Η αγία αυτή εικόνα χάριτι Θεού άρχισε κάποτε να βλύζει μύρο γι΄ αυτό και από τότε ονομάζεται Μυροβλύτισσα. Ενεργεί πολλά θαύματα σ” όσους προστρέχουν σ΄ αυτήν με ευλάβεια και επικαλούνται θερμά τη βοήθεια της Αειπαρθένου.
Λίγο πιο κάτω υπάρχει κι άλλο πλίνθινο συμπίλημα Μ-Χ/Δ-Κ που κι αυτό διαβάζεται σταυρωτά: Μιχαήλ Δούκας. Απόδειξη ότι το μοναστήρι κτίστηκε από τον Δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β’ Δούκα Κομνηνό ως έργο μετανοίας για την έκλυτη ζωή του απέναντι στη σύζυγό του Αγία Θεοδώρα την Κομνηνή, τη βασίλισσα της Άρτας.
Είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου και πανηγυρίζει το Δεκαπεντεύγουστο. Με κάθε τιμή όμως εορτάζεται στις 6 Αυγούστου και η Μεταμόρφωση του Σωτήρος στην οποία ήταν αφιερωμένη η μονή αρχικά. Ο επισκέπτης και μελετητής θα συναντήσει ολοζώντανη μπροστά του την ιστορία του τόπου από τα αρχαία χρόνια μέχρι και το Βυζάντιο
Κατάκοπος, όπως ήταν, αποκοιμήθηκε για λίγο και τότε είδε σε όραμα την Παναγία μέσα από την Αγία Εικόνα της να του λέει, ότι από τώρα και στο εξής το χέρι του θα είναι θεραπευμένο. Ο Αγιος ξύπνησε και είδε πραγματικά, ότι το χέρι του είχε αποκατασταθεί και ήταν υγιές. Από τη χαρά του φρόντισε και έβαλε αργυρό ομοίωμα του χεριού του κάτω από το αριστερό μέρος της Εικόνας της Παναγίας.
Το 1204, έτος κατά το οποίο καταλήφθηκε η Πάτρα από τους Φράγκους, βρισκόταν σε μεγάλη ακμή, γι’ αυτό και τα διάφορα ιεροπολεμικά τάγματα της Δύσεως διαπληκτίσθηκαν για την κατάληψή της. Οι Πατέρες της Ι. Μονής εξηναγκάσθησαν υπό των κατακτητών Φράγκων να επιλέξουν μεταξύ της υπακοής στον Πάπα της Ρώμης και της εξορίας. Προτίμησαν αξιεπαίνως το δεύτερο.
Ο χώρος όπου έχει κτιστεί η μονή έχει μεγάλη στρατηγική σημασία, καθώς ελέγχει τις διαβάσεις του Μαινάλου προς τη Γορτυνία, μέσω των χωριών του Φαλάνθου. Εκεί έχουν διαδραματιστεί σοβαρά πολεμικά γεγονότα, στα οποία η μονή της Παναγίας της Επάνω Χρέπας χρησιμοποιήθηκε ως φυλάκιο προστασίας.
Η Επανάσταση του 1821 υπήρξε ορόσημο για το μοναστήρι, καθώς υποστήριξε ολόθυμα τον Αγώνα συμμετέχοντας ενεργά σε καίρια ιστορικά γεγονότα της Ανατολικής Στερεάς, όπως για παράδειγμα στη μάχη της Αράχοβας το 1826.
Δέσποινα Θεοτόκε, εσύ έχεις τη δύναμη κι εμάς να διασώσεις από τη οργή του Βασιλιά, αλλά και την εικόνα σου από τον καταποντισμό. Τότε πραγματικά έγινε κάτι θαυμαστό. Ή θαυματουργή εικόνα στάθηκε όρθια στα κύματα και κατευθύνθηκε προς τη δύση
Το πιο σημαντικό κειμήλιο της Μονής (ανάμεσα σε πολλά άλλα) είναι η εικόνα της Παναγίας της Μαλεβής. Σύμφωνα με την παράδοση είναι μία από τις 70 που αγιογράφησε ο Ευαγγελιστής Λουκάς και λέγεται ότι την έφεραν στο πρώτο μοναστήρι στους Κανάλους οι κάτοικοι του Αγίου Όρους που ήρθαν να εγκατασταθούν στην Κυνουρία.
