Εὐδοκίας – Ὑβόννης Τσιλίδου
εἰκαστικοῦ, δημοσιογράφου – ἐρευνήτριας
Στὰ χίλια ἑκατὸ χρόνια ὕπαρξης τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας δύο ἦταν τὰ οἰκοδομικὰ συγκροτήματα ποὺ χρησίμευαν ὡς κέντρα διοίκησης ὅλης τῆς ἐπικράτειας καὶ συγχρόνως αὐτοκρατορικὲς κατοικίες, τὸ Ἱερὸν Παλάτιον, τὸ ὁποῖο χτίστηκε ἀπὸ τὸν Μεγάλο Κωνσταντῖνο, καὶ τὸ Παλάτι τῶν Βλαχερνῶν, ποὺ χτίστηκε πολὺ ἀργότερα ἀπὸ τὸν Μανουὴλ Κομνηνό.
Τὸ Μεγάλο ἢ Ἱερὸν Παλάτιον χτίστηκε κατ’ ἀρχὰς ἀπὸ τὸν Μεγάλο Κωνσταντῖνο τὸ 330 μ.Χ. ἀμέσως μετὰ τὴ δημιουργία τῆς Ἀνατολικῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας, ὅμως ξαναχτίστηκε λόγῳ καταστροφῆς του ἀπὸ μεγάλη πυρκαγιά, ὅπως ἐπίσης ἔγιναν ἐπεκτάσεις ἐπὶ τῶν ἐγκαταστάσεών του πολλὲς φορὲς ἰδίως ἀπὸ τοὺς αὐτοκράτορες Ἰουστινιανὸ καὶ Θεόφιλο. Βρισκόταν στὸ ΝΑ ἄκρο τῆς Κωνσταντινουπόλεως μεταξὺ τοῦ Ἱπποδρόμου καὶ τῆς Ἁγίας Σοφίας, εἶχε ἔκταση 1900 τ.μ. καὶ χρησίμευε ὡς κύρια κατοικία τῆς Αὐτοκρατορικῆς οἰκογένειας καὶ τῆς αὐλῆς της ἀπὸ τὸ 330 ἕως τὸ 1081, ἐνῷ παράλληλα ἦταν ἡ καρδιὰ τῆς διοίκησης τῆς τεράστιας Αὐτοκρατορίας.
Ἡ κεντρική του εἴσοδος ποὺ ὀνομαζόταν Χαλκῆ Πύλη βρισκόταν ΒΑ τοῦ Αὐγουσταίου ἀπὸ ὅπου ξεκινοῦσε καὶ ἡ κεντρικὴ ὁδὸς τῆς Κωνσταντινούπολης ἡ ἐπονομαζόμενη Μεσσαία ὁδός. Δυτικὰ τῆς εἰσόδου βρισκόταν τὸ Μίλλιον, σημεῖο ἀπὸ ὅπου ἐκκινοῦσαν οἱ μετρήσεις ὅλων τῶν ἀποστάσεων τῆς τεράστιας Αὐτοκρατορίας. ΝΑ του βρισκόταν ὁ ναὸς τῆς Ἁγίας Σοφίας καὶ δυτικά του ὁ Ἱππόδρομος μὲ τὸν ὁποῖο ἐπικοινωνοῦσε τὸ παλάτι μέσῳ ἑνὸς περάσματος, ἀπὸ τὸ ὁποῖο πήγαινε ὁ Αὐτοκράτωρ στὴ θέση του, τὸ ἐπονομαζόμενο Κάθισμα. Μέσα στὸν εὐρύτερο καὶ πολλῶν δραστηριοτήτων χῶρο τοῦ Ἱεροῦ Παλατίου στὴ σημερινὴ παρουσίαση μᾶς ἐνδιαφέρουν τὰ τρία παλάτια ποὺ χρησίμευαν ἀποκλειστικὰ ὡς κατοικίες καὶ χῶροι ὑποδοχῆς: αὐτὸ τῆς Δάφνης, τῆς Μαγναύρας καὶ τοῦ Τρίκοχου.
Ναόσχημο ἐκκλησιαστικὸ σκεῦος, Μουσεῖο Μπενάκη, 1613.
Εἶναι ἀπαραίτητο ἐπίσης νὰ τονίσουμε ὅτι οἱ διάφοροι χῶροι στὴ χιλιόχρονη χρήση τους ὅπως εἶναι φυσικὸ ἄλλαξαν πρόσωπο καὶ λειτουργία, ὅπως π.χ. ἡ Χρυσοτρίκλινος, ἡ Μαγναύρα κ.τ.λ. Ἡ ἐξέλιξη τῶν χρήσεων τῶν χώρων ἔχει τὴν ἴδια πορεία ἐξέλιξης μὲ τὴν Αὐτοκρατορία, τὶς ἀνάγκες καὶ τὰ τελετουργικά της, ὅπως φυσικὰ καὶ τῶν κτιτόρων τους δηλ. τῶν ἴδιων τῶν Αὐτοκρατόρων. Τὸ παλάτι τῆς Δάφνης ἀποτελοῦσε τὴν κύρια κατοικία τοῦ Αὐτοκράτορα μὲ τὴν οἰκογένειά του. Ἡ Δάφνη περιελάμβανε καὶ τὸ Ὀκτάγωνο, κτίσμα ὄχι τετράγωνο, ἀλλὰ ὀκταγωνικό, τὸ ὁποῖο χρησίμευε ὡς ἰδιαίτερο διαμέρισμα τοῦ Αὐτοκράτορα. Στὸ Ὀκτάγωνο ἐπίσης φιλοξενήθηκε καὶ ἡ κύρια αἴθουσα τοῦ Θρόνου, ἡ ἐπονομαζόμενη Χρυσοτρίκλινος, ἡ ὁποία ὡς αἴθουσα τελετῶν καὶ ὑποδοχῆς ξένων πρεσβευτῶν βρισκόταν ἀρχικὰ στὴν Μαγναύρα.
