Το Παγονέρι είναι ένα ακριτικό χωριό του Νομού Δράμας κοντά στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα. Χαρακτηρισμένος παραδοσιακός οικισμός από το 1983, διατηρεί, σε πείσμα των εποχών που αλλάζουν ραγδαία μορφές και σχήματα, τον αέρα μιας άλλης εποχής με αυθεντικότητα και αξιοπρέπεια.
Στο κέντρο του χωριού το οποίο αξίζει να σημειωθεί ότι επι Τουρκοκρατίας ήταν το μόνο χριστιανικό ορθόδοξο χωριό, ορθώνεται η τρίκλητη ξυλόστεγη βασιλική, αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου και το επιβλητικό, πυργοειδές καμπαναριό από λαξευμένο γρανίτη, καλοδουλεμένο από έμπειρα χέρια ντόπιου τεχνίτη. Χρονολογείται, όπως φαίνεται σε θωράκιο του τρίτου ορόφου, στα 1881. Ωστόσο, στις καμπάνες γράφεται η χρονολογία 1832. Για τις καμπάνες αυτές μια γιαγιούλα, εκατό χρονών σήμερα, λέει ότι στις αρχές του 19ου αιώνα οι γυναίκες του Τσερέσοβου-Παγονερίου γυρνούσαν στα γύρω χωριά, έκαναν έρανο, μάζευαν ό,τι χάλκινο, χρυσαφένιο κτλ υλικό (σκουλαρίκια, δακτυλίδια κτλ.), το συγκέντρωναν σε ένα παρακείμενο σπίτι (του Τερζή), όπου είχε στηθεί στην αυλή του ένα πρόχειρο χυτήριο. Σε αυτήν την αυλή κατασκευάσθηκαν οι καμπάνες του Παγονερίου με τα ερανισμένα υλικά. Στο καμπαναριό, στον τρίτο όροφο, διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση ακόμη μεγάλος μηχανισμός εκκρεμούς ωρολογιού. Κατασκευάσθηκε το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα. Μέχρι πριν λίγα χρόνια λειτουργούσε άψογα. Προφυλασσόταν από ένα καλαίσθητο ξύλινο κουβούκλιο.
Σύμφωνα με επιγραφή, η Εκκλησία φαίνεται ότι κτίσθηκε το 1835. Ωστόσο, αυτή η χρονόληση ίσως είναι μεταγενέστερη, αφού μέσα στην Εκκλησία υπάρχουν εικόνες με χρονολογίες 1812 και 1813. Αυτές συνάδουν με την παράδοση ότι το Παγονέρι υφίσταται από τις αρχές του 19ου αιώνα, από τότε δηλ. που έφθασαν σε αυτήν την περιοχή οι διωγμένοι από τον Αλή Πασά Ηπειρώτες κτίστες-πετράδες. Ακόμη κάτι : Στο δεσποτικό, όπου η εικόνα του Χριστού, διαβάζουμε μιαν ανορθόγραφη επιγραφή : «Δηά σινδρομής και δαπάνης του τιμιοτάτου Κόστα Μουμτζή 1812, Σεπτεμβρίου α΄/χειρ Κυριαζή από Αίνου». Και είπαμε πως κάποιοι Παγονερίτες έλκουν την καταγωγή τους από διωγμένους Έλληνες της Ανατολικής Θράκης. Ίσως ο ζωγράφος Κυριαζής να ήταν ένας από αυτούς, αφού καταγόταν από τον Αίνο, περιοχή που τώρα ανήκει στην Τουρκία. Η άλλη εικόνα με την Είσοδο της Θεοτόκου στον ναό του Σολομώντος βρίσκεται στο προσκυνητάριο και είναι χρονολογημένη το 1813.
Δίπλα και παράλληλα προς την Εκκλησία ορθωνόταν επιβλητικά, μέχρι το 1978-79, το πετρόκτιστο Δημοτικό Σχολείο. Η σχεδόν τριώροφη πρόσοψή του ήτανε στραμμένη προς την πλατεία του χωριού που φέρεται ότι λειτουργούσε ως Σχολή από το 1861 το οποίο και γκρεμίστηκε .Και πρώτο εμφανές τεκμήριο γι’ αυτό το δίδυμο ήταν (για παλιά, δύσκολα χρόνια) η συνύπαρξη Σχολείου και Εκκλησίας. Σχολείο και Εκκλησία στο Παγονέρι ήταν πάντα μαζί, παράλληλα κτήρια, είχαν κοινό αύλειο χώρο, σ’ αυτόν παίζαν τα παιδιά. Ανάμεσα τους ορθωνόταν το καμπαναριό, οι καμπάνες του κάθε πρωί κτυπούσαν, για να μαζευτούν οι μαθητές στην κοινή αυλή.
ΠΗΓΕΣ : http://www.dramania.gr, ΡΩΜΝΙΟΣ ΔΡΑΜΑΣ