Ἡ Πανούκλα τοῦ Καμὺ στὸ φῶς τῆς σημερινῆς συγκυρίας

4 Μαΐου 2020 σε ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ, ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ, ΝΕΑΝΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Κ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ, ΝΕΟΙ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ, ΠΑΝΔΗΜΙΕΣ - ΚΟΡΩΝΟΪΟΣ (COVID-19)

Ἡ Πανούκλα τοῦ Καμὺ στὸ φῶς τῆς σημερινῆς συγκυρίας¹

Ἡ Πανούκλα, τό νόημα τοῦ ἔργου

    Ὁ Καμὺ ἐπιλέγει τὴν ἱστορία μίας ἐπιδημίας καὶ δημιουργεῖ ἕνα μύθο γιὰ νὰ θέσει ἐρωτήματα σχετικὰ μὲ τὴν ἀνθρώπινη ὕπαρξη· νὰ μελετήσει τὶς συμπεριφορὲς τῶν ἀνθρώπων σὲ περίοδο κρίσης, ἡ ὁποία ἀμφισβητεῖ τὴν ῥουτίνα τῆς καθημερινῆς τους ζωῆς μὲ τὰ μικρὰ ἐνδια-φέροντά της, ἀλλὰ καὶ τὶς ἀξίες της. Πέρα ἀπὸ τὸ κυριολεκτικὸ νόημα, ὀφείλουμε νὰ περάσουμε στὴν ἀλληγορικὴ ματιὰ ποὺ προτείνει ὁ συγγραφέας, καθὼς ἡ πανούκλα συμβολίζει τὴν ἄνοδο τοῦ ναζισμοῦ, τὴν Κατοχὴ τῆς Γαλλίας ἀπὸ τὰ γερμανικὰ στρατεύματα τὸ 1940. Ἡ μάχη κατὰ τῆς πανούκλας δὲν ταυτίζεται ὅμως μὲ τὴν ἰδεολογία τῆς Ἀντίστασης καὶ τὴν καταδίκη τοῦ καθεστῶτος τοῦ Χίτλερ, ἂν καὶ οἱ λίαν ὑπονοούμενες εἰκόνες τῶν στρατοπέδων ἀπομόνωσης καὶ τῶν κρεματορίων ὑπενθυμίζουν τὴν φρίκη τοῦ ὁλοκαυτώματος. Ἡ ἀντίσταση, ἡ ἐξέγερση στὴν ὁποία προσκαλεῖ τὸ κείμενο, εἶναι αὐτὴ ποὺ ἀρνεῖται κάθε ὁλοκληρωτισμό (δικτατορία τοῦ Φράνκο, φασισμό, ναζισμό, μαρξισμό), κάθε μορφὴ καταπίεσης καὶ κακοῦ ποὺ παραβιάζουν τὴν ἀξιοπρέπεια καὶ τὴν ἐλευθερία τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ πανούκλα ἀναπαριστᾶ τὸ ἔμβλημα τοῦ κακοῦ· ἔτσι ἡ μυθικὴ αὐτὴ διήγηση ἐκθέτει μεταφορικὰ τὸ δράμα τῆς ἀνθρώπινης ὑπάρξεως ἀπέναντι στὸ ὑπαρξιακὸ Κακό. Ἡ ἀπάντηση στὴν πρόκληση τοῦ κακοῦ ἀπαιτεῖ τὴν δέσμευση, κατηγορεῖ τὴν σιωπὴ ὅλων τῶν συμβιβασμῶν, ὁμολογεῖ τὴν πίστη στὴν ἀλληλεγγύη. Ὡς πρωτοψάλτης τῆς ἐξέγερσης καὶ τῆς ἐλευθερίας ὁ Καμὺ δηλώνει στὴν πολιτική του διαθήκη: «Χωρὶς ἀληθινὴ ἐλευθερία καὶ τιμή, δὲν μπορῶ νὰ ζήσω»2. Τὸ παράλογο καὶ ἡ ἐξέγερση στὰ ὁποῖα καλεῖ ὁ συγγραφέας πρέπει νὰ ἀντιμετωπιστοῦν μὲ τὴν συντεταγμένη δράση τῶν ἀνθρώπων καλῆς θέλησης. Στὸ πρῖσμα τῶν ἐπίκαιρων γεγονότων τίθεται τὸ ἐρώτημα: Ἡ Πανούκλα τοῦ Καμὺ ἀποτελεῖ ἄραγε προφητικὸ ἔργο;