Την εικόνα της «Θεοτόκου» ανακάλυψαν στην απρόσιτη θέση όπου βρίσκεται σήμερα βοσκοί της περιοχής. Ο νέος που είχε φυγαδεύσει την εικόνα από την Προύσα όταν έμαθε που βρίσκεται έφτασε στον τόπο που είχε εντοπιστεί και θέλησε να την πάρει ξανά μαζί του.
Μία μέρα άκουσε την Παναγία να του μιλά από αυτήν την εικόνα και να του αναγγέλει (εξού και “Προαναγγελλόμενη”) ότι οι λατινόφρονες πλησιάζουν στο μοναστήρι και όποιος είναι ψυχικά αδύνατος, να κρυφτεί, ενώ εκείνοι που επιθυμούν μαρτυρικά στεφάνια ας παραμείνουν στο μοναστήρι.
Της Μυρτίας λέγεται από γειτνίασή της με την ομώνυμη κοινότητα. Βρίσκεται σε απόσταση 20 χιλιομέτρων από το Αγρίνιο προς Θέρμο κι έχει θέα προς τη λίμνη της Τριχωνίδος.
Το βράδυ της πρώτης ημέρας που άρχισαν οι εργασίες οικοδομής, στο βράχο που είχε ευρεθεί η Εικόνα έγινε μία έκρηξη -κατά τρόπο θαυμαστό- και ο χώρος αναμορφώθηκε για μικρό ναό. Έτσι οι κάτοικοι θεώρησαν ότι η Παναγία «έφτιαξε το σπίτι της» και ο Ναός κτίστηκε μεγαλόπρεπα στη θέση που βρίσκεται σήμερα.
Ἡ ἀνακάλυψη τῆς θαυματουργικῆς εἰκόνας τῆς Ἐλεήστριας, ἔγινε μὲ βάση ἕνα ὅραμα μιᾶς εὐσεβέστατης ἡλικιωμένης γυναίκας ἀπὸ τὴν Κορώνη, τῆς Μαρίας Γ. Σταθάκη. Ἡ γυναίκα αὐτὴ γιὰ δεκαπέντε χρόνια ἔβλεπε στὸν ὕπνο της σὰν ὅραμα τὴ μορφὴ τῆς Θεοτόκου …
Ήταν στα 1821, στην αρχή της επανάστασης, όταν η Θεοτόκος Μαριάμ φάνηκε στο όνειρο ενός απλού γέροντα κηπουρού, στον περιβολάρη μπάρμπα Μιχάλη Πολυζώη, Ανδριώτη στην καταγωγή, ογδόντα ετών και του είπε να υπάγει στο χωράφι του Αντωνίου Δοξαρά, έξω από την πόλη, να σκάψει και να εύρει μια εικόνα της.
Όμως η Παναγία του έδειξε στο κελί του οφθαλμοφανώς, σαν σε «πνευματική τηλεόραση», τη Μονή Στομίου Κονίτσης και του είπε ολοζώντανα: «δεν θα πας στα Κατουνάκια. Θα πας στη Μονή Στομίου»! Ο γέροντας άλλωστε ήξερε τα μέρη, αφού είχε μεγαλώσει στην Κόνιτσα!
Εκεί κάθε Δεκαπενταύγουστο συμβαίνει κάτι περίεργο και θαυμαστό. Από την εορτή της Μεταμορφώσεως εμφανίζονται μέσα κι έξω από τον ναό φίδια. Είναι τα λεγόμενα «φίδια της Παναγίας». Στο μέρος αυτό, λέει η μνήμη του λαού, υπήρχε ένα παλιό μοναστήρι της Παναγίας , μεγάλο και πλούσιο. Το έζωναν τείχη ψηλά και στην καρδιά του το υπηρετούσαν πολλές καλόγριες. Πειρατές και κουρσάροι που θέριζαν το Ιόνιο , έβαλαν σκοπό να λεηλατήσουν και να γυμνώσουν το μοναστήρι.
