Φάνη Μαλκίδη
Μετά τήν ὀθωμανική κατάκτηση τοῦ Εὔξεινου Πόντου, ἀκολούθησε καί ὁ βίαιος ἐξισλαμισμός τῶν Ἑλλήνων. Οἱ πρῶτοι ἐξισλαμισμοί ἑλληνικῶν πληθυσμῶν τοῦ Πόντου σημειώνονται στήν περιοχή τοῦ Ὄφεως, ἀκολουθοῦν οἱπεριοχές τῶν Σουρμένων, Ἀργυρούπολης, Τόνιας καί ἄλλες. Ὡστόσο ἕνας μεγάλος ἀριθμός Ἑλλήνων διατήρησαν τή γλῶσσα τους, τήν ποντιακή διάλεκτο καί ἐν μέρει χριστιανική θρησκεία τούς κρυφά. Τό Φεβρουάριο τοῦ 1856 ὑπό τήν πίεση τῶν εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων, ὁ Σουλτάνος ὑπέγραψε τό Χάτι-Χουμαγιούν, μέ τό ὁποῖο κάθε Ὀθωμανός ὑπήκοος ἦταν ἐλεύθερος νά ἀλλάξει θρησκεία χωρίς νά κινδυνεύει ἡ ζωή του. Ὡστόσο οἱ ἐξελίξεις μέ τήν ἄνοδο τῶν Νεοτούρκων καί τήν ἔναρξη τοῦ Ἅ΄ Παγκοσμίου Πολέμου δέν ἐπέτρεψαν διάσωση τῆς γλώσσας, ὅπως θά ἔπρεπε καθώς καί τήν μεταστροφή στήν ἀρχική θρησκεία. Σύντομα τό νεοτουρκικό κίνημα καθώς καί τό κεμαλικό ὀργάνωσε τή γενοκτονία τῶν Ἑλλήνων τοῦ Πόντου καθώς καί τή γενοκτονία τῶν Ἑλλήνων τῆς Θρᾴκης καί τῆς Μικρᾶς Ἀσίας (Ἰωνίας), πού στοίχισε τή ζωή σέ ἑκατοντάδες χιλιάδες ἀνθρώπους. Ὁ διωγμός τοῦ μεγαλύτερου μέρους τῶν ἑλληνόφωνων του Πόντου ὁλοκληρώθηκε τό 1924 καί στόν Πόντο ἔμειναν μόνο οἱ μουσουλμάνοι Ἑλληνόφωνοι, ἀφοῦ ἡ ἀνταλλαγή τῶν πληθυσμῶν ἡ ὁποία ἀκολούθησε τίς διώξεις ἔγινε μέ βάση τό θρήσκευμα. Ἡ διάλεκτος τῶν Ἑλλήνων τοῦ Πόντου, ἡ ὁποία συντηρεῖται μέχρι σήμερα παρά τίς δυσκολίες πού ὑπάρχουν ἀπό τήν Τουρκία, εἶναι μία ἀπό τίς σημαντικότερες ἑλληνικές διαλέκτους ἡ ὁποία προέρχεται ἀπό τά ἑλληνιστικά χρόνια, μέ πλῆθος λέξεων προέλευσης ἀπό τήν Ὁμηρική περίοδο. Σήμερα ἡ ποντιακή διάλεκτος ἐξακολουθεῖ νά μιλιέται σέ πολλές περιοχές τῆς Ἑλλάδας ὅπου κατέφυγαν οἱ Πόντιοι μετά τό διωγμό, στήν Εὐρώπη καί στίς ΗΠΑ, ὅπου οἱ Πόντιοι ἔφυγαν σάν μετανάστες καί φυσικά στήν Τουρκία ὄπου ζοῦν συμπαγεῖς ποντιακοί πληθυσμοί. (Ὁ Ὀμέρ Ἀσᾶν συγγραφέας τοῦ βιβλίου ὁ Πολιτισμός τοῦ Πόντου ἀναφέρεται σέ 300.000 Ποντιόφωνους).
Ἡ πρόσφατη δημοσίευση, μέ ἀφορμή τήν παγκόσμια ἡμέρα τῶν γλωσσῶν, ἀπό τήν UNESCO (Ἡ ἐκπαιδευτική ἐπιστημονική καί πολιτιστική ὀργάνωση τῶν Ἡνωμένων Ἐθνῶν) τοῦ ψηφιακοῦ διαδραστικοῦ Ἄτλαντα τῶν γλωσσῶν τοῦ πλανήτη σέ κίνδυνο (www.unesco.org/culture/ich/index.php?pg=00206), δημιουργεῖ νέα δεδομένα γιά τήν ποντιακή διάλεκτο. Ὁ Ἄτλαντας τῶν παγκόσμιων γλωσσῶν σέ κίνδυνο ἀπαριθμεῖ 18 γλῶσσες στήν Τουρκία πού ἀντιμετωπίζουν τήν ἐξαφάνιση, ὅπου μεταξύ τῶν ἄλλων συμπεριλαμβάνεται ἡ ποντιακή διάλεκτος στόν κατάλογο τῶν γλωσσῶν πού κινδυνεύουν. Στή μελέτη τῆς UNESCO , ὁ βαθμός στόν ὁποῖο μία γλῶσσα ἀντιμετώπισε τήν ἐξάλειψη τέθηκε σέ 5 κατηγορίες: • ἐπισφαλής • σίγουρα σέ κίνδυνο • σοβαρά σέ κίνδυνο
• αὐστηρά σέ κίνδυνο • ἐξαφανισμένη.
Η UNESCO ἀναφέρει σχετικά ὅτι «Οἱ γλῶσσες εἶναι ἐργαλεῖα ἀρχῆς τῆς ἀνθρωπότητας γιά τήν ἔκφραση τῶν ἰδεῶν, τῶν συγκινήσεων, τῆς γνώσης, τῶν μνημῶν. Οἱ γλῶσσες εἶναι ἐπίσης ἀρχικοί φορεῖς τῶν πολιτιστικῶν ἐκφράσεων καί τῆς ἄυλης πολιτιστικῆς κληρονομιᾶς, οὐσιαστικοί στήν ταυτότητα τῶν ἀτόμων καί τῶν ὁμάδων. Ἡ προστασία τῶν διακυβευμένων γλωσσῶν εἶναι ἔτσι ἕνας κρίσιμος στόχος νά διατηρήσει τήν πολιτιστική ποικιλομορφία παγκοσμίως».
Ἡ Τουρκία ὅμως ἀντιδρᾶ στήν προσπάθεια διατήρησης τῆς γλώσσας καί ἀνάκτησης τῆς ἰδιαίτερης ταυτότητας τῶν Ποντιόφωνων. Οἱ προσπάθειες ἐκ μέρους τῶν νέων κυρίως Ποντίων νά ἐκφράσουν μέ λόγια ἤ μέ γραπτά κείμενα τήν ποντιακή τους διάλεκτο, τήν ἱστορία, τήν πολιτιστική ταυτότητα αὐτοῦ του λαοῦ, βρίσκουν ἀπέναντί τους τήν Τουρκία.
Στό ἄρθρο 42 τοῦ τουρκικοῦ Συντάγματος ἀναφέρονται σχετικά τά ἑξῆς: «Καμία γλῶσσα ἐκτός ἀπό τόν Τοῦρκο δέν θά διδαχθεῖ ὡς μητρική γλῶσσα στούς τουρκικούς πολῖτες σέ ὁποιαδήποτε ἱδρύματα τῆς κατάρτισης ἤ τῆς ἐκπαίδευσης. Οἱ ξένες γλῶσσες πού διδάσκονται στά ἱδρύματα τῆς κατάρτισης καί τῆς ἐκπαίδευσης καί τῶν κανόνων νά ἀκολουθηθοῦν ἀπό τά σχολεῖα πού διευθύνουν τήν κατάρτιση καί τήν ἐκπαίδευση σέ μία ξένη γλῶσσα θά καθοριστοῦν ἀπό τό νόμο». Ἀπό τήν ἄλλη πλευρά τό δίκτυο γιά τήν ἐκπαίδευση καί τά ἀκαδημαϊκά δικαιώματα δηλώνει ὅτι ἐνῷ τό ἄρθρο 42 ἄλλαξε τίς 9 Αὐγούστου 2002 γιά νά ἐπιτρέψει τή «ἐκμάθηση τῶν διαφορετικῶν γλωσσῶν καί τῶν διαλέκτων πού χρησιμοποιήθηκαν παραδοσιακά ἀπό τούς Τούρκους πολῖτες στίς καθημερινή τους ζωή, αὐτό τό δικαίωμα ὑπόκειται στούς πολυάριθμους περιορισμούς, ἀφοῦ ἡ ἐκπαίδευση μητρικῶν γλωσσῶν στήν Τουρκία εἶναι περιορισμένη καί θεωρεῖται ὡς ζήτημα ἐθνικῆς ἀσφάλειας».
