Όταν λέμε Πόντο εννοούμε τα βόρεια παράλια της Μικράς Ασίας, τα νότια της Μαύρης Θάλασσας, που εκτείνονται σε βάθος 200 -300 χιλιομέτρων στην ενδοχώρα. Είναι από τα μέρη εκείνα, που πρώτα ασπάσθηκαντον χριστιανισμό και έδωσαν τους περισσότερους Αγίους και Μάρτυρες στηνΕκκλησία του Χριστού.
Πρώτη αναφορά για τη διάδοση τουΧριστιανισμού στον Πόντο κάνει ο Ευαγγελιστής Λουκάς στις Πράξεις τωνΑποστόλων. Από το βιβλίο πληροφορούμεθα, ότι Εβραίοι από τον Πόντο βρίσκοντανανάμεσα στο ακροατήριο, όταν την ημέρα της Πεντηκοστής ο απόστολος Πέτροςμίλησε στα συγκεντρωμένα πλήθη και μετεστράφησαν στην πίστη του Χριστού 3.000 ψυχές. ‘’Πάρθοικαι Μήδοι και Ελαμίται, και οι κατοικούντες την Μεσοποταμίαν, Ιουδαίαν τε καιΚαππαδοκίαν, Πόντον και την Ασίαν…. Ακούομεν λαλούντων αυτών ταις ημετέραιςγλώσσαις τα μεγαλεία του Θεού”. (Πραξ. Β, 9).
Από το ίδιο βιβλίο των Πράξεων και τιςεπιστολές του αποστόλου Παύλου γνωρίζουμε τον Ακύλα, ποντικόν τω γένει, (Πραξ.ΙΗ΄, 2) καθώς και την σύζυγό του Πρίσκιλλα. Άλλος αποστολικός άνδρας καισυνεργάτης του αποστόλου των εθνών ήταν ο Φιλόλογος, επίσκοπος Σινώπης,χειροτονημένος από τον απόστολο Ανδρέα. Στην προς Ρωμαίους επιστολή γράφει οΠαύλος, ασπάσασθε Φιλόλογον και Ιουλίαν…(Ρωμ. ΙΣΤ, 15).
Ο απόστολος Πέτρος πάλι γράφει τηνπρώτη του καθολική επιστολή και την απευθύνει εκλεκτοίς παρεπιδήμοις διασποράς Πόντου, Γαλατίας, Καππαδοκίας, Ασίαςκαι Βιθυνίας. (Α΄ Πετρ. Α΄, 1). Φαίνεται πως η διασπορά αυτή ήταν αρκετάμεγάλη, για να ασχοληθεί με αυτήν ο απόστολος Πέτρος.
Σύμφωνα με ιστορικά στοιχεία και στοΣυναξάρι της Εκκλησίας εκήρυξαν τον λόγο του Θεού στον Πόντο οι ΑπόστολοιΠέτρος και Ανδρέας. Ο μεν Πέτρος στο εσωτερικό του Πόντου, ο δε Ανδρέας σταπαράλια. Η Εκκλησία της Αμάσειας ιδρύθηκε από τον Πέτρο, όπου χειροτόνησε καιεγκατέστησε επίσκοπο τον Νικήτα. Ο Ανδρέας κήρυξε στη Σινώπη, Τραπεζούντα καιΑμισό.
Εκτός από τις χριστιανικές πηγές έχουμεκαι εξωχριστιανικές. Ο διοικητής της Βιθυνίας και του Πόντου Πλίνιος ο νεώτεροςέγραφε το 113 στον αυτοκράτορα Τραϊανό, ότι ο χριστιανισμός ήταν ευρύταταδιαδεδομένος, τόσο στην ύπαιθρο, όσο και στα χωριά και ότι οι χριστιανοίανήκουν στο κοινωνικό στρώμα και ότι οι διωγμοί δεν θα αποδώσουν ωςκατασταλτικά μέτρα εναντίον τους.
Τότε,επί Τραϊανού, εμαρτύρησε ο επίσκοπος Σινώπης Φωκάς.
Αναφέρεται το όνομα του επισκόπουΑμάστριδος Πάλμα, γύρω στο 170. Ο ίδιος προεδρεύει σε Σύνοδο επισκόπων τουΠόντου το 190, που είχε σαν αποτέλεσμα την καταδίκη των αιρέσεων και τηνευθυγράμμιση των Εκκλησιών με τη Ρωμαϊκή Ορθοδοξία.