Πράγματι μέχρι σήμερα ο μοναχός που είναι επιφορτισμένος με το ανάλογο διακόνημα στην Λαύρα δεν ονομάζεται “οικονόμος”, αλλά “παραοικονόμος”, δηλαδή βοηθός οικονόμου. Η εικόνα, που παριστάνει συνολικά 14 πρόσωπα που έχουν σχέση με τη μονή και την ίδρυσή της, βρίσκεται στην Λιτή αριστερά της κεντρικής εισόδου προς το καθολικό μέσα σε ξύλινο προσκυνητάρι.
Ηταν επίσης καταφύγιο των ελλήνων επαναστατών και τόπος νοσηλείας τραυματιών. Το 1733 την επεσκέφθη ο ‘Αγιος Κοσμάς ο Αιτωλός ο οποίος έμεινε σε αυτή τρείς ημέρες.
Οι δύο πρώτοι και κατά σάρκα αδελφοί. Μια νύχτα της χρονιάς αυτής οι μοναχοί είδαν από το ασκητήριό τους, σύμφωνα με την επιχώρια στη Χίο παράδοση, ένα φως μέσα στο παρακείμενο δάσος. Έμενε ορατό, ακίνητο στην ίδια θέση, περίπου στο κέντρο του δάσους, για αρκετές νύχτες. Σκέφθηκαν ότι ήταν θεϊκό σημάδι.
Η εικόνα της Παναγίας που βρέθηκε μέσα σε μια σπηλιά να αιωρείται και να ακτινοβολεί φως ήταν η αφορμή για να πάρει σάρκα και οστά και να διατηρηθεί στην περιοχή για πάνω από τετρακόσια χρόνια. Άντεξε στο διάβα των αιώνων από επιδρομές, από τους κατακτητές Οθωμανούς αλλά και από σεισμούς.
Εκείνο όμως που έκανε ξακουστό το μοναστήρι του Σέλτσου δεν είναι τόση η αισθητική και καλλιτεχνική του αξία όσο η ιστορία του. Εκεί παίχτηκε η τελευταία πράξη του δράματος των διωγμένων από τις πατρογονικές τους εστίες Σουλιωτών. Στο μοναστήρι κλείστηκαν το 1804 πάνω από χίλιοι Σουλιώτες (αγωνιστές και γυναικόπαιδα) με αρχηγό τον Κίτσο Μπότσαρη….
Εκεί βρήκε νέους αγνώστους μοναχούς που δεν ήξεραν τίποτα για κρυμμένα κειμήλια. Τότε άνοιξαν το φρεάτιο και βρήκαν τη εικόνα και το Σταυρό όρθια πάνω στο νερό, ενώ η λαμπάδα έκαιγε ακόμη. Η εικόνα αυτή βρίσκεται σήμερα στο σύνθρονο του ιερού βήματος, λέγεται δε και “Κτιτόρισσα”….
Οι μαρτυρίες που φωτίζουν την ιστορία της μονής τους επόμενους αιώνες παραμένουν ελάχιστες. Η Ευαγγελίστρια αποτελεί ένα από τα μοναστήρια που καταργήθηκαν επί Όθωνα μετά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους και η περιουσία του περιήλθε στο Εκκλησιαστικό Ταμείο. Σήμερα λειτουργεί ως γυναικείο μοναστήρι και διαθέτει εργαστήριο υφαντών.
Παρὰ τὴν ἀρχαιότητα τῆς Ἱερᾶς Μονῆς καὶ τὴν μεγάλη δράση της, τὰ ἱστορικὰ στοιχεῖα τὰ ὁποῖα προέρχονται ἀπὸ ἔγγραφα, κώδικες, χρυσόβουλλα (ἔγγραφα αὐτοκρατόρων ποὺ ἐσφραγίζοντο μὲ χρυσῆ σφραγίδα) εἶναι ἐλάχιστα. Αὐτὸ δικαιολογεῖται ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ Ἱερὰ Μονὴ ὑπέστη πάρα πολλὲς λεηλασίες καὶ καταστροφές.
Η μόνη αξιόλογη εικόνα που υπάρχει στο ναό είναι της Παναγίας της Οδηγήτριας ζωγραφισμένη από το Φώτη Κόντογλου σύμφωνα με τις πηγές και φυλάσσεται σε χώρο εκτός μοναστηρίου. Σύμφωνα με την παράδοση το μοναστήρι αποτέλεσε κάποτε θερινή διαμονή του Δεσπότη της Μητρόπολης Γερονθρών όπως ονομαζόταν το σημερινό Γεράκι και κάηκε επί Ιμπραήμ.
