Στην ορθόδοξη θεολογία η επί του όρους Ομιλία του Χριστού χαρακτηρίζεται συνήθως ως καταστατικός χάρτης της χριστιανικής ηθικής. Αυτό σημαίνει ότι η ακρίβεια και η γνησιότητα της χριστιανικής ηθικής πρέπει να κρίνονται και να ανακρίνονται πάντοτε με βάση την επί του όρους Ομιλία.
Η επί του όρους Ομιλία (Ματθ. κεφ. 5-7) αρχίζει με τους Μακαρισμούς, που αποτελούν ένα είδος εισαγωγής. Εδώ μακαρίζονται οι «πτωχοί τω πνεύματι», «οι πενθούντες», «οι πραείς», «οι πεινώντες και διψώντες την δικαιοσύνην», «οι ελεήμονες», «οι καθαροί τη καρδία», «οι ειρηνοποιοί» και «οι δεδιωγμένοι ένεκεν δικαιοσύνης». Μακαρίζονται ακόμα όσοι χλευασθούν και καταδιωχθούν και κακολογηθούν με κάθε ψεύτικη κατηγορία για χάρη του Χριστού (Ματθ. 5:3-12).
Με τους διαδοχικούς αυτούς μακαρισμούς, που προβάλλονται ταυτόχρονα και ως εντολές, σχηματίζεται κάποια νοητή κλίμακα, όπου η πρώτη βαθμίδα αποτελεί την βάση για τις επόμενες. Η πτωχεία του πνεύματος, δηλαδή η ταπείνωση, οδηγεί σε όλες τις άλλες βαθμίδες (πένθος, πραότητα κτλ.), που καθιστούν μακάριους τους ανθρώπους. Στην συνέχεια του ευαγγελικού κειμένου παρουσιάζονται οι μαθητές του Χριστού ως το αλάτι της γης και το φως του κόσμου (Ματθ. 5:13-16).
Το κύριο θέμα της επί του όρους Ομιλίας (Ματθ. 5:17-7,23) διακρίνεται σε δύο μέρη. Το πρώτο από αυτά (5:17-48) αναφέρεται στην πλήρωση του Νόμου, ενώ το δεύτερο (6:1-7,23) στην νέα ευλάβεια και συμπεριφορά.
Η επί του όρους Ομιλία έχει επαναστατικό χαρακτήρα. Ο απόλυτος και ριζοσπαστικός τρόπος ζωής που προβάλλεται με αυτήν, όπως και με ολόκληρο το Ευαγγέλιο, φαίνεται παράδοξος και προκλητικός στον κοσμικά σκεπτόμενο άνθρωπο. Ο κόσμος επιζητεί την δύναμη και τον πλούτο, ενώ ο Χριστός μακαρίζει την ταπείνωση και την φτώχεια. Ο κόσμος επιδιώκει την ηδονή και την απόλαυση, ενώ ο Χριστός υποδεικνύει την οδύνη και το πένθος. Ο κόσμος αναζητεί την δόξα και την εξουσία, ενώ ο Χριστός διδάσκει την υποταγή και την διακονία. Ο κόσμος οραματίζεται την άνεση και την κοινωνική προβολή, ενώ ο Χριστός προτείνει τον ονειδισμό και την κακοπάθεια. Όπως επιγραμματικά έχει λεχθεί, «όταν ζούμε ως Χριστιανοί στον κόσμο αυτό, πειθόμαστε ότι η σκέψη του κόσμου δεν συμπίπτει πουθενά με τον Χριστό. Και η πορεία της δικής μας σκέψεως δεν συμπίπτει καθόλου με τη σκέψη του κόσμου». (*)
Βέβαια πολλοί μέσα στον κόσμο είναι φτωχοί και ταπεινοί, πολλοί πενθούν ή είναι πραείς, πολλοί τέλος παρουσιάζονται ελεήμονες, καλόκαρδοι ή ειρηνοποιοί, αλλά όχι πάντοτε με το ευαγγελικό πνεύμα. Γι’ αυτό στο Ευαγγέλιο δεν μακαρίζονται αδιακρίτως όλοι, όσοι βρίσκονται σε τέτοιες καταστάσεις, αλλά όσοι τις ζουν πνευματικά με εμπιστοσύνη στον Θεό. Αν αυτές θεωρηθούν μόνο ψυχολογικά ή κοινωνικά, δεν καθιστούν μακάριο τον άνθρωπο.
Η ηθική διδασκαλία της επί του όρους Ομιλίας, όπως και γενικότερα του Ευαγγελίου, δεν απευθύνεται προς ορισμένη κατηγορία ανθρώπων, αλλά καλεί όλους τους ανθρώπους. Σε αντίθεση προς κάθε φιλοσοφική ή θρησκευτική ηθική, η ηθική αυτή παρουσιάζεται λογικά ασύλληπτη. Παραμερίζει όλα τα ανθρώπινα στηρίγματα. Ανατρέπει καθετί που εκλαμβάνεται ως αυτοαγαθό ή αυτοαξία. Χωρίς να παραθεωρεί την καθημερινή ζωή, χωρίς να αγνοεί την σπουδαιότητα που έχουν για τον άνθρωπο οι καταστάσεις που παρουσιάζονται μέσα στον χρόνο σε ψυχολογικό ή κοινωνικό επίπεδο, προβάλλει την ανυπέρβλητη αξία της βασιλείας του Θεού. Δεν παρέχει κανόνες κοινωνικής ευπρέπειας ή κοσμικής επιτυχίας, αλλά διανοίγει την προοπτική της καινής κτίσεως. Καμία ατομική ή κοινωνική σκοπιμότητα δεν έχει θέση σε αυτήν. Όλα τοποθετούνται στα χέρια του Θεού και θεωρούνται με εμπιστοσύνη στην πρόνοια και την αγάπη του.
Οι εντολές της επί του όρους Ομιλίας δεν προέρχονται από το επίπεδο του κόσμου αυτού· φανερώνουν το θείο ήθος. Και η τήρησή τους δεν είναι δυνατή χωρίς την πλήρη αυταπάρνηση του ανθρώπου και την απόλυτη προσήλωσή του στον Θεό. Ο λόγος του Χριστού δεν χωράει στον κοσμικά σκεπτόμενο άνθρωπο. Είναι πυρκαγιά που καίει τα πάντα και φανερώνει την αλήθεια ενός καινούργιου κόσμου. Γι’ αυτό δεν μπορεί να κατανοηθεί ορθολογιστικά ή να κριθεί με εγκοσμιοκρατικά κριτήρια.
(*) Αρχιμ. Σωφρονίου (Σαχάρωφ), Οικοδομώντας τον ναό του Θεού μέσα μας και στους αδελφούς μας, τόμ. 1, Έσσεξ Αγγλίας 2013, σ. 349.
Από το βιβλίο: Γεωργίου Ι. Μαντζαρίδη, Χριστιανική Ηθική. Δεύτερος τόμος. Ι. Μ. Μ. Βατοπαιδίου, Άγιον Όρος 2015, σελ. 87.