Ὁ Αλμπέρ Καμὺ ὡς προφήτης

   Ἀρχικά, θὰ ἐπιχειρήσουμε νὰ ἐπισημάνουμε τὶς ὁμοιότητες μεταξὺ τῶν συνθηκῶν ποὺ περιγράφονται στὴν Πανούκλα καὶ τὴν ἐπιδημία3 τοῦ κορονοϊοῦ ἑστιάζοντας κυρίως στὴν περίπτωση τῆς Ἑλλάδας. Οἱ συμπτώσεις εἶναι ἐντυπωσιακές: ἀφετηρία τοῦ κορονοϊοῦ ἀποτελεῖ ἡ πόλη Οὐχὰν τῆς Κίνας (ἡ ὁποία παρουσιάζει παρόμοια παρήχηση μὲ τὴν πόλη Ὀρὰν στὴν ὁποία ἐκτυλίσσεται ἡ διήγηση τοῦ Καμύ). Ὁ ἰὸς ἐμφανίζεται ἐκεῖ στὰ τέλη τοῦ 2019 καὶ φτάνει στὴν Εὐρώπη τὸν Ἰανουάριο τοῦ 2020· ἡ ἔντονη ἐξάπλωσή του ὅμως παρατηρεῖται τὴν ἄνοιξη, ὅπως καὶ στὸ μυθιστόρημα4. Τὰ συμπτώματα τῶν ἀσθενειῶν εἶναι ἐπίσης παρόμοια: ὑψηλὸς πυρετός, βήχας, μυστηριώδης πνευμονία, σοβαρὸ ὀξὺ ἀναπνευστικό σύνδρομο, δυσκολίες στὴν ἀναπνοὴ γιὰ τὸν κορονοϊὸ καὶ πυρετός, πνευμονία ποὺ σχετίζεται μὲ τὸν βάκιλλο τῆς πανούκλας. Ἡ ῥαγδαία καὶ κάπως μαθηματικὰ ἀποδεδειγμένη αὔξηση εἶναι ἐντελῶς ἀναλογική· στὴν Ὀράν μὲν καταγράφονται οἱ θάνατοι: «Σὲ τέσσερις ἡμέρες ὁ πυρετὸς ἔκανε τέσσερα ἅλματα, δεκαέξι (4×4), εἴκοσι τέσσερις (4×6), εἴκοσι ὀκτὼ καὶ τριάντα δύο θάνατοι»5. Στὴν Ἑλλάδα δὲ μιλᾶμε γιὰ κρούσματα, ὁ ἀριθμὸς τῶν ὁποίων μὲ βάση ἐπίσημες πηγὲς στὶς 29 Φεβρουαρίου ἀνέρχεται στὰ τέσσερα, στὶς 4 Μαρτίου, τέσσερις ἡμέρες ἀργότερα, στὰ ὀκτώ (αὔξηση κατὰ τέσσερα!), ἀλλὰ στὶς 5 Μαρτίου φτάνει τὰ τριάντα ἕνα (σχεδὸν τὰ τριάντα δύο τοῦ μυθιστορήματος!)6. Ἡ αὔξηση τῶν κρουσμάτων ὁδηγεῖ τὶς ἑλληνικὲς ἀρχὲς ἀφ’ ἑνὸς νὰ λάβουν δρακόντεια προληπτικὰ μέτρα (ἀπαγόρευση συναθροίσεων, ἀπαγορευμένη καὶ ἐλεγχόμενη κυκλοφορία, σταδιακὴ διακοπὴ λειτουργίας σχολείων καὶ ἐκπαιδευτικῶν ἱδρυμάτων, δημοσίων χώρων καὶ ναῶν), ἀφ’ ἑτέρου νὰ ἐνημέρωσουν τοὺς πολίτες μέσῳ μίας ἐπιτροπῆς εἰδικῶν. Ὁ Καμὺ φαίνεται ὅτι εἶχε προβλέψει σωστὰ τὴν ἐν λόγῳ καταπάτηση τῶν βασικῶν ἐλευθεριῶν! «Πῶς νὰ εἶχαν σκεφτεῖ [οἱ κάτοικοι] τὴν πανούκλα, ἡ ὁποία καταργεῖ τὸ μέλλον, τὶς μετακινήσεις καὶ τὶς συνομιλίες;»7

