Ο ιστορικός Ιερός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου Μοναστηρακίου, η Παναγία Παντάνασσα η Αθηνιώτισσα, το Μοναστηράκι όπως συνηθίζεται να ονομάζεται, είναι ένας από τους αρχαιότερους εν λειτουργία ναούς της πρωτεύουσας.
Κτίστηκε σύμφωνα με τον ιστορικό-αθηναιογράφο, Δημήτριο Καμπούρογλου και τους αρχαιολόγους καθηγητές Γ. Σωτηρίου και Αν. Ορλανδό, κατά τα τέλη του 8ου αρχές 9ου αιώνα μ.Χ. και αφιερώθηκε στην Υπεραγία Θεοτόκο, Αειπάρθενο Μαρία. Πρόκειται για καμαρο-σκέπαστη τρίκλιτη βασιλική, της οποίας το κεντρικό κλίτος καλύπτεται με επιμήκη θόλο-καμάρα, η οποία ανατολικά και δυτικά καταλήγει εσωτερικά σε τέσσερα ημιχώνια. Ο τύπος αυτός παρουσιάστηκε πρώτα σε βασιλικές της Μεσοποταμίας και είναι ενδιάμεση ανάμεσα στις ξυλόστεγες βασιλικές (Άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκης) και τις τρουλλαίες βασιλικές (Παναγία Σκριπού Βοιωτίας, Άγιοι Θεόδωροι Αθηνών κτλ). Στο κτίριο εξωτερικά έχουν εντοιχιστεί αρχαία μέλη παλαιοχριστιανικά ανάγλυφα. Η Αγία Τράπεζα αποτελείται από λείο μαρμαροκίονα και μαρμαρόπλακα αρχαία (πιθανώς από την βιβλιοθήκη του Αδριανού ή την Ακρόπολη).
Ο Ναός της Παντάνασσας ήταν καθολικό (κεντρικός ναός) Μονής, της Μονής του “Μεγάλου Μοναστηρίου”, όπως ονομαζόταν. Καταλάμβανε την σημερινή πλατεία Μοναστηρακίου και ένα κομμάτι της οδού Αθηνάς μέχρι την οδό Αγίας Ειρήνης. Σε αυτήν την Μονή, όταν ήταν ανδρώα, τον 9ο αιώνα, εκάρη μοναχός ο Όσιος Λουκάς ο Στειριώτης (869-953). Επίσης το 1551 εκάρη μοναχή από τον Μητροπολίτη Αθηνών Κάλλιστο η Οσιομάρτυς Φιλοθέη η Αθηναία. Από το 1881 έως το 1885 υπηρέτησε ως διάκονος ο Άγιος Νεκτάριος Πενταπόλεως, ο οποίος κατά το ίδιο διάστημα διακονούσε και στην Αγία Ειρήνη Αιόλου. Σε αυτόν τον ναό λειτουργούσε τακτικά και ο Άγιος Νικόλαος ο Πλανάς, και έψαλλαν, οι Άγιοι της λογοτεχνίας μας Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και Αλέξανδρος Μωραϊτίδης.
Στον ναό της Παντάνασσας εφυλάσσετο σύμφωνα με την παράδοση η Αρχαία Εικόνα της Παναγίας της Αθηνιώτισσας, η επιλεγόμενη Σουμελά έργο του Ευαγγελιστού Λουκά, προερχόμενη από την Θήβα. Κάποια στιγμή εξ’ αιτίας των πειρατικών επιδρομών, φανερώθηκε η Θεοτόκος σε δύο αρχοντόπουλα Αθηναίους κληρικούς, τον Βαρνάβα και τον Σωφρόνιο και με θαυματουργικό τρόπο τους καθοδήγησε να μεταφέρουν την Αγία Εικόνα της μέχρι το Όρος Μελά του Πόντου, όπου εγκαθιδρύθηκε η ιστορική Μονή της. Μαρτυρείται επίσης, ότι εδώ φυλασσόταν και η εικόνα της Παναγίας Γοργοεπηκόοου, (επιβίωση εικονιστική της Αθηνάς Παρθένου), όπου παριστάνεται η Παναγία μόνη, όρθια, ολόσωμη, δεόμενη προς τα δεξιά, με τρόπο που διασώζει αρχαιοελληνικό τύπο αναπαράστασης της θεάς Αθηνάς, καθαρά Αθηναϊκό. Σώζεται αυτή η εικόνα, καθώς μαρτυρείται, στον Άγιο Γεώργιο Καϊρου.
Ο Ιερός Ναός της Παντανάσσης διασώζει αρκετά κειμήλια, μεταξύ των οποίων πολλές παλαιές εικόνες, οι οποίες προέρχονται από ναούς των Αθηνών, οι οποίοι κατεδαφίστηκαν, μετά την Επανάσταση του 1821. Περιλαμβάνει πολλές φορητές εικόνες του Φώτη Κόντογλου, αξιόλογο τέμπλο, προσκυνητάρια και δεσποτικό θρόνο. Στην διαμόρφωση του χώρου καταβλήθηκε προσπάθεια να αποδοθεί ο κλασσικός, παραδοσιακός αθηναϊκός ναός με μοναστηριακό ύφος. Μεταξύ των κειμηλίων είναι η θαυματουργός εικόνα της Παναγίας της Ελεούσης, ο σταυρός της επίσκεψης του παλαιού τέμπλου, οι υπέροχες εικόνες του τέμπλου, παλαιά Ευαγγέλια εκδόσεως Βενετίας κ.α.
Στον Ιερό Ναό φυλάσσονται τα ιερά λείψανα των αγίων, Αγίας Βαρβάρας Μεγαλομάρτυρος, Αγαθής Μάρτυρος, Ειρήνης Μεγαλομάρτυρος, Οσίου Μακαρίου του Νοταρά, Νικηφόρου του Χίου, Νικήτα Νεομάρτυρος του Νισυρίου και του Αγίου Νεκταρίου Πενταπόλεως.
Υπήρξε μία από τις δέκα πρώτες ενορίες των Αθηνών, όταν ανακηρύχθηκε επί Όθωνος η πόλη, ως επίσημη πρωτεύουσα. Έγινε ενοριακή μονή με υφαντήρια-αργαλειούς των καλογραιών. Το 1870-1880 κατεδαφίστηκαν όσα κτίσματα της Μονής είχαν απομείνει. Η πλατεία διαμορφώθηκε και ο ναός ανακαινίστηκε και παραμορφώθηκε σύμφωνα με τα νεοκλασσικά πρότυπα της εποχής (αγιογραφίες Χατζηγιαννοπούλου, άμβωνας, γύψινα επιχρίσματα στους κίονες, σοβατίσματα εξωτερικά, κτίσιμο του κωδωνοστασίου το 1910).
Ο σεισμός του 1999 και η διάνοιξη του Μετρό προξένησαν ζημίες στον Ναό και αποφασίστηκε από Ι. Αρχιεπισκοπή Αθηνών, την εταιρεία Αττικό Μετρό και την Ά Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Αθηνών η αναστήλωση/στερέωση του Ναού.
Ο ναός έκλεισε για 12 έτη, συντηρήθηκε, στερεώθηκε, καθαρίστηκε η εξωτερική όψη του ναού από τα επιχρίσματα και φάνηκε η υπέροχη τοιχοδομία του. Ανασκαφές στο εσωτερικό του Ναού απεκάλυψαν θαυμάσιες τοιχογραφίες, τις οποίες η Ά Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων θα δημοσιεύσει εν καιρώ.
Με εντολή του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ.κ. Ιερώνυμου Β’, από τον Σεπτέμβριο του 2011, ο Ιερός Ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Μοναστηρακίου αποδόθηκε και πάλι στην λατρεία και λειτουργεί κανονικά ως ενοριακός ναός προς Δόξαν Του Τριαδικού Θεού και με την σκέπη της Υπεραγίας Θεοτόκου Παντάνασσας της Αθηνιώτισσας.
πηγή : ο εφημέριος του Ναού, Ιερομόναχος Γαβριήλ Τεκνετζόγλου
