Ἰωάννης Ζόζουλακ
καθηγητής τῆς Ὀρθόδοξης Θεολογικῆς Σχολῆς
τοῦ Πανεπιστιμοίου τοῦ Πρέσοβ, Σλοβακία
Γράφω γιά μία χώρα πού βρισκόταν στό κέντρο τῆς Εὐρώπης καί λεγόταν Μεγάλη Μοραβία. Θά μεταφερθοῦμε στόν Θ΄ αἰώνα γιά νά θυμηθοῦμε τόν ἐρχομό τῶν ἁγίων Κυρίλλου καί Μεθοδίου στή Μεγάλη Μοραβία, μέ τούς ὁποίους συνδέεται καί ἡ ἐμφάνιση νέων ἱερῶν ναῶν καί ἡ γένεση τῆς πρώτης Θεολογικῆς Σχολῆς. Σ’ αὐτή τή Σχολή ἄρχισε ἡ σπουδή τῆς θεολογίας καί τῆς φιλοσοφίας καί ἡ ἐκπόνηση μεταφράσεων .
Κύριο ρόλο στήν ἐπιλογή καί προετοιμασία τῶν ἱεραποστόλων διαδραμάτισε ὁ Πατριάρχης Φώτιος, πού ἦταν ὁ πνευματικός πατέρας τῆς Βυζαντινῆς ἱεραποστολῆς ἀνάμεσα στούς Σλάβους. Πρίν ἀπό τήν ἀναχώρησή του γιά τή Μεγάλη Μοραβία ὁ ἅγ. Κύριλλος, χρησιμοποιώντας ὡς βάση τήν Ἑλληνική γλώσσα, δημιούργησε τή Σλαβική γραμματεία καί μετέφρασε στή Σλαβική γλώσσα τήν Ἁγία Γραφή καί τά πιό σημαντικά λειτουργικά βιβλία. Τό γεγονός αὐτό καταγράφηκε στήν ἱστορία μέ χρυσά γράμματα.
Ἀπό τή βιογραφία τοῦ ἁγίου Κυρίλλου (Κωνσταντίνου) γνωρίζουμε ὅτι ὁ Κύριλλος ἄρχισε τό μεταφραστικό του ἔργο μέ τό κατά Ἰωάννην Εὐαγγέλιο: „Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος.“ Δυστυχῶς δέν ὑπάρχουν πληροφορίες γιά τό πόσο πρόλαβε νά μεταφράσει στά χρόνια πού βρισκόταν στή Μεγάλη Μοραβία. Ὁ ἅγιος Μεθόδιος ἦταν βοηθός καί συνεργάτης τοῦ μικρότερου στά χρόνια ἀδελφοῦ τοῦ ἁγίου Κυρίλλου ἀλλά μεγαλύτερου στή σοφία καί στίς ἱκανότητες. Ἐργάστηκαν μαζί στήν ἱεραποστολή ἕξι χρόνια. Τούς χώρισε μόνο ὁ θάνατος τοῦ Κυρίλλου στίς 14 Φεβρουαρίου 869, σέ ἡλικία 42 ἐτῶν. Τά λείψανά του ἐναποτέθησαν στό δεξιό μέρος τοῦ θυσιαστηρίου τοῦ ναοῦ τοῦ ἁγίου Κλήμεντος στή Ρώμη. Πρίν κλείσει τά μάτια του, κάλεσε τόν Μεθόδιο καί τοῦ εἶπε: «Ἀδελφέ μου, ἐμεῖς οἱ δυό εἴμασταν ζευγάρι, πού ὄργωσε τήν αὐλακιά. Ἐγώ, ὅμως, ἐπειδή συμπλήρωσα τίς ἡμέρες μου, πέφτω στόν ἀγρό. Ἀλλά ἐσύ ἀγαπᾶς πάρα πολύ τό ὄρος. Μήν ἐγκακαλείψεις ἐξ αἰτίας τοῦ ὄρους τό διδακτικό σου ἔργο, γιατί μέ αὐτό μπορεῖς νά σωθεῖς εὐκολότερα.»
