καί τῆς καρδίας τοῦ ἀνθρώπου, οὖσα τό προοίμιον τῆς συγκαταθέσεως τῆς καρδίας καί τοῦ νοῦ πρός ἄσκησιν ἠθικοῦ βίου, οὐχί δέ καί τό μέσον πρός κατόρθωσιν, διότι ἀπῃτοῦντο πάντα, ὅσα ἀνωτέρω ἐδείξαμεν, ὑπῆρξεν ὁ σκόπελος πρός ὃν εὐθύς ἐξ ἀρχῆς ἅμα ἀναγομένη πλησίστιος καί ἐναυάγει προσαράσσουσα ἡ φιλοσοφία. Ἡ ὑπό τῆς ἱστορίας μαρτυρουμένη ἀδυναμία καί ἀνικανότης πρός ἠθικοποίησιν τῆς ἀνθρωπότητος καί πρός ἱκανοποίησιν τῶν ἀκορέστων πόθων τῆς καρδίας καί τῶν ἀπαιτήσεων τοῦ νοῦ, δεικνύει τό ἀνεπαρκές της φιλοσοφίας πρός τό μέγα ἔργον τοῦ φωτισμοῦ καί τῆς διαπλάσεως τῆς ἀνθρωπότητος. Ἡ ἀνθρωπότης ἐζήτει θείαν ἀποκάλυψιν ὅπως μάθῃ τήν ἀλήθειαν καί βεβαιωθῇ καί πεισθῇ· ἡ ἀνθρωπότης ἐδεῖτο θείου διαπλάστου· ἡ δέ φιλοσοφία ἐστερεῖτο τούτων. Ἡ ἀνθρωπότης εὗρεν ταῦτα ἐν τῷ χριστιανισμῷ πρός ὃν ἐποδηγέτει ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία· αὕτη ἡ ἐμή περί τοῦ ζητήματος τούτου ταπεινή γνώμη.
Ἐν Ἀθήναις τῇ 17 Ἰουνίου 1896.
Ὁ Πενταπόλεως ΝΕΚΤΑΡΙOΣ
Για να δείτε όλα τα άρθρα του Βιβλίου, πατήστε ΕΔΩ