    Ὁ συγγραφέας τονίζει ἐπίσης τὸν ῥόλο τοῦ Τύπου (γραπτοῦ καὶ προφορικοῦ), καθὼς μία ῥαδιοφωνικὴ ἐκπομπὴ παρέχει πληροφορίες, ἀριθμοὺς καὶ ἐπίσημα ἀνακοινωθέντα σκοπίμως αἰσιόδοξα. Ἀξίζει νὰ σημειώσουμε ὅτι στὴν Ἑλλάδα, ὅπως καὶ σὲ ὅλο τὸν κόσμο, τὰ μέσα ἐνημέρωσης ἀσχολοῦνται μόνο μὲ τὸ θέμα τοῦ κορονοϊοῦ ποὺ ἀποτελεῖ καὶ τοὺς κύριους τίτλους. Πολλὲς ἀκόμη ὁμοιότητες μεταξὺ τῆς σημερινῆς καὶ τῆς φαντασιακῆς κατάστασης μᾶς προκαλοῦν αἴσθηση: ἡ καταγραφὴ τῶν ἀσθενῶν, ἡ καραντίνα (τὸ κλείσιμο τῆς Ὀράν ὅπου εἶναι ἀδύνατο νὰ πλησιάσει κανείς ὁδικά, θαλάσσια ἢ ἐναέρια, ἐνῶ στὴν Ἑλλάδα ἐπιβλήθηκε κλείσιμο τῶν συνόρων, διακοπή ἐσωτερικῶν πτήσεων, μερικὴ ἢ ὁλικὴ ἀπομόνωση τῶν νησιῶν), ἡ ἀπαγόρευση ἀξιοπρεποῦς ἐνταφιασμοῦ τῶν νεκρῶν (γρήγορη διεκπεραίωση κηδειῶν σὲ στενὸ οἰκογενειακὸ κύκλο γιὰ τὴν Ἑλλάδα, ὁμαδικοὶ τάφοι στὴν Αμερική)8, καὶ ἡ ἐπανάληψη τοῦ ὅρου μέτρα σὲ ἐμβληματικὲς ἀνακοινώσεις: «θὰ λάβουμε τὰ μέτρα ποὺ πρέπει, ἀκόμα καὶ σκληρά, μέτρα προφύλαξης, ἀναγκαιότητα ἐπιδείνωσης τῶν μέτρων»9. Παρομοίως, ἡ Ἑλληνική Kυβέρνηση συστήνει μέτρα καὶ ἔκτακτα μέτρα ἐναντίον τοῦ κορονοϊοῦ10. Μένουμε σπίτι καὶ Βγαίνουμε νικητές· αὐτὲς εἶναι οἱ δημοφιλεῖς φράσεις τοῦ Ὑφυπουργοῦ Πολιτικῆς Προστασίας καὶ Διαχείρισης Κρίσεων.