Ὁ ἅγιος Μεθοδιος συνέχισε ἀκούραστος τό ἔργο στή Μεγάλη Μοραβία καί ἔπειτα ἀπό δεκαέξι χρόνια κοιμήθηκε, στίς 6 Ἀπριλίου 885. Ὁ βιογράφος του γράφει: «Οἱ ἄνθρωποι ὅμως, ἀναρίθμητος λαός, ἀφοῦ συγκεντρώθηκαν, τόν συνόδευσαν μέ λαμπάδες καί θρήνησαν τόν ἀγαθό διδάσκαλο καί ποιμένα, ἄνδρες καί γυναῖκες, μικροί καί μεγάλοι, πλούσιοι καί φτωχοί, ἐλεύθεροι καί δοῦλοι, χῆρες καί ὀρφανά, ξένοι καί ντόπιοι, ἀσθενεῖς καί ὑγιεῖς, ὅλοι τόν συνόδευσαν, ἐπειδή «τά πάντα τοῖς πᾶσιν ἐγένετο, ἵνα πάντας κερδήσῃ», ὅπως λέει ὁ ἀπόστολος Παῦλος.
Ὁ ἅγιος Κύριλλος ξεκίνησε τή μετάφραση τοῦ κατά Ἰωάννην Εὐαγγελίου καί ὄχι τή μετάφραση τοῦ κατά Ματθαῖον, μέ τό ὁποῖο ἀρχίζει ἡ Καινή Διαθήκη. Αὐτό σημαίνει πώς δέν μετέφρασαν ὁλόκληρα τά Εὐαγγέλια στήν ἀρχή, ἀλλά ἐπέλεξαν νά μεταφράσουν τίς περικοπές τῶν Εὐαγγελίων πού διαβάζονται τίς Κυριακές. Μέ τήν ἀνάγνωση τῶν πρώτων δεκαοκτώ στίχων τοῦ κατά Ἰωάννην στή Μεγάλη Μοραβία ἄρχιζε τό ὀρθόδοξο λειτουργικό ἔτος.
Στή βιογραφία τοῦ ἁγίου Μεθοδίου διαβάζουμε ὅτι στήν ἀρχή μετέφρασαν τό Ψαλτήριο, κάποιες περικοπές τοῦ Εὐαγγελίου καί τόν Ἀπόστολο καθώς καί ἄλλα κείμενα τῶν θείων ἀκολουθιῶν. Ἀπό τήν Παλαιά Διαθήκη τό πρῶτο βιβλίο πού μετέφρασαν ἦταν τό Ψαλτήριο. Αὐτά τά τρία βιβλία χρειάζονταν οἱ ἅγιοι Κύριλλος καί Μεθόδιος γιά νά μπορέσουν νά τά χρησιμοποιήσουν στίς θεῖες ἀκολουθίες. Ὑπῆρχαν ὅμως οἱ λεγόμενοι τριγλωσσίτες, οἱ ὁποῖοι πολεμοῦσαν τή χρήση τῆς σλαβικῆς γλώσσας στό κήρυγμα καί στή λατρεία, ἐπειδή θεωροῦσαν ὅτι οἱ ἱερές γλῶσσες εἶναι τρεῖς· ἡ ἑβραϊκή, ἡ ἑλληνική καί ἡ λατινική.
Στή Ρώμη ὁ Πάπας Ἀδριανός δικαίωσε ἀπόλυτα τή χρήση τῆς σλαβικῆς γλώσσας στή λατρεία. Παρέλαβε τά σλαβικά βιβλία, τά εὐλόγησε καί τά ἔβαλε στόν ναό τῆς ἁγίας Μαρίας, τό δέ σλαβικό Εὐαγγέλιο τό τοποθέτησε στήν Ἁγία Τράπεζα τοῦ ναοῦ τοῦ ἁγίου Πέτρου.
Τά χρόνια τῆς ἱεραποστολῆς τῶν ἁγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου στή Μεγάλη Μοραβία ἦταν γεμάτα δυσκολίες, παρεξηγήσεις, κατηγορίες, διωγμούς καί φυλακίσεις. Οἱ ἐπιτυχίες τῆς Βυζαντινῆς ἀποστολῆς δέν ἄρεσαν στούς Γερμανούς λατίνους ἱερεῖς, πού δέν ἐπαναπαύονταν μέ τό γεγονός ὅτι οἱ Σλάβοι τελοῦσαν τή Θεία Λειτουργία στή Σλαβονική. Γι΄ αὐτόν τόν λόγο, τό 864, ὁ Γερμανός βασιλιᾶς Λουδοβίκος4 ὀργάνωσε – μέ τήν εὐλογία τοῦ Πάπα Νικολάου Α’ – στρατιωτική ἐκστρατεία κατά τῆς Μεγάλης Μοραβίας.
