της Ευαγγελίας Μπίτου, φιλολόγου
Ήλθε το φθινόπωρο με τα πρωτοβρόχια. Η γη δέχεται με ανακούφιση τη βροχή, η φύση ανασαίνει μετά την κάψα του παρατεταμένου καύσωνα, η φυλλωσιά των δένδρων ξαναβρίσκει τη λάμψη της, η ατμόσφαιρα αλλάζει και όλα γύρω μας δείχνουν πως το καλοκαίρι μας αποχαιρετά. Στη μνήμη συνειρμικά έρχονται φθινοπωρινές εικόνες των παιδικών χρόνων σχετικές με τη σπορά. Ο γεωργός μετά το όργωμα έσπερνε, σκόρπιζε δηλαδή με το δεξί του χέρι, άνετα και με πείρα, τον σπόρο που είχε σε ένα τσουβάλι κρεμασμένο με ειδικό τρόπο στα αριστερά του. Το μέρος του αγρού που έσπερνε σε μια διαδρομή λεγόταν σποριά. Σποριά όμως ονομαζόταν και ένας μικρός τόπος: Μια σποριά γης είχε ο φτωχός αγρότης.
Πολύ οικεία συνεπώς και η εικόνα της παραβολής του σπορέως, «ἐξῆλθεν ὁ σπείρων τοῦ σπεῖραι τὸν σπόρον αὐτοῦ» (Λουκ. 8,5), που ηχεί μελωδικά με την κλιμακωτή εναλλαγή του άρθρου – ὁ, τοῦ, τὸν – και την παρήχηση των τύπων σπείρων, σπεῖραι, σπόρον∙ το ενεργούν πρόσωπο, η ενέργεια αυτού και το αντικείμενο της ενεργείας, όλα, από την ίδια γλωσσική ρίζα. Ο σπείρων, ο σπορέας, σπείρει – σπέρνει στη νεοελληνική – τον σπόρο σε γη ποικίλη – «παρὰ τὴν ὁδόν», «ἐπὶ τὴν πέτραν», «ἐν μέσῳ τῶν ἀκανθῶν» και «εἰς τὴν γῆν τὴν ἀγαθήν» -, αλλά μόνον η τελευταία «ἐποίησε καρπὸν ἑκατονταπλασίονα» (Λουκ. 8, 5-8). Ο σπόρος βέβαια στην παραβολή είναι ο λόγος του Θεού. Μεταφορική σημασία έχει και στις φράσεις ο σπόρος του καλού, του κακού, ο σπόρος της ελπίδας…
Ο σπόρος λοιπόν σχετίζεται με τη βλάστηση, την παραγωγή και αναπαραγωγή και βρίσκεται σε μεγάλη ποικιλία: τοματόσπορος, πατατόσπορος, κρεμμυδόσπορος, καρπουζόσπορος, μαραθόσπορος αγκαθόσπορος… Το πολύσπορο ψωμί κέρδισε την προτίμηση πολλών στη σύγχρονη διατροφή, αλλά και το σπορέλαιο χρησιμοποιείται ευρέως στους δύσκολους τούτους καιρούς. Άσπορος καρπός δεν δίνει φυτά. Για τη σπορά βέβαια επιλέγονται οι καλύτεροι σπόροι, ή αλλιώς τα καλύτερα σπόρια (σπόρος>σπόριον>σπόρι). Προς τούτο υπάρχει ιδιαίτερη καλλιέργεια, η σποροπαραγωγή.
Μικροί στο μέγεθος οι σπόροι, αλλά πολυτιμότατοι για την αγροτιά. Δεν ξαφνιάζει επομένως που χρησιμοποιείται το σπόρε ως στοργική προσφώνηση για μικρό παιδάκι: Πώς ξεφύτρωσες εδώ, σπόρε μου;
Ο σπόρος φυτρώνει συνήθως όπου τον σπέρνουν και αποδίδει ανάλογα με το έδαφος που σπάρθηκε. Αλλιώς αναπτύχθηκε ο σπόρος που έπεσε κοντά στον δρόμο, αλλιώς αυτός που έπεσε πάνω σε πέτρα, αλλιώς αυτός που βρέθηκε μέσα σε αγκάθια και αλλιώς αυτός που έπεσε σε γη καλλιεργημένη. Ο σπόρος ο καλός, όταν σπέρνεται σε γη καλή, καρπίζει. Για να έχουν καλή σοδειά οι αγρότες, ανέκαθεν φρόντιζαν να σπέρνουν, σύμφωνα με την πείρα τους, το κάθε είδος στο κατάλληλο χωράφι. Σήμερα η καταλληλότητα του εδάφους ελέγχεται επιστημονικά.