Τούς περιορισμούς στήν ἐλευθερία ἔκφρασης τῶν ἐξισλαμισμένων Ποντίων πού μιλοῦν σήμερα τήν ποντιακή διάλεκτο τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας καί ζοῦν σήμερα στήν Τουρκία, ἔχει καταγγείλει στόν Ὀργανισμό Ἡνωμένων Ἐθνῶν καί πρός τόν Ὀργανισμό γιά τήν Ἀσφάλεια καί τή Συνεργασία στήν Εὐρώπη (ΟΑΣΕ) τό 2002, ἡ μή κυβερνητική ὀργάνωση «Διεθνής Ἕνωση γιά τά Δικαιώματα καί τήν Ἀπελευθέρωση τῶν Λαῶν», μέ γραπτή ἐκθεσή της. Ἐπίσης προφορική παρέμβαση στήν 58η συνεδρίαση τό 2002 τῆς ἐπιτροπῆς τοῦ ΟΗΕ γιά τά ἀνθρώπινα δικαιώματα ἔγινε γιά τό ἴδιο θέμα καί ἀπό ἡ μή κυβερνητική ὀργάνωση «MRAP – Κίνηση ἐνάντια στό ρατσισμό – γιά τή φιλία ἀνάμεσα στούς λαούς». Ἡ μή κυβερνητική ὀργάνωση περιγράφοντας αὐτή τήν κατάσταση, ἐπιθυμοῦσε νά ἐπιμείνει στήν ἀνυπαρξία ἐλευθερίας ἔκφρασης τῶν Ποντίων, στή σημερινή Τουρκία, ἐνῷ ἡ ἀναφορά ἔγινε καί στή πληροφόρηση γιά τίς συνθῆκες ζωῆς αὐτοῦ του λαοῦ, ἀφοῦ διεθνής κοινότητα ὀφείλει νά γνωρίζει αὐτή τήν κατάσταση. Ἐπιπλέον, ὅπως ἐπισημάνθηκε στήν ἀναφορά τῆς μή ἀνωτέρω κυβερνητικῆς ὀργάνωσης, οἱ παρεμβάσεις πρός τήν κατεύθυνση τῆς ἄρσης τῆς διάκρισης ἐναντίον αὐτοῦ του λαοῦ, ἀποτελοῦν ἕνα βῆμα πρός τή διαφύλαξη ἑνός ζῶντος πολιτισμοῦ, ὁ ὁποῖος ἔχει ἐμπλουτίσει τήν ἀνθρωπότητα.
Ἡ δημοσίευση τοῦ Ἄτλαντα τῆς UNESCO ἀποτελεῖ μία σημαντική ἐξέλιξη γιά τήν Ποντιακή διάλεκτο, ἀφοῦ γιά πρώτη φορά γίνεται ἀναφορά σ’ αὐτήν ἀπό ὄργανο τοῦ ΟΗΕ. Μάλιστα ἡ ἀναφορά αὐτή συμπίπτει μέ τήν προσπάθεια πού γίνεται τά τελευταία χρόνια γιά διατήρηση τῆς διαλέκτου καί ἀνάκτησης τῆς ταυτότητας ἑνός πληθυσμοῦ, πού βιώνει τήν τρομοκρατία καί τίς διώξεις καί κάνει καθημερινές ἐκπτώσεις στήν ποιότητα ζωῆς του.