Λίγο αργότερα, ένας άλλος σπουδαιότατοςκαι αξιολογότατος επίσκοπος είναι ο Άγιος Γρηγόριος Νεοκαισαρείας, ο οποίοςσυνεχίζει το έργο του αποστόλου Ανδρέα. Ο ιεραποστολικός του ζήλος φαίνεται απότα εγκώμια του βιογράφου του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης, αδελφού του ΜεγάλουΒασιλείου. Κατ’ αυτόν, όταν ο Άγιος Γρηγόριος πήγε στην Νεοκαισάρεια βρήκε 17χριστιανούς. Όταν πέθανε, στη γενική περιφέρεια της Νεοκαισαρείας είχαναπομείνει μόνο 17 ειδωλολάτρες.
Όσο η Εκκλησία του Χριστού εδραιωνότανκαι στα πλέον δυσπρόσιτα μέρη του Πόντου, τόσο αυξάνονταν οι καταπιέσεις και οιδιωγμοί εναντίον των χριστιανών και μάλιστα ιδιαίτερα εντάθηκαν στα χρόνια τωνΔιοκλητιανού, Γαλερίου και Μαξεμίνου. Όμως, οι συστηματικοί διωγμοί, αντί ναφοβίσουν τους χριστιανούς, αντί να κλονίσουν το φρόνημά τους, τους έκαναν πιοεπιθετικούς. Τους δυνάμωναν στον αγώνα τους για τη διάδοση του χριστιανισμούκαι τη συντριβή των ειδώλων.
Στα μέρη του Πόντου εξακολουθούσε ναλατρεύεται ο Μίθρας. (Είναι ο Ήλιος και ο Απόλλων των αρχαίων Ελλήνων).Τέσσερις νεαροί από την Τραπεζούντα, ο Ευγένιος, Ουαλεριανός, Κανίδιος και οΑκύλας κατέστρεψαν το άγαλμα και τον βωμό του Μίθρα, με αποτέλεσμα νασυλληφθούν και να υποστούν μαρτυρικό θάνατο. Για πολλά χρόνια ο Ναός του ΑγίουΕυγενίου ήταν ο Μητροπολιτικός Ναός της Τραπεζούντας. Ο ίδιος ετιμάτο ωςδιδάσκαλος, φωτιστής και πολιούχος της.
Το παράδειγμα του αγίου Ευγενίουακολούθησαν πολλοί άλλοι αγωνιστές της πίστεως. Π.χ. οι Ριζούντιοι ΜάρτυρεςΕυστράτιος, Αυξέντιος και Ευγένιος. Στη Ζύγανα οι επτά αδελφοί, στην Νικόποληοι 45 Μάρτυρες, στη λίμνη της Σεβαστείας, οι 40 Μάρτυρες. Στα Κόμανα οεπίσκοπος Βασιλίσκος, ο Βασίλειος Αμασείας, ο Ζήλων Αθηνογένης, στα Τρόχαλα ηΑγία Βαρβάρα, η Αγία Κυριακή, οι Άγιοι Ανάργυροι, ο Μεγαλομάρτυς Γεώργιος, οΘεόδωρος ο Στρατηλάτης και άλλοι πολλοί Ιεράρχες, Μάρτυρες και Όσιοι.
Ο Πόντος ευτύχησε να φιλοξενήσει σταμέρη του τον Μέγα Βασίλειο και τον Γρηγόριο τον Θεολόγο. Οι δύο αυτοί ΜεγάλοιΙεράρχες έζησαν και μόνασαν στον Πόντο. Συνέταξαν κανόνες του Μοναχικού βίου με βάση το ελληνικό μέτροαποβάλλοντες τις ασιατικές υπερβολές. Οι κανόνες αυτοί αποτέλεσαν τα θεμέλιατης μοναχικής ζωής στην Ανατολική Εκκλησία.
Από τον Πόντο καταγόταν ο νομοθέτης καιαναμορφωτής της μοναστικής πολιτείας στο Άγιον Όρος Άγιος Αθανάσιος, ο ιδρυτήςτης Μεγίστης Λαύρας, ο λεγόμενος Αθωνίτης, καθώς και ο άγιος Νίκων οΜετανοείτε, ο οποίος επανέφερε στον χριστιανισμό πλήθος Κρητών, πουαναγκάσθηκαν να αλλαξοπιστήσουν.
Στα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνουιδρύθηκε εν τη ποντική διοικήσει ηεπισκοπή Τραπεζούντος, η οποία αργότερα προβιβάστηκε σε Μητρόπολη με 15Επισκοπές.
Στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας το325 ο Πόντος αντιπροσωπεύεται από τον επίσκοπο Τραπεζούντος Δόμνο και άλλουςπέντε επισκόπους Αμασείας, Κομάνων, Ζήλων, Νεοκαισαρείας και Πυτιούντος. Το 680επί Κωνσταντίνου Δ΄ του Πωγωνάτου, σε Σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως αναφέρεταιότι προεδρεύει ο επίσκοπος Τραπεζούντος Θεόδωρος. Της ίδιας πόλης ο Χριστόφοροςπροεδρεύει στην Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδο το787 εναντίον των εικονομάχων, που αναστύλωσε τις εικόνες. Ο Τραπεζούντος Νήφωνπροεδρεύει το 1351 σε Σύνοδο, που καταδικάζει τους οπαδούς του Βαρλαάμ. ΟΘεοδόσιος με τον τίτλο Υπέρτιμος καιέξαρχος πάσης Λαζικής προεδρεύει στη Σύνοδο του 1370. Ακολουθούν άλλοι δύοΤραπεζούντιοι που διακρίθηκαν. Ο Ιλαρίων προεδρεύει στη Σύνοδο τηςΚωνσταντινουπόλεως το 1394 και ο Ακρόθεος προεδρεύει στις Συνόδους Φερράρας καιΦλωρεντίας 1438 – 1439.
Αλλά και πολλοί άλλοι Μητροπολίτεςαφιέρωσαν τη ζωή τους στο θρησκευτικό – ιεραποστολικό έργο. Πολλοί πάλιδιακρίθηκαν σε ειρηνικούς και πολεμικούς αγώνες.
Όλα τα παραπάνω δείχνουν, ότι οιΜητροπολίτες του Πόντου και ιδιαιτέρως της Τραπεζούντος και της Νεοκαισαρείαςέπαιξαν πρωτεύοντα ρόλο στα ζητήματα της Ανατολικής Εκκλησίας και τηςΒυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Οι χριστιανοί του Πόντου με υπερηφάνειαεκαυχώντο πάντοτε, ότι δεν δέχθηκαν καμιά άλλη πίστη, παρά μόνον αυτά πουπαρέδωσε ο άγιος Απόστολος Ανδρέας, ο μέγας Μάρτυς του Χριστού Ευγένιος και οιΆγιοι Πατέρες των επτά Οικουμενικών Συνόδων. Ταύτα ημείς φρονούμεν και δοξάζομεν αρθώς.
Ονομαστά ήταν τα Μοναστήρια του Πόντουτων οποίων οι μοναχοί έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στη διάδοση, εδραίωση, και σωτηρίατου Χριστιανισμού και του Ελληνισμού. Επί Μεγάλου Θεοδοσίου χτίσθηκε τοΜοναστήρι της Παναγίας Σουμελά, το 386. Νωρίτερα το 270 χτίζεται η Ιερά ΜονήΑγίου Ιωάννου του Βαζελώνος και αρκετά αργότερα, το 752, ο Άγιος ΓεώργιοςΠεριστερεώτας, με 187 κελλιά και με 7.000 τόμους στην σπουδαία του βιβλιοθήκη.
Σημαντικά ήταν και τα Μοναστήρια τηςπεριοχής Χαλδίας (Αργυρούπολης), όπως του αγίου Γεωργίου Χαλιναρά, ΠαναγίαςΓουμερά και του Αγίου Γεωργίου Χουτουρά, το οποίο χτίστηκε τον 14οαιώνα από τον Αλέξιο τον Γ΄ τον Κομνηνό.
Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή καιτην ανταλλαγή των πληθυσμών, από αυτό το Μοναστήρι ήρθαν στο χωριό μου τρειςΠατέρες. Ο ιερομόναχος Αμβρόσιος και οι Μοναχοί Λαυρέντιος και Στέφανος. Τοντελευταίο τον πρόλαβα κι εγώ. Ήμουν παιδί του Δημοτικού Σχολείου και με έστελνεη γιαγιά μου να του πάω φαγητό.
Από τον 11ο αιώναεμφανίζονται οι Σελτζούκοι και οιΤουρκομάνοι. Πολλές περιοχές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας έπεσαν στα χέριατους. Σφοδρή αντίσταση συνάντησαν στον Πόντο και ιδιαίτερα στο θέμα της Χαλδίας,με την ονομαστή οικογένεια των Γαβράδων. Το 1075 ο πρώτος σπουδαίος Γαβράς, οδούκας Θεόδωρος οργάνωσε αντίσταση και τους έδιωξε. Αργότερα όμως συνελήφθη καιεκτελέσθηκε από τον Εμίρη των Τουρκομάνων Αλί, γιατί δεν δέχθηκε να αρνηθεί τονΧριστό και να ασπασθεί το Ισλάμ.