   Διατηρεῖται ὁμοίως ἡ ἀνεπιφύλακτη σκληρότητα τῶν δημοσίων ἀρχῶν, οἱ ὁποῖες δὲν δέχονται ἐξαιρέσεις. Τὸ αἴτημα τοῦ δημοσιογράφου Ραμπέρτ πρὸς στὶς ἁρμόδιες ἀρχὲς γιὰ ἀποχώρησή του ἀπὸ τὴν πόλη θὰ ἀπορριφθεῖ παρότι ὑπήρξε μὴ αὐτόχθονας. Τὸ αἴτημα τοῦ Μητροπολίτη Κερκύρας, Παξῶν καὶ Διαποντίων Νήσων κ.κ. Νεκταρίου πρὸς τὸν Πρωθυπουργὸ γιὰ ἄδεια τέλεσης τῆς παραδοσιακῆς λιτανείας τοῦ Μεγάλου Σαββάτου, τοῦ Ἐπιταφίου τοῦ Χριστοῦ μὲ τὸ σκήνωμα τοῦ Ἁγίου Σπυρίδωνος11, Προστάτη τῆς νήσου, καθιερωμένης ἐδῶ καὶ 500 χρόνια, μὲ τὰ ἀπαιτούμενα ὑγειονομικὰ προληπτικὰ μέτρα, θὰ ἀπορριφθεῖ λόγῳ τοῦ κορονοϊοῦ καὶ οἱ ἀστυ-νομικές δυνάμεις θὰ ἐγκατασταθοῦν ἔξω ἀπὸ τὸ Προσκύνημα12. Ἐνῶ στὴν πόλη Ὀράν ἐγκαθίσταται ἡ ἀστυνομία μὲ σκοπό «νὰ ἐλέγξει τὴν ἀπαγόρευση ἐξόδου καὶ νὰ ἀπειλήσει τοὺς παραβάτες μὲ ποινὴ φυλάκισης», ἡ ἐν λόγῳ καταστολὴ δὲν ἀφορᾶ στὶς ἐκκλησίες, καθὼς τελοῦνται λιτανεῖες καὶ ἑβδομάδες προσευχῆς μὲ σκοπὸ νὰ ἱκετέψουν γιὰ θεία βοήθεια κατὰ τῆς ἐπιδημίας! Ὁ ἄθεος Καμὺ στὸ δικό του σενάριο δὲν εἶχε φανταστεῖ ὅτι ἐν μέσῳ ἐθνικῆς μάστιγας εἶναι δυνατὸν νὰ φυλάσσονται οἱ ἐκκλησίες γιὰ νὰ ἐμποδίζονται οἱ πιστοὶ νὰ εἰσέρχονται γιὰ προσευχή, νὰ συλληφθοῦν ἐπίσκοποι ἢ ἱερεῖς καὶ νὰ παραδοθοῦν στὴν δικαιοσύνη μὲ τὴν κατηγορία ὅτι ἔθεσαν τὴν δημόσια ὑγεία σὲ κίνδυνο, ἐπειδὴ δὲν τήρησαν κατὰ γράμμα τὸν νόμο τοῦ Καίσαρα, ἐπιτρέποντας σὲ ἐλάχιστους πιστοὺς νὰ βρίσκονται στὸ ναό, ἐνῶ ἡ Πολιτεία εἶχε ἀντισυνταγματικὰ13 ὁρίσει τὴν τέλεση τῶν ἀκολουθιῶν κεκλεισμένων τῶν θυρῶν. Ἀξίζει νὰ ἀναφερθοῦν καὶ ἄλλες ὁμοιότητες, ὅπως ἡ ἀδράνεια τοῦ ἐμπορίου, ἡ πλήρης πτώση τοῦ τουρισμοῦ καὶ ἡ ἀπαγόρευση θαλάσσιας κολύμβησης. Ἀπὸ τὴν μικρὴ αὐτὴ ἀνάλυση προκύπτει ξεκάθαρα ὅτι ἐξωτερικὰ οἱ δύο καταστάσεις παρουσιάζουν πολλὲς ὁμοιότητες. Ποιὲς εἶναι οἱ ἀντιδράσεις σὲ κοινωνικό, ψυχολογικό, ἠθικὸ καὶ πνευματικὸ ἐπίπεδο τοῦ καθενός;

Ἐπιπτώσεις στὴν κοινωνία

    Εἷναι ἀξιοσημείωτο τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ κοινωνικὲς συμπεριφορὲς φαίνονται ὅμοιες καὶ στὶς δύο καταστάσεις. Τὸ κυρίαρχο συναίσθημα ὡς πρὸς τὴν μάστιγα θὰ μποροῦσε νὰ παρομοι-αστεῖ μὲ ἕνα crescendo: στὴν ἀρχὴ κατάπληξη, ἔπειτα ἀδράνεια, τύφλωση (ἰσχυρίζονταν ὅτι ὁ μακρινὸς κορονοϊὸς δὲν θὰ ἔφτανε στὴν Ἑλλάδα), κατόπιν ἀβεβαιότητα, ἀνησυχία, φόβος, πανικός, τρόμος, ψύχωση γιὰ τὸν κίνδυνο τῆς μετάδοσης, συναισθήματα ποὺ διαμορφώνει καὶ συντηρεῖ ἡ μηχανὴ τοῦ Τύπου. Ἡ ἐν λόγῳ ψυχολογικὴ κατάσταση, τὴν ὁποία θαυμάσια περιέγραψε ὁ Καμύ, ταιριάζει σὲ μεγάλο βαθμὸ μὲ τὴν σημερινὴ πραγματικότητα ὅπου κρατᾶμε ἀποστάσεις, ἀπομακρυνόμαστε ἀπὸ τοὺς ἄλλους ἀπὸ τὸν φόβο τῆς μετάδοσης, φροντίζουμε γιὰ ἀποθέματα τροφίμων. Στὴν χώρα μας ἐπικρατεῖ ὁ πυρετὸς τῶν ἀντισηπτικῶν, ὁ πυρετὸς τῶν μασκῶν, ποὺ δύνανται νὰ ἀποτελέσουν ἀσπίδα ἐναντίον τοῦ κορονοϊοῦ. Στὴν Ορὰν ὑπῆρχε ὁ πυρετὸς τῶν παστιλιῶν μέντας, οἱ ὁποῖες «ἐξαφανίζονται ἀπὸ τὰ φαρμακεῖα!»14 Ἐκεῖ οἱ πολίτες κυκλοφοροῦσαν μὲ «ἕνα μαντήλι ἢ μὲ τὸ χέρι στὸ στόμα», σήμερα στὴν Ελλάδα κυκλοφοροῦμε μὲ μάσκες καὶ γάντια. Σὲ ἀτομικό ἐπίπεδο, ὁ καθένας ζεῖ σὲ ὁρισμένο βαθμὸ τὴν μοναξιά, τὴν σιωπὴ καὶ τὸν ἀποχωρισμό. Γιὰ τοὺς μέν, αὐτό βιώνεται ὡς ἀπομόνωση στὸν ἑαυτό τους, στὸ μικρό τους σύμπαν· στοὺς δὲ προκαλεῖ ψυχολογικὰ προβλήματα, κλειστοφοβία, καταφυγὴ στὸ ἀλκοόλ, αὔξηση τῆς βίας. Ὁ φόβος κυριαρχεῖ στὸν νοῦ καὶ στὶς καρδιές: φόβος τοῦ ἰοῦ, φόβος τῆς κυκλοφορίας, φόβος τῆς ἀστυνομίας, φόβος ἐπιβολῆς προστίμου σὲ περίπτωση παράβασης τῶν κανόνων, φόβος τοῦ πλησίον, καθὼς τὸ κάθε κρούσμα ἀποτελεῖ μία ἀπειλή! Καὶ ὁ φόβος αὐτὸς μεταβάλλει τὶς συμπεριφορές. Τὸ πιὸ φρικτὸ ἀποτελεῖ ἡ στάση πρὸς τοὺς ἀποθανόντες, τραγικὰ ἀκριβὲς ἀντίγραφο τῆς σατιρικῆς εἰκόνας τοῦ Καμύ. «Αὐτὸ ποὺ χαρακτήριζε […] τὶς τελετές μας, ἦταν ἡ ταχύτητα! Οἱ ἀσθενεῖς πέθαιναν μακριὰ ἀπὸ τὶς οἰκογένειές τους καὶ οἱ ὁλονυχτίες δίπλα στὸν νεκρὸ εἶχαν ἀπαγορευτεῖ […] Kάθε οἰκογένεια ἔβρισκε ἕνα φέρετρο ἤδη κλειστό! […] Οἱ νεκρώσιμες τελετὲς εἶχαν καταργηθεῖ στοὺς ναούς […] Ὅλα λειτουργοῦσαν μὲ τὸ μέγιστο τῆς ταχύτητας καὶ τὸ ἐλάχιστο τῶν κινδύνων»15. Ἀξίζει νὰ ἀναφερθοῦμε καὶ στὶς ἡρωικὲς πράξεις: τὴν θυσία τοῦ ἰατρικοῦ καὶ νοσηλευτικοῦ προσωπικοῦ, τοὺς ἐθελοντές, ὅσους ἔδωσαν τὴν ζωὴ γιὰ τὸν πλησίον (Ὁ Ταροῦ καὶ ὁ ἰατρὸς Ριὸ στὸ μυθιστόρημα· οἱ ἰατροὶ ποὺ μολύνθηκαν ἀπὸ τὸν ἰὸ στὴν Ἑλλάδα καὶ σὲ ὅλο τὸν κόσμο, ἕνας Ἰταλὸς ἱερέας θύμα τοῦ κορονοϊοῦ ποὺ ἀρνήθηκε νὰ χρησιμοποιήσει ἕναν ἀναπνευστήρα, ὥστε νὰ διατεθεῖ σὲ νεότερο ἀσθενή).