Οἱ Γερμανοί πρίγκηπες πέτυχαν τόν σκοπό τους. Ὁ Σβέτοπλουκ παρέδωσε τόν Ραστισλάβ στούς Γερμανούς οἱ ὁποῖοι τόν τύφλωσαν καί ἐν συνεχείᾳ τόν καταδίκασαν σέ θάνατο, ἐνῷ ἦταν ἔγκλειστος στή φυλακή. Μετά τόν θάνατο τοῦ Ἁγίου Μεθοδίου, πρώτου Ἀρχιεπισκόπου τῆς Μεγάλης Μοραβίας, ἡ ἕδρα του, μέ τήν εὐλογία τοῦ Πάπα τῆς Ρώμης πέρασε στά χέρια τοῦ Ἐπισκόπου Νίτρας Βίχιγκ, ὁ ὁποῖος ἔδιωξε ἀπό τή χώρα ὅλους τούς μαθητές τόν Ἁγίων Κυρίλλου καί Μεθοδίου. Μετά τόν θάνατο τοῦ Ἁγίου Μεθοδίου, ὁ ὁποῖος κατόρθωσε νά ἀναπτύξει καί νά ἐνισχύσει τό ἱεραποστολικό του ἔργο στή Μοραβία, οἱ Πάπες τῆς Ρώμης ρήμαξαν τήν Ἐκκλησία τῶν Σλάβων καί ἀπαγόρευσαν τελείως τήν Σλαβονική γιά χίλια χρόνια. Ὁ Ἅγιος Μεθόδιος πέθανε στίς 6 Ἀπριλίου 885 καί ἀμέσως μετά τόν θάνατό του οἱ μαθητές του ἐκδιώχθηκαν ἀπό τή Μοραβία. Περίπου διακόσιοι ἀπ’ αὐτούς πουλήθηκαν ὡς δοῦλοι, ἀλλά χάρη στήν ἐπέμβαση παραγόντων τοῦ Βυζαντίου ἐλευθερώθηκαν καί τό 886 ἐγκαταστάθηκαν στόν Σλαβικό Νότο. Ὁ Βούλγαρος πρίγκηπας Μπορίς ἐνίσχυσε τίς δραστηριότητές τους. Αὐτές οἱ προσπάθειές τους κατέστησαν τό θεμέλιο γιά τήν πολιτισμική ἀνάπτυξη τῶν Σλαβικῶν λαῶν τοῦ Νότου καί τῆς Ἀνατολῆς.
Μολονότι τό ἱεραποστολικό ἔργο τῶν ἁγίων Κυρίλλου καί Μεθοδίου καί τῶν συνεργατῶν τους στή Μεγάλη Μοραβία διήρκησε μόνο 22 χρόνια, ἀπό το 863 μέχρι τό 885, οἱ καρποί τους ἦταν ἀγλαοί ὄχι μόνο στή Μεγάλη Μοραβία ἀλλά καί γιά ὅλους τούς Σλάβους. Ἐκτός ἀπό τή μετάφραση τῶν λειτουργικῶν κειμένων καί ἀναγνωσμάτων ἀπό τήν Ἁγία Γραφή, πού ἦταν ἀναγκαία γιά τήν τέλεση τῆς λατρείας στή σλαβονική γλώσσα, οἱ ἅγιοι ἀδελφοί προσπάθησαν νά μεταδώσουν καί τή διδασκαλία τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Κήρυξαν τό Εὐαγγέλιο σέ εἰδωλολατρικά φύλα καί ἀγωνίστηκαν γιά τήν ἠθική ἀνόρθωση τῆς κοινωνίας. Καταπολέμησαν τά εἰδωλολατρικά ἤθη καί ἔθιμα, ὅπως τίς θυσίες, τήν πολυγαμία, τά διαζύγια, τίς μοιχεῖες καί τήν πορνεία. Κυρίως ὁ ἅγιος Μεθόδιος δέν δίστασε νά ψέξει ἀκόμη καί ἰσχυρούς της ἐποχῆς γιά τίς ἠθικές τους παρεκτροπές.