Όταν άρχισαν οι οικοδομικές εργασίες όμως η θαυματουργική εικόνα της Παναγίας μετακινείτο κατά τη δύση του ηλίου από την επιλεγμένη θέση στην απέναντι και μπροστά της έκαιγε μία καντήλα, που τα ξημερώματα χανόταν. Από την επανάληψη του φαινομένου οι πιστοί κατάλαβαν ότι η μονή έπρεπε να κτιστεί στο σημείο εκείνο, που τους έδειχνε η Παναγία και έτσι έγινε.
Άλλη αχειροποίητη εικόνα θεωρείται η εικόνα της Παναγίας Προδρομίτισσας (19ος αι.) που βρίσκεται στη ρουμάνικη σκήτη του Τιμίου Προδρόμου στο Άγιο Όρος. Η σκήτη έχει μορφή κοινοβιακού συγκροτήματος και ανήκει στην κυρίαρχη μονή της Μεγίστης Λαύρας (963). Μέχρι το 1854 στη θέση της ήταν το κελί του Τιμίου Προδρόμου με μοναχούς καταγόμενους από τη Χίο. Η Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας επέτρεψε τη μετατροπή του κελιού σε σκήτη.
Η ιστορία της Εικόνας αυτής ξεφεύγει από τη λογική. Έχει σχέση με την εικονομαχία. Επί αυτοκράτορος Θεοφίλου στις πρώτες δεκαετίες του ενάτου αι. η σύζυγος του Συμεών Πατρικίου Βικτωρία, ευσεβής και ενάρετη γυναίκα, είχε στο σπίτι της τη θαυμάσια αυτή Εικόνα. Όμως επειδή οι πολέμιοι των Εικόνων έψαχναν και στα σπίτια για Εικόνες και τις έκαιγαν και τιμωρούσαν και τους κατόχους, η γυναίκα αυτή με λύπη της αναγκάστηκε να την απομακρύνει…..
Η θαυματουργική αυτή Εικόνα της Παναγίας ευρίσκεται σήμερα εις την Ι. Μ. Ξενοφώντος, στο Άγιον Όρος. Μέχρι το 1730 βρισκόταν στην Ι.Μ. Βατοπαιδίου, το έτος όμως αυτό μυστηριωδώς εξαφανίστηκε από εκεί κεκλεισμένων των θυρών.Οι Πατέρες έψαξαν παντού στο Μοναστήρι, χωρίς να την βρουν πουθενά. Ακούστηκε κατόπιν, ότι βρίσκεται στην Μονήν του Ξενοφώντος. Έστειλαν από το Βατοπαίδι επιτροπή από Πατέρες.
Πολλοί σταματούν σ’ εκείνη την όαση. Άλλοι από ευσέβεια κι άλλοι από περιέργεια. Μπαίνουν στο ναΐσκο, σκύβουν μπροστά στις ασκητικές μορφές που είναι στα εικονίσματα κι ύστερα βγαίνουν έξω, κάθονται στα γύρω πεζούλια, αγναντεύοντας τη θάλασσα που απλώνεται λίγο πιο κάτω.
Το 1821 πυρπολήθηκε ο ναός και “έμεινεν ερείπιον σωζόμενου μόνον του μέρους του ιερού Βήματος και του τρούλλου ετοιμόρροπου” καθώς μας πληροφορεί ο Σεραφείμ. Στα χρόνια 1867-1871 έγινε ριζική ανακαίνιση του ναού με εκτεταμένες επισκευές, συμπληρώσεις και ανακατασκευές, οπότε το μνημείο πήρε τη σημερινή του μορφή.
Όταν κατά το 1822 το Άγιον Όρος κατελήφθηκε από τουρκική φρουρά, ένας στρατιώτης τόλμησε να πυροβολήσει την εικόνα της Θεοτόκου που βρίσκεται εξωτερικά πάνω από την είσοδο της μονής. Η σφαίρα πλήγωσε το δεξιό χέρι της Παναγίας, ενώ ο ιερόσυλος που ήταν ανιψιός του αρχηγού του αποσπάσματος, παραφρόνησε και κρεμάστηκε σε μια ελιά του κήπου που βρίσκεται απέναντι από την είσοδο της μονής.