Ἡ ἀνατολικὴ ρωμαϊκὴ αὐτοκρατορία ἦταν κράτος πολυεθνικό. Στὴν τεράστια ἐπικράτειά της, ἡ ὁποία ἁπλωνόταν σὲ τρεῖς ἠπείρους, στὴν πρωτοβυζαντινὴ περίοδο, συμβίωναν Ἕλληνες καὶ ἐξελληνισμένοι λαοί, αὐθεντικοὶ Ρωμαῖοι, Ἀρμένιοι, Σύροι, Αἰγύπτιοι καὶ Ἰουδαῖοι, ὑπολείμματα παλαιῶν μικρασιατικῶν λαῶν (Ἴσαυροι, Φρῦγες, Καππαδόκες),στὴ Χερσόνησο τοῦ Αἵμου, καθὼς ἐπίσης ὑπολείμματα νεώτερων ἐποικισμῶν Γαλατῶν καὶ Γότθων. Ὅλοι αὐτοὶ αὐτοαποκαλοῦνταν Ρωμαῖοι, στὸν βαθμὸ ποὺ ἦταν ἀφοσιωμένοι στὴν Ἐκκλησία καὶ στὸν Αὐτοκράτορα τῆς Κωνσταντινούπολης, τὸν Ρωμαῖο Αὐτοκράτορα, καὶ ἀσφαλῶς μιλοῦσαν τὶς δικές τους γλῶσσες. Γνωστότερες ἀπὸ αὐτὲς ἦταν ἡ λατινική, στὴν ὁποία γράφονταν οἱ νόμοι τοῦ κράτους καὶ οἱ ἀποφάσεις τῶν αὐτοκρατόρων καὶ τῶν δικαστῶν, καὶ ἡ ἑλληνική, τὴν ὁποία μιλοῦσε τὸ μεγάλο μέρος τῶν κατοίκων τῆς αὐτοκρατορίας, ἰδιαίτερα τῶν ἀνατολικῶν περιοχῶν.
Ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα κυριαρχοῦσε στὶς ἀνατολικὲς ἐπαρχίες τοῦ ρωμαϊκοῦ κράτους, ἡ λατινικὴ ἐπικρατοῦσε στὴ διοίκηση ἀλλὰ ἤδη ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ 4ου αἰώνα ἐπέτρεψε τὴ σύνταξη τῶν δικαστικῶν ἀποφάσεων καὶ στὴν ἑλληνικὴ γλῶσσα. Ἀπὸ τὸν 5ο αἰῶνα ἄρχισε νὰ ἐπεκτείνεται καὶ ἡ σύνταξη τῶν νόμων στὴν ἑλληνικὴ καὶ ἡ ὁποία γενικεύτηκε πρὸς τὰ τέλη τοῦ 6ου αἰώνα. Ἡ λατινικὴ γλῶσσα ἐξακολουθοῦσε νὰ χρησιμοποιεῖται στὴ διοίκηση καὶ στὴ διπλωματία, ἀλλὰ σταδιακὰ ὑποχωροῦσε, διότι οἱ ὑπάλληλοι τοῦ κράτους ἐπιλέγονταν μέσα ἀπὸ τοὺς μορφωμένους ἀστοὺς ποὺ εἶχαν λάβει ἑλληνικὴ μόρφωση. Ἡ γλῶσσα τῆς ἐκκλησίας ἦταν ἡ ἑλληνική. Τελικά, ἀπὸ τὸν 7ο αὶῶνα ἡ λατινικὴ γλῶσσα παραχώρησε τὴ θέση της στὴν ἑλληνικὴ σὲ ὅλα τὰ πεδία.
Πρέπει βέβαια νὰ τονιστεῖ ὅτι ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα τοῦ Βυζαντίου δὲν ἦταν ἡ ἀρχαία ἑλληνικὴ γλῶσσα, δὲν ἦταν δηλαδὴ ἐπιβίωση κάποιας ἀπὸ τὶς ἀρχαῖες ἑλληνικὲς διαλέκτους, ἀλλὰ ἡ συνέχεια τῆς Κοινῆς, τῆς γλώσσας ποὺ δημιουργήθηκε στὰ ἑλληνιστικὰ καὶ ρωμαϊκὰ χρόνια, ὅταν ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα ἔγινε μέσο ἔκφρασης μὴ ἑλληνόφωνων πληθυσμῶν. Ἦταν ἡ ἁπλῆ εὔκολη γλῶσσα ὅλης τῆς Μεσογειακῆς λεκάνης.
Α) Ἦταν γλῶσσα τοῦ Εὐαγγελίου, Β) ἁπλῆ λεξιλογικά – συντακτικά, Γ) μὲ εὐκολία τὴν χρησιμοποιοῦσαν οἱ Ἑλληνικοί – ἑλληνίζοντος πληθυσμοῦ.