Στην μακρίωνη περίοδο της δουλείας έναςμεγάλος αριθμός χριστιανών δεν μπόρεσε να αντισταθεί στο καρκίνωμα τουεξισλαμισμού. Από το 1650 και μετά συναντούμε Κρυπτοχριστιανούς εξ αιτίας των τερεμπέηδων, δηλαδή τοπικώναρχόντων, επάρχων, οι οποίοι σε πολλές περιπτώσεις έδειξαν υπέρμετρο φανατισμό,που εκφράστηκε με την σκληρή καταπίεση των Χριστιανών και τον εξαναγκασμό τουςνα εξισλαμισθούν. Οι πρώτοι εξισλαμισμοί ελληνικών πληθυσμών του Πόντουσημειώνονται στην περιοχή του Όρφεως. Ακολουθούν οι περιοχές Σουρμένων,Αργυρούπολης, Τόνιας και άλλες. Οι Κρυπτοχριστιανοί ή Κλωστοί αναγκάσθηκανδημόσια να παρουσιάζονται με την αμφίεση μουσουλμάνων. Με άλλα λόγια εξωτερικάμόνο δέχθηκαν τον ισλαμισμό. Όμως στα βάθη της ψυχής τους διατηρούσαν τηχριστιανική πίστη και, όπου οι συνθήκεςτο επέτρεπαν, και την ελληνική γλώσσα. Στα κρυφά είχαν τους Ιερείς τους. Σευπόγειους χώρους, κυρίως κάτω από αχυρώνες ή κάτω από τα σπίτια τους είχανΕκκλησίες, όπου τελούσαν τις λειτουργίες τους και όλα τα Μυστήρια τηςΧριστιανικής Πίστης. Με διάφορα προσχήματα απέφευγαν τα συνοικέσια μεμουσουλμάνους και έτσι οι γάμοι γινόντουσαν μόνο μεταξύ των χριστιανών. Ταμεγάλα Μοναστήρια του Πόντου εξαιρετικά υποστήριζαν και βοηθούσαν τουςΝεομάρτυρες και τους Κρυπτοχριστιανούς. Χάρη στη διπλωματία τους έσωσαν πολλέςφορές τους καταδιωκόμενους χριστιανούς.
Το 1857 καταγράφηκαν 30.000 κρυφοίχριστιανοί, ενώ ολόκληρα χωριά το ένα μετά το άλλο αποκάλυπταν το μυστικό τους.Το 1914 έκθεση του Οικομενικού Πατριαρχείου και του Υπουργείου Εξωτερικών τηςΕλλάδος επισήμως τους ανέβασε σε 43.000
Το έτος 1998 έγινε προσκυνηματικήεκδρομή της Ιεράς Κοινότητας Αγίου Όρουςστην Κωνσταντινούπολη, Καππαδοκία και Πόντο. Κάποιος Μοναχός ονόματιΧρυσόστομος μεταξύ των άλλων κατέγραφε και τα εξής:Στην περιοχή αυτή (Γαλίενας)γνώρισα δύο κρυπτοχριαστιανόπουλα, τον Μουσταφά και τον Χουσεΐν. Σε μια στιγμήτους έχασα. Είχαν πάει να φέρουν και τον φίλο τους Τζαχήτ. Στον ξεναγό μαςείπαν: εάν επικρατήσει ελευθερία, μόνοδύο παπάδες να έλθουν, μέσα σε λίγους μήνες θα βαπτισθούμε πάνω από 300χιλιάδες. Από την Παναγία Σουμελά προσπάθησε να πάρει κάποιο πετραδάκι απότον ερειπωμένο Ναό. Νόμισε ότι κανείς δεν τον βλέπει. Ξαφνικά όμως ένοιωσε μίαενόχληση στην πλάτη του. Πήγε να γυρίσει, να δει τι συμβαίνει και… πάγωσε. Έναςτούρκος αστυνομικός είχε την κάνη του όπλου του στην μέση του. Αυτοστιγμήκατέβασε το όπλο…. Χαμογέλασε και του λέει:
-Παπάς;Παπάς; εγώ δεν είμαι ο αστυνομικός Ερόλ, όπως με ξέρουν και φαίνομαι, αλλά οχριστιανός Αθανάσιος και περιμένω όπως και τόσοι αδελφοί την ώρα της ελευθερίας…
Στις αρχές του 20ου αιώναδεν υπήρχε ποντιακό χωριό χωρίς δικό του Σχολείο και Εκκλησία. Βέβαια, τοΦροντιστήριο της Τραπεζούντας ήταν η κορυφή, μοναδικό στο είδος του καιανεπανάληπτο. Το ίδρυσε ο μεγάλος Τραπεζούντιος διδάσκαλος του Γένους ΣεβαστόςΚυμινήτης, το 1682 και, παρά τις αντίξοες συνθήκες, λειτούργησε μέχρι το 1922. Έπαιξεσημαντικό ρόλο στην πνευματική και ηθική ανάπλαση των Ελληνοποντίων και στηνανάπτυξη της εθνικής τους συνείδησης. Το φροντιστήριο στεγάσθηκε σε μετόχιΜονής, ενώ οι δάσκαλοι συχνά ήσαν ιερωμένοι. Σ’ αυτό το σπουδαιότεροεκπαιδευτικό ίδρυμα σπούδασε και ο πατέρας μου.
Σύμφωναμε κάποια στατιστική, την λεγόμενη του Παναρέτου, το 1913 στις επαρχίες των έξιΜητροπόλεων του Πόντου κατοικούσαν 697.000 Έλληνες. Σύμφωνα με τον ΓεώργιοΛαμψίδη λειτουργούσαν 1.890 Εκκλησίες, 22 Μοναστήρια, 1647 Παρεκκλήσια και1.401 Σχολεία με 85.890 μαθητές.
Τώρα, στο τέλος, δεν θα μπορούσε να μηαναφέρω δύο μεγάλες μορφές που κόσμησαν τις Μητροπόλεις του Πόντου. Ο ένας οΤραπεζούντος Χρύσανθος και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος, οοποίος αρνήθηκε να ορκίσει την κατοχική κυβέρνηση των Γερμανών. Ο άλλος είναι οΓερμανός Καραβαγγέλης, Μητροπολίτης Αμασίας, με πλούσιο εθνικό, φιλανθρωπικόκαι εκπαιδευτικό έργο.
Η καθαρή αλήθεια είναι ότι ο Χριστιανισμόςέσωσε τον Ελληνισμό στον Πόντο. Έτσι κράτησαν τη γλώσσα και τις παραδόσειςτους, την εθνική τους συνείδηση, αφού τα Ευαγγέλια γράφτηκαν στην ελληνική. ΗΕκκλησία ήταν ο προστάτης των Ελλήνων του Πόντου. Κάθε Μητροπολίτης ή Επίσκοποςεπενέβαινε για να σώσει τους Έλληνες από τη μανία των Τούρκων. Γι αυτό οιΈλληνες του Πόντου είχαν πολύ στενές σχέσεις με την πίστη του Χριστού, τηνΕκκλησία και τις ακολουθίες της. Σε κάποιο χωριό που ζούσαν 300 οικογένειεςχριστιανών ανάμεσα σε τούρκους, κάθε βράδυ 12 ακριβώς τα μεσάνυχτα άναβαν ταφώτα όλων των σπιτιών. Γιατί άραγε; Γιατί σηκωνόντουσαν όλοι από τον ύπνο,μικροί – μεγάλοι και διάβαζαν το μεσονυκτικό.
Όταν δε ξεριζώθηκαν από τις προγονικέςτους εστίες δεν έφεραν στην Ελλάδα τα χρήματά τους, τις περιουσίες τους, αλλάκάτι ακόμη πολυτιμότερο. Ήρθαν με την ψυχή στο στόμα μεταφέροντες τα Ιερά καιτα Όσια της Πίστης μας. Αυτό το γερό δέσιμο, το σφιχταγκάλιασμα των Ποντίων μετην Εκκλησία του Χριστού πρέπει να συνεχίσουμε και σήμερα.
Γνωρίζουμε από την ιστορία ότι οι Σπαρτιάτες στις εορτές τους σχημάτιζαντρεις χορούς. Οι γέροντες έλεγαν, κάποτε ήμασταν γενναία παλικάρια. Οι άνδρεςέλεγαν, τώρα είμαστε εμείς και αν θέλεις έλα να μας δοκιμάσεις. Τα παιδιά πάλιτραγουδούσαν και έλεγαν, εμείς θα γίνουμε πολύ καλύτεροί σας. Εμείς, ναφτάσουμε τους προγόνους μας στην πίστη, στην αρετή δεν μπορούμε.
Τουλάχιστον ας προσπαθήσουμε να τους πλησιάσουμε…..