Σπέρνουν στη γη σπόρους, αλλά μεταφορικά οι άνθρωποι σπέρνουν φόβο, τρόμο, πανικό, μα και ελπίδες. Στην ώρα του θερισμού – καιρός του σπείρειν, καιρός του θερίζειν – ο καθένας ασφαλώς «θερίζει ό,τι σπέρνει». «Όποιος σπέρνει ανέμους, θερίζει θύελλες», αποφαίνεται η λαϊκή σοφία. Ο συκοφάντης σπέρνει ζιζάνια, διαβάλλει, άλλος σπέρνει τη διχόνοια, άλλος το μίσος ή τον φθόνο. Ο σπόρος συνήθως φυτρώνει εκεί που τον σπέρνουν, αλλά ο επιπόλαιος και ο αδιάκριτος εμφανίζονται απρόσκλητοι και επεμβαίνουν χωρίς να ερωτώνται∙ «φυτρώνουν εκεί που δεν τους σπέρνουν».
Ως σύνθετο το σπείρω, κάποτε σπέρνει βαθιά, ενσπείρει, κάποτε – ως διασπείρω – σκορπάει, διαδίδει, φήμες, ειδήσεις ψευδείς… Πρωτοσπέρνει ένα χωράφι ο γεωργός και περιμένει να δει τι σοδειά θα του δώσει. Σαν αποσπέρνει όμως, χαίρεται και καρτεράει με ελπίδα την ώρα της συγκομιδής.
Η σπορά κινείται στο επίπεδο της πραγματικότητας, αλλά λειτουργεί και συνυποδηλωτικά, μεταφορικά. Γίνεται λόγος για σπορά δημητριακών, αλλά και διασπορά ειδήσεων. Από την σπορά προκύπτει το σποράδην και το συνώνυμο σποραδικά, κατά αραιά άτακτα διαστήματα. Αλλά και οι Σποράδες, τα γνωστά νησιά, από την ίδια ρίζα προέρχονται.
Συνώνυμα της σποράς το σπάρσιμο και ο σπαρμός∙ όλα δηλώνουν ενέργεια. Τα σπαρτά όμως είναι τα σπαρμένα χωράφια∙ καλό παράδειγμα να συνειδητοποιήσει κάποιος πως το ρηματικό επίθετο σε -τος ισοδυναμεί με μετοχή παρακειμένου. Τα σπαρτά τον Απρίλιο και Μάιο, σαν φυσάει ο άνεμος, θυμίζουν κυματισμένη θάλασσα, όμως άσπαρτα είναι τα πέλαγα. Τελευταία άσπαρτες μένουν μεγάλες εκτάσεις της ελληνικής γης, καθώς ερήμωσε η ύπαιθρος, και πολλά τα ερωτήματα που γεννώνται: Γιατί η χώρα μας να μην είναι χώρα παραγωγής ποιοτικών αγροτικών προϊόντων; Γιατί απαξιώθηκε ο πρωτογενής τομέας και άδειασαν τα χωριά μας; Είναι εξαιρέσεις οι νέοι που επιστρέφουν και ασχολούνται με τη γεωργική παραγωγή. Το σίγουρο πάντως είναι ότι η ζωή δεν είναι σπαρμένη με ροδοπέταλα.
Από την ίδια ρίζα το σπέρμα, το ανθρώπινο, το ζωικό αλλά και το φυτικό. Πολλά είναι τα σύνθετα της λέξεως, και κάποια όροι επιστημονικοί. Μπορούσε να αποτελέσει μόνη της η λέξη ξεχωριστό θέμα. Αξίζει να αναφερθεί ο σπερμολόγος, κυριολεκτικά αυτός που συλλέγει σπόρους, αλλά μεταφορικά αυτός που μαζεύει και διασπείρει ειδήσεις, ο κουτσομπόλης.
Εν κατακλείδι, έχει τη δική του σποριά στη γλώσσα μας ο σπόρος. Από την ποιότητα του σπόρου και της γης, κυριολεκτικά και μεταφορικά, εξαρτάται ώς ένα βαθμό και η ποιότητα των καρπών της γης αλλά και του πνεύματος. Ο καλός σπορέας της παραβολής έσπειρε σίγουρα σπόρο καλό, αλλά ο τόπος, το χωράφι, ήταν ποικίλο και η απόδοση ανάλογη. Το χωράφι της ψυχής μας άραγε σε ποια κατηγορία ανήκει;