Πιστεύεται ὅτι ἡ γλῶσσα τῶν Βυζαντινῶν ἔμοιαζε πολὺ περισσότερο μὲ τὴν νέα ἑλληνικὴ παρὰ μὲ τὴν ἀρχαία ἑλληνική.
Παράλληλα μὲ τὴν καθημερινὴ γλῶσσα διατηρήθηκαν καὶ κάποια γλωσσικὰ ἰδιώματα τῆς ἀρχαιότητας, ὅπως ἡ ἀττικὴ διάλεκτος. Αὐτὴ δὲν εἶχε καμιὰ σχέση μὲ τὴν ἀττικὴ διάλεκτο τοῦ 5ου αἰώνα, ἀλλὰ ἦταν ἡ ἀττικίζουσα τῶν ρωμαϊκῶν χρόνων. Οἱ βυζαντινοὶ λόγιοι προσκολλήθηκαν σὲ αὐτὴν τὴ γλῶσσα, περιφρονῶντας τὴν ἁπλὴ λαϊκή. Τὸ μεγαλύτερο μέρος τῆς Βυζαντινῆς γραμματείας γράφτηκε ὑπὸ τὴν ἐπίδραση Ἀρχαϊσμοῦ – ἀττικισμοῦ. Ἡ ἐπίμονη προσπάθεια μιμήσεως ὕφους – ρητόρων, τὸ κυνήγι σπανίων λέξεων, ὁδήγησε στὴν ἀπώλεια ἐπαφῆς μὲ τὸν καθημερινὸ λόγο, ἔτσι ὁ ἀττικισμὸς ἐξελικτικὰ εἶχε ἀρνητικὴ σημασία.
Οὐσιαστικὰ ἀπὸ τότε καὶ γιὰ πρώτη φορὰ θὰ ξεκινήσει ὁ γλωσσικὸς διχασμός. Τὸ πρόβλημα τῆς διγλωσσίας ἀνάγεται στὴν Ὕστερη Ἀρχαιότητα, ὅταν ἐξαφανίζεται ἡ προσωδιακὴ προφορὰ καὶ ἁπλοποιεῖται ἡ ἑλληνική, καθὼς γίνεται γλῶσσα διεθνοῦς ἐπικοινωνίας. Ὡστόσο, οἱ κλασικοὶ φιλόλογοι τῆς ἐποχῆς ἐπέμειναν νὰ γράφουν στὴν ἀρχαία ἀττικὴ διάλεκτο. Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας πάλι ἐπέλεξαν νὰ γράφουν στὴν ὁμιλούμενη γλῶσσα τῆς ἐποχῆς τους, τὴν ἑλληνιστικὴ κοινή. Οἱ βυζαντινοὶ συγγραφεῖς κληρονόμησαν τὴν παράδοση καὶ συνέχισαν νὰ γράφουν σὲ ἀττικίζουσα γλῶσσα ὁρισμένα λογοτεχνικὰ εἴδη, ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἐκεῖνα ποὺ εἶχαν τὶς καταβολές τους στὴν ἀρχαία λογοτεχνία, ἐνῷ σὲ ἄλλες περιπτώσεις ἡ ἑλληνιστικὴ κοινή, ἡ γλῶσσα τῆς Ἁγίας Γραφῆς καὶ τῶν λειτουργικῶν βιβλίων, πρόσφερε μιὰ ἀποδεκτὴ λύση. Μὲ τὸ πέρασμα τοῦ χρόνου ὅμως καὶ αὐτὴ ἡ γλῶσσα ἀπομακρύνεται ἀπὸ τὴν ὁμιλουμένη.
Ἀπὸ τὸν 12ο αἰῶνα καὶ ἑξῆς ἐμφανίζεται καὶ λογοτεχνία γραμμένη στὴ δημώδη γλῶσσα ποὺ πλησιάζει τὴν κοινή, σὲ κείμενα ὅπως ὁ Διγενὴς Ἀκρίτας καὶ τὰ Πτωχοπροδρομικὰ ποιήματα. Πρόκειται γιὰ «βυζαντινὰ λογοτεχνικὰ ἔργα» μὲ μιὰ σημασία κάπως εὐρύτερη ἀπὸ τὰ αὐστηρὰ χωρικὰ καὶ χρονικὰ ὅρια τῆς βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας καὶ συμπεριλαμβάνει καὶ ἔργα ποὺ γράφτηκαν σὲ περιοχὲς ποὺ εἶχαν περιέλθει σὲ δυτικὴ κυριότητα (ὅπως τὸ Χρονικὸ τοῦ Μορέως καὶ τὴν πρώιμη κρητικὴ λογοτεχνία).
vizantinonistorika.blogspot.gr