Συμπεράσματα

   Μέσα ἀπὸ τὴν σύντομη αὐτὴ μελέτη καθίσταται σαφὲς ὅτι ἡ κατάσταση ποὺ περιγράφεται στὴν διήγηση προμηνύει τὴν σημερινή συγκυρία. Ἀσφαλῶς δὲν ἔβλεπε ὁ Καμὺ τὴν μάστιγα ποὺ θὰ ἀκολουθοῦσε ἑξήντα χρόνια μετὰ ἀπὸ τὸν θάνατό του, δεδομένου μάλιστα ὅτι ἡ ἀνάγνωση τῆς διήγησης πρέπει, ὅπως εἰπώθηκε, νὰ γίνει μεταφορικὰ ὡς μία κλήση γιὰ ἐξέγερση ἐναντίον κάθε καταπίεσης ἢ δικτατορίας. Ἀσφαλῶς, ὅμως, ἔβλεπε καθαρὰ τὸν κίνδυνο καταπάτησης τῶν ἐλευθεριῶν ποὺ ὑφίσταται ὅταν τὸ Κράτος παίρνει τοὺς πολίτες ὑπὸ τὴν προστασία του, καθὼς ὁ βάκιλλος τοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ δὲν πεθαίνει εὔκολα. Τὸ κείμενο τοῦ Καμὺ δὲν εἶναι προφητικὸ μὲ τὴν κυριολεκτικὴ ἔννοια τοῦ ὅρου, ἀλλὰ ἴσως καὶ νὰ ἔχει λειτουργήσει ὡς ἔμπνευση (καὶ μάλιστα περισσότερο ἀπὸ τὶς ἱστορικὲς μαρτυρίες ὁποιασδήποτε ἐπιδημίας τοῦ μακρινοῦ παρελθόντος) γιὰ ὅσους εἶχαν συλλάβει τὸ μακιαβελικὸ σχέδιο δημιουργίας μίας ἐπιδημίας, ἡ ὁποία θὰ ὑπηρετοῦσε τοὺς στόχους τῆς Νέας Τάξης καὶ τῆς παγκόσμιας δικτατορίας (παγκοσμιοποίηση, καταπολέμηση τοῦ Χριστιανισμοῦ, μείωση τοῦ πληθυσμοῦ, ἔλεγχος τῶν πολιτῶν, ὑποχρεωτικὸ ἐμβόλιο, ἠλεκτρονικὸ τσὶπ καὶ μέσο ἀνίχνευσης μετακινήσεων μέσῳ τῶν δικτύων κινητῆς τηλεφωνίας)16, ἡ ὁποία συντελεῖται μὲ σταθερὰ βήματα χωρὶς ἐμεῖς νὰ τὸ ἀντιλαμβανόμαστε.

(Μετάφραση ἀπὸ τὰ Γαλλικά: Χριστίνα Καδόγλου καὶ Φωτεινὴ Mοναχή,

Καθηγουμένη τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίας Παρασκευῆς, Σγουρᾶδες, Κέρκυρα)