Οἱ Ὀρθόδοξοι Χριστιανοί στή Σλοβακία ἔχουν ὡς πατρίδα τους μία ὅμορφη χώρα στήν Κεντρική Εὐρώπη πού ονομάζεται «ἡ Καρδιά τῆς Ευρώπης». Μέ τά Βαλκάνια τούς συνδέει ἡ Ὀρθόδοξη πίστη καί ἡ ἐκκλησιαστική καί ἁγιοπατερική παράδοση. Ὅλα αὐτά τούς τά ἔφεραν οἱ Ἅγιοι Ἰσαπόστολοι Κύριλλος καί Μεθόδιος, οἱ κήρυκες αὐτοί τῆς Ὀρθοδοξίας στήν Κεντρική Εὐρώπη πού – χάρη στίς προσπάθειες τοῦ Πρίγκηπα Ραστισλάβ – ἦρθαν στή Μεγάλη Μοραβία γιά νά μεταδώσουν στούς Σλάβους τό Εὐαγγέλιο καί νά ἀποδώσουν τά λειτουργικά κείμενα στή δική τους (τῶν Σλάβων) γλώσσα.
Γιά τούς Σλάβους ὁ Ραστισλάβ ἔχει τόσο μεγάλη σημασία ὅση εἶχε γιά τούς Χριστιανούς τῶν πρώτων αἰώνων ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος, ὄχι μόνο γιατί βοήθησε τούς Σλάβους νά κατανοήσουν τόν λόγο τοῦ Θεοῦ στή μητρική τους γλώσσα, ἀλλά καί γιατί τούς ἔσωσε ἀπό τόν κίνδυνο τοῦ ἐκγερμανισμοῦ. Πάντοτε οἱ Γερμανοί, χρησιμοποιώντας τό ξίφος καί τόν σταυρό, ἐπεξέτειναν τά ἐδάφη τους πρός ἀνατολάς. Τό 862 στήν Κωνσταντινούπολη ἔφθασαν ἀπεσταλμένοι τοῦ σοφοῦ ἡγεμόνα τῆς Μεγάλης Μοραβίας Ραστισλάβ καί ζήτησαν ἀπό τόν αὐτοκράτορα τοῦ Βυζαντίου νά τούς στείλει διδάσκαλο, γιά νά τούς ἐξηγήσει τή χριστιανική πίστη στή γλώσσα τους καί μονάχα μέ τή βοήθεια τοῦ σταυροῦ.
Ὁ αὐτοκράτορας Μιχαήλ Γ΄ ἀνταποκρίθηκε θετικά στήν παράκληση τοῦ Ραστισλάβ καί ἔδωσε ἐντολή νά συγκροτηθεῖ ἡ ἱεραποστολή τῶν ἔμπειρων ἀδελφῶν Κυρίλλου καί Μεθοδίου τῶν Θεσσαλονικέων. Σημαντικό ρόλο γιά τήν ἐπιλογή τῶν προσώπων αὐτῶν ἔπαιξαν: α) οἱ δοκιμασμένες ἱκανότητες τῶν δύο ἀδελφῶν μετά ἀπό τίς ἐπιτυχεῖς ἀποστολές στούς Ἄραβες καί Χαζάρους, β) ἡ καλή γνώση τῆς σλαβικῆς γλώσσας, γ) τά γλωσσικά προσόντα τοῦ Κυρίλλου, ἀπαραίτητα γιά νά καταστεῖ μιά γλώσσα ἀπό προφορική γραπτή.
Τέλος, νά ὑπογραμμίσω ὅτι ἐμεῖς οἱ Σλοβάκοι, εἴμαστε ὑπερήφανοι γιά τήν κληρονομιά τοῦ Βυζαντινοῦ πολιτισμοῦ, ὁ οποῖος τόσα εἶχε προσφέρει στόν εὐρωπαϊκό καί παγκόσμιο πολιτισμό.