Ἡ ξακουστὴ Χρυσοτρίκλινος ἦταν ἕνα κυκλοτερὲς κτήριο καὶ κτίστηκε ἀρχικὰ ἀπὸ τὸν Ἰουστῖνο τὸν Β΄ ὡς αἴθουσα συμποσίων ἐξ οὗ καὶ τὸ ὄνομά της, ἀνακαινίστηκε ἀργότερα ἀπὸ τὸν Βασίλειο τὸν Α΄ τὸν Μακεδόνα καὶ ἦταν ἡ πιὸ λαμπρὴ αἴθουσα τῆς αὐτοκρατορίας φυσικά, ἀλλὰ καὶ τοῦ τότε κόσμου. Ἡ λέξη τρίκλινος σημαίνει τραπεζαρία καὶ ὑπῆρχαν καὶ ἄλλες τρίκλινοι στὸν χῶρο τοῦ παλατιοῦ ὅπου συνέτρωγαν ὅσοι ὑπηρετοῦσαν στὸ παλάτι, ὅπως καὶ οἱ στρατιῶτες τῆς φρουρᾶς.
Ἡ Αὐτοκρατορικὴ τρίκλινος ἀπὸ αἴθουσα συμποσίων μετεξελίχθηκε σὲ αἴθουσα ὑποδοχῆς ξένων μὲ τὸ ἀντίστοιχο συμπόσιο καὶ ἀργότερα σὲ καθαρὰ αἴθουσα ὑποδοχῆς καὶ τοῦ θρόνου. Ἡ Αὐτοκρατορικὴ τρίκλινος δὲν θὰ μποροῦσε νὰ μὴν εἶναι ξεχωριστὴ καὶ ὅπως τὸ λέει καθαρὰ καὶ ἡ λέξη ἦταν μία αἴθουσα σχεδὸν ἐπενδεδυμένη μὲ χρυσὸ καὶ στολισμένη μὲ κομψοτεχνήματα καὶ ἐντυπωσιακὰ ἐφευρήματα καὶ μυστικοὺς μηχανισμούς, τὰ λεγόμενα αὐτόματα, πρὸς τέρψη τῶν κατοικούντων, ἀλλὰ καὶ πρὸς ἐντυπωσιασμὸ τῶν ξένων ἐπισκεπτῶν. Ὑπάρχουν μαρτυρίες ὅτι πολλὲς φορὲς ἡ Αὐτοκρατορία γλύτωσε ἀπὸ φοβεροὺς πολέμους ἐξασφαλίζοντας πολύτιμη εἰρήνη μὲ σκληροτράχηλους ἀρχηγοὺς πολλῶν βαρβαρικῶν φυλῶν ποὺ παρενοχλοῦσαν ἐπικίνδυνα τὰ σύνορα τῆς Αὐτοκρατορίας, ἁπλὰ καὶ μόνον μὲ τὴν ἐμφάνιση τοῦ Αὐτοκράτορα στὸν ὁλόχρυσο θρόνο του ὁ ὁποῖος ὑπερυψωνόταν μὲ ἕνα σύστημα ὑδραυλικό, μὲ ὑποβλητικὸ φωτισμὸ καὶ μουσική, προκαλῶντας θαυμασμό, δέος καὶ τέλος τὴν ὑποταγή τους.
Δυστυχῶς ἡ καταστροφικὴ μανία καὶ ἡ ἀπληστία τῶν Φράγκων μετὰ τὴν κατάληψη τῆς Πόλης ἀπὸ αὐτοὺς τὸ 1204, ἀλλὰ καὶ ἡ ἔνδεια τῶν Βυζαντινῶν Αὐτοκρατόρων μετὰ τὴν ἀνακατάληψη τῆς Πόλης ἀπὸ τὸν Μιχαὴλ Παλαιολόγο τὸ 1261 στέρησαν ἀπὸ τὴν Χρυσοτρίκλινο τὰ ὑπέροχα καλλιτεχνήματά της, τοὺς ἐπενδεδυμένους μὲ χρυσὸ καὶ πολύτιμους λίθους τοίχους της, ἀκόμη καὶ τὶς πολύτιμες ὀροφές της, τὶς ὁποῖες πούλησε ὁ τελευταῖος Λατῖνος ὁ Βαλδουίνος ὁ Β΄. Τὸ ἔργο «ὁλοκλήρωσαν» οἱ Ὀθωμανοὶ οἱ ὁποῖοι ἰσοπέδωσαν ὅλο τὸ Ἱερὸ Παλάτιο κι ἔτσι μόνη πηγὴ γιὰ τὸ ὑπέροχο αὐτὸ συγκρότημα καὶ τοὺς θησαυρούς του βρίσκεται στὶς μαρτυρίες τῶν ξένων ἐπισκεπτῶν ἀλλὰ καὶ τῶν λόγιων Βυζαντινῶν.