Του Ανδρέα Ματζάκου*
Η Συρία μέσα στη δίνη της αραβικής ανοίξεως σπαράσσεται από εμφύλιο πόλεμο ο οποίος μαίνεται για τέταρτη συνεχή χρονιά. Στην προσπάθεια του Μπααθικού καθεστώτος του προέδρου Μπασάρ αλ-Άσαντ να παραμείνει στην εξουσία, έχουν προκληθεί πάνω από 190.000 νεκροί, τρομερές καταστροφές στις υποδομές της χώρας και κατακερματισμός της συνοχής του πληθυσμού της.
Το καθεστώς έδειξε μια θαυμαστή προσαρμοστικότητα στη δημιουργηθείσα κατάσταση και παρά τις διεθνείς κυρώσεις, καταφέρνει να παραμένει στην εξουσία. Όμως ο εμφύλιος που συνεχίζεται, προκαλεί συνεχείς απώλειες στον πληθυσμό της Συρίας, αναγκάζει ανθρώπους να εγκαταλείπουν τα σπίτια τους και να φεύγουν κυρίως στην Τουρκία, η δε παρουσία ακραίων ισλαμιστικών στοιχείων στο έδαφος της Συρίας όπως ο ISIS, επιτείνουν τη δυσαρέσκεια των Συρίων για το καθεστώς. Παράλληλα εξαντλούνται διπλωματικά και οικονομικά και όσα κράτη στηρίζουν την παραμονή του Άσαντ στην εξουσία.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η θέση που εκφράζει το άρθρο είναι ότι, μετά τα όσα έχει υποστεί ο λαός της Συρίας στη διάρκεια της κρίσεως, από τον βίαιο τρόπο με τον οποίο το καθεστώς έχει αντιμετωπίσει τις διαφορετικές θρησκευτικές κοινότητες της χώρας, ο Άσαντ δεν έχει μέλλον στη Συρία.
Αρχικά θα γίνει μια σύντομη αναδρομή στα γεγονότα που οδήγησαν στην σημερινή κατάσταση, στη συνέχεια θα αναλυθεί γιατί παρά τις προσδοκίες για την πτώση του καθεστώτος, αυτή δεν συνέβη και τέλος, θα εκτιμηθεί το μέλλον του Άσαντ στην εξουσία και οι επιπτώσεις που μια πιθανή αλλαγή καθεστώτος στη Συρία θα μπορούσε να έχει για την περιοχή.
Στη Συρία υπήρχε συσσωρευμένη δυσαρέσκεια του πληθυσμού προς το Μπααθικό αυταρχικό καθεστώς του Προέδρου Άσαντ, ο οποίος είχε διαδεχθεί τον πατέρα του, το οποίο στηρίζει η μικρή αλλά πανίσχυρη μειοψηφία των Αλαουϊτών, που ελέγχει πλήρως την κυβέρνηση και τις Ένοπλες Δυνάμεις. Εκτός από τους μηχανισμούς ασφαλείας, το Μπάαθ ελέγχει την νομοθετική εξουσία εδώ και 50 χρόνια, αφού από τις 250 έδρες της βουλής, διαθέτει επί μονίμου βάσεως τις 126, πράγμα που σημαίνει ότι κανένα νομοσχέδιο ψηφίζεται χωρίς την έγκριση του.
Ένα μεγάλο μέρος του λαού ενώ υποφέρει, δεν αντιδρούσε τόσα χρόνια λόγω φόβου. Η λαϊκή αγανάκτηση που προηγήθηκε σε άλλα αραβικά κράτη, φούσκωσε και στη Συρία λόγω των αποτυχημένων οικονομικών πολιτικών και όχι μόνο, που ακολούθησε το καθεστώς. Είναι χαρακτηριστικό ότι η συριακή λίρα υποτιμήθηκε πάνω από 50 φορές από το 1971 μέχρι τις αρχές Μαρτίου του 2011, οπότε και ξεκινούν οι λαϊκές αντιδράσεις, ενώ το 30% των 24 εκατομμυρίων του πληθυσμού ζούσε και ζη κάτω από το όριο της φτώχιας. Οι ταραχές ξεκίνησαν στην πόλη Deraa, στις 18 Μαρτίου του 2011, στις οποίες το καθεστώς απήντησε με βία, κάτι που ανάγκασε και τους διαδηλωτές να πάρουν όπλα για να αμυνθούν.
Με την έναρξη των λαϊκών αντιδράσεων, τόσο οι ΗΠΑ, όσο και τα μεγαλύτερα δυτικά κράτη, καλλιέργησαν την προσδοκία ότι επίκειται η ανατροπή του καθεστώτος. Πολύ γρήγορα, πέντε μήνες μετά την έναρξη της εξεγέρσεως, τον Αύγουστο του 2011, ο Πρόεδρος Ομπάμα εκάλεσε για πρώτη φορά τον Άσαντ να εγκαταλείψει την εξουσία παίρνοντας ταυτόχρονα και τα πρώτα οικονομικά μέτρα κατά της Συρίας, ενέργεια που ακολούθησαν και άλλα δυτικά κράτη.
ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ ΕΠΕΣΕ ΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ
Με βάση την εμπειρία που είχε η διεθνής κοινή γνώμη από την αραβική άνοιξη που είχε ήδη προηγηθεί σε άλλες χώρες, όλα έδειχναν ότι και στη Συρία, θα ακολουθούσε ανατροπή του καθεστώτος. Γιατί όμως δεν έπεσε; Γιατί ειδικώς στη Συρία ο Άσαντ συνεχίζει να είναι στην εξουσία;
Το καθεστώς στη Συρία άντεξε διότι, πρώτον αντέδρασε γρήγορα και βίαια στις λαϊκές εξεγέρσεις, δεύτερον προσέφυγε σε βοήθεια από το εξωτερικό και τρίτον, εκμεταλλεύτηκε τον κατακερματισμό της συριακής αντιπολιτεύσεως η οποία ούτε ενεργεί συντονισμένα στα πεδία εντός Συρίας, ούτε μιλά με μια φωνή στο εξωτερικό.
Ο Άσαντ, έχοντας προφανώς διδαχθεί από τις εξεγέρσεις σε Λιβύη και Αίγυπτο, αντέδρασε αμέσως με βία στις διαδηλώσεις, ώστε να τις καταπνίξει εν τη γενέσει τους και να αποτρέψει την εξάπλωσή τους, αρχικά μέσω ενόπλων ‘’πολιτοφυλάκων’’ που είναι φίλα προσκείμενες προς το Μπααθικό καθεστώς, τους ‘’Sabiha’’ και των ενόπλων δυνάμεων φυσικά που ο ίδιος ελέγχει. Η στρατηγική του ήταν η άμεση κατάπνιξη κάθε διαδηλώσεως, κάτι που δεν είχε γίνει σε προηγούμενες περιπτώσεις σε κράτη που το καθεστώς τους τελικώς ανετράπη.
Με την εξάπλωση της εξεγέρσεως και των πρώτων μαχών, το καθεστώς φάνηκε να χάνει το παιχνίδι, έτσι ώστε μέχρι τα μέσα του 2012, η ανατροπή του να φάνταζε βεβαία. Οι δυνάμεις της αντιπολίτευσης είχαν καταλάβει μεγάλο τμήμα της Συρίας, ήλεγχαν αρκετές μεγάλες πόλεις και είχαν φθάσει μέχρι τα περισσότερα προάστια της Δαμασκού.
Προ των δυσκολιών ο Άσαντ προσέφυγε στο Ιράν και τη Χεζμπολά, για την παροχή βοηθείας και εκπαιδεύσεως και στη Ρωσία για την παροχή εξοπλισμών. Στο Ιράν φαίνεται ότι εκπαιδεύτηκε μεγάλος αριθμός παραστρατιωτικών δυνάμεων, οι λεγόμενες Εθνικές Δυνάμεις Αμύνης (National Defence Force –NDF), οι οποίες και έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στις μάχες κατά των αντιφρονούντων τους τελευταίους μήνες του 2012.
Έτσι μέχρι τα μέσα του 2013, ο Άσαντ ξαναπήρε στον έλεγχό του την αστική ραχοκοκαλιά της χώρας, από την πόλη Χόμς στο βορρά μέχρι τη Δαμασκό.
Σε επίπεδο διακρατικών σχέσεων, ο Άσαντ επεδίωξε στενότερους δεσμούς με τη Ρωσία και την Κίνα αφού οι κυρώσεις που επεβλήθησαν στη Συρία από τον ΟΗΕ απομόνωσαν τη χώρα από το διεθνές περιβάλλον. Το Ιράν χορήγησε δισεκατομμύρια δολάρια στο καθεστώς υπό μορφή δανείων και συμβολαίων, ενώ η Ρωσία χορήγησε όπλα, χρηματική βοήθεια και διπλωματική κάλυψη, βάζοντας βέτο σε κυρώσεις κατά της Συρίας σε τρεις ψηφοφορίες στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, κίνηση που ακολούθησε η κατά τα άλλα αδιάφορη Κίνα.
Ένα άλλο στοιχείο που βοήθησε τον Ασαντ να παραμείνει στην εξουσία, είναι ο κατακερματισμός της συριακής αντιπολίτευσης. Πριν την 15η Μαρτίου του 2011, δεν υφίστατο στην ουσία συριακή αντιπολίτευση. Το ξέσπασμα όμως της συριακής κρίσεως οδήγησε στην ανάδειξη νέων πολιτικών παρατάξεων που ενώθηκαν κάτω από το Συριακό Εθνικό Συμβούλιο (Syrian National Council, SNC), το οποίο καλύπτει αναλογικά όλες τις 18 διαφορετικές θρησκευτικές και εθνικές κοινότητες της Συρίας. Αυτό δημιουργήθηκε στην Κωνσταντινούπολη τον Αύγουστο του 2011.
Στη συριακή αντιπολίτευση συμμετέχουν βασικώς το SNC, ο Ελεύθερος Συριακός Στρατός (Free Syrian Army FSA), διάφορες Κουρδικές οργανώσεις, Σαλαφιστές μουσουλμάνοι και ακραίες μουσουλμανικές οργανώσεις αποτελούμενες τόσο από Σύριους όπως η οργάνωση Τζαμπάτ αλ-Νούσρα, όσο και από ξένους μαχητές όπως ο ISIS. Τις κουρδικές οργανώσεις εκφράζει σε ποσοστό 70% το Κόμμα της Δημοκρατικής Ενότητας που θεωρείται παρακλάδι του PKK και που μάχεται για την δημιουργία ανεξαρτήτου κράτους στο βορρά της Συρίας.
Ο FSA αποτελείται από στρατιωτικούς που έφυγαν από τον τακτικό συριακό στρατό και που έχει την έδρα του σε τουρκικό έδαφος.
Τα διάφορα τμήματα της αντιπολίτευσης δεν μπόρεσαν να ενωθούν κάτω από έναν ηγέτη ώστε αφ’ ενός μεν η Δύση να έχει έναν συνομιλητή, αφ’ ετέρου να παρουσιάσει ενιαία και συντονισμένη δράση στο πεδίο. Πλέον αυτού, το καθεστώς, έχοντας με το μέρος του τις ένοπλες δυνάμεις της χώρας και εκμεταλλευόμενο το μονοπώλειο της αεροπορικής ισχύος, προσέβαλε κάθε θύλακα αντιφρονούντων, σπέρνοντας ένα κλίμα φόβου και αβεβαιότητας, οδηγώντας εκατομμύρια Συρίους στο να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους προς ασφαλέστερες περιοχές κυρίως εκτός Συρίας. Αυτή η ενέργεια του Άσαντ είχε ως αποτέλεσμα να κλονιστεί η εμπιστοσύνη του πληθυσμού προς την αντιπολίτευση και συνεπώς να μειώσει την υποστήριξή της.
Μέσα στα εδάφη που ελέγχει το Τζαμπάτ αλ-Νούσρα, στο βόρειο και κεντρικό τμήμα της Συρίας, παρεισέφρησαν οι ξένοι μαχητές του ISIS, οι οποίοι έδωσαν σκληρές μάχες για την κατάληψη της στρατηγικής σημασίας πόλεως Κομπάνι στα σύνορα με την Τουρκία, την οποία τελικώς δεν κατάφεραν να καταλάβουν. Ο ISIS μάχεται για την δημιουργία ανεξαρτήτου ισλαμικού κράτους.
Η συριακή αντιπολίτευση λοιπόν είναι όχι μόνο κατακερματισμένη, αλλά τα διάφορα τμήματά της αντιστέκονται στο καθεστώς, έχοντας διαφορετική ατζέντα και προσδοκίες από την πτώση του.
ΤΙ ΘΑ ΓΙΝΕΙ ΜΕ ΤΟΝ ΑΣΑΝΤ-ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ
Όπως έχει διαμορφωθεί η κατάσταση, ο Άσαντ δεν έχει μέλλον στη Συρία. Και αυτή τη θέση στηρίζει το άρθρο, καίτοι στο τελικό ανακοινωθέν της 30ης Ιουνίου του 2012 του Action Group που έχει συγκροτηθεί υπό τον ΟΗΕ για τη Συρία, αφήνεται ανοικτό το μέλλον του, για τρεις κυρίως λόγους:
α. Η αιματοχυσία που έχει προκαλέσει επί τέσσερα και πλέον χρόνια, δεν του δίνει περιθώρια να παραμείνει στην εξουσία. Ακόμη και αν υποτεθεί ότι το καθεστώς του παρέμενε στην εξουσία, δεν θα ασκούσε έλεγχο σε πολλές περιοχές της Συρίας, οι οποίες δεν υπάρχει περίπτωση μετά από τόσες θυσίες και τόσους αγώνες να αποδεχτούν να είναι υπό τον έλεγχό του. Το Γραφείο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ, στις 22 Αυγούστου του 2014, ανακοίνωσε ότι οι καταγεγραμμένοι και ταυτοποιημένοι θάνατοι στη Συρία από ενάρξεως της κρίσεως ανέρχονται σε 191.000.
β. Οι ΗΠΑ που είχαν θέσει ως κόκκινη γραμμή τη χρήση χημικών όπλων από το καθεστώς κατά Συρίων πολιτών και δεν αντέδρασαν όταν διαπιστώθηκε χρήση τους, αφήνοντας να διαχυθεί στη διεθνή κοινή γνώμη ένα αίσθημα αδυναμίας ή ελλείψεως πολιτικής βούλησης για ανάληψη δράσεως, δεν θα μπορούσαν να δεχθούν την παραμονή του Άσαντ στην εξουσία. Αν μείνει ο Άσαντ πλήττεται σοβαρότατα το κύρος των ΗΠΑ στο διεθνές σύστημα.
γ. Ο Άσαντ και η Αλαουιτική μειονότητα που ελέγχουν τους μηχανισμούς ασφαλείας της Συρίας είναι πολύ κοντά στο Σιιτικό Ιράν. Παραμονή του καθεστώτος στην εξουσία θα σήμαινε ολοκλήρωση ενός Σιιτικού τόξου μέσα στους Σουνίτες Άραβες, γεγονός που θα ενοχλούσε τόσο το Ισραήλ, όσο και την Τουρκία.
Πλέον αυτών, οι χώρες που υποστηρίζουν πολιτικά και υλικά τη Συρία, η Ρωσία και το Ιράν, πιεζόμενες από τις χαμηλές τιμές του πετρελαίου, έχουν εκφράσει τη βούληση να πάρουν πρωτοβουλίες για την διεξαγωγή διεθνούς διασκέψεως στη βάση του ανακοινωθέντος της Γενεύης προκειμένου να προκύψει κάποια μεταβατική κυβέρνηση κοινής αποδοχής, προ της μεταβάσεως της Συρίας σε δημοκρατικό καθεστώς. Άρα όσο περνάει ο καιρός, τόσο περισσότερο θα πιέζεται ο Άσαντ να αποχωρήσει προκειμένου να δώσει χώρο σε μια διάδοχη μεταβατική κυβέρνηση.
Δυστυχώς η μελέτη περιπτώσεων σαν αυτή της Συρίας έχει δείξει ότι κατακερματισμένες από πάθη χώρες που εξέρχονται από εμφύλιες συρράξεις, είναι μεταξύ εκείνων που έχουν τις λιγότερες πιθανότητες να εκδημοκρατιστούν, ο δε εμφύλιος μετά από προσωρινή διακοπή του, επανεμφανίζεται.
Όπως έχει πλέον διαμορφωθεί η κατάσταση, η συριακή επανάσταση είναι πλέον εθνικιστική.Από τα τρία κύρια ρεύματά της, κοσμικοί, μετριοπαθείς ισλαμιστές (συμπεριλαμβανομένων και αυτών της Μουσουλμανικής Αδελφότητας) και συντηρητικοί ισλαμιστές, τα δυο πρώτα έχουν πιο εθνικιστικό προσανατολισμό. Οι στόχοι τους είναι περισσότερο πολιτικοί παρά θρησκευτικοί, η δε ατζέντα τους δεν επεκτείνεται εκτός των συνόρων της Συρίας. Όμως αρκετές ισλαμικές ομάδες όπως ο ISIS και η Τζαμπάτ αλ-Νούσρα έχουν διεθνικούς στόχους, δηλαδή την δημιουργία ενός ισλαμικού κράτους ή χαλιφάτου έξω από τα σημερινά σύνορα της Συρίας.
Συνεπώς είναι πολύ πιθανό ο εμφύλιος να συνεχιστεί και μετά την Άσαντ εποχή, με διάχυση της θρησκευτικής βίας από τους τζιχαντιστές που μάχονται στα εδάφη της Συρίας, στη Ρωσία, την Τουρκία, την Ιορδανία, το Ισραήλ ενώ μια τέτοια εξέλιξη θα συνέβαλε στην αναζωπύρωση των ταραχών στο Ιράκ. Φαίνεται επίσης πιθανός ο διαμελισμός της Συρίας σε τρία ή περισσότερα ανεξάρτητα κρατίδια με βάση τις εθνικιστικές διαφορές με την ανακήρυξη ανεξαρτήτου κουρδικού κρατιδίου να βρίσκει αντίθετη την Τουρκία.
Και όπως και στην περίπτωση του Αφγανιστάν τη δεκαετία του 1990, όσο περισσότερο διαρκεί η κρίση, τόσο πιο περίπλοκη γίνεται και τόσο περισσότερο αυξάνονται οι απειλές για τη διεθνή ασφάλεια.
ΠΗΓΕΣ
Andrew J. Tabler- Η Κατάρρευση της Συρίας, Foreign Affairs, Hellenic Edition, Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2013, Τεύχος 18.
Aref al-Obeid, Κλεάνθης Κυριακίδης-Τι Ισχύει και τι όχι για την Συρία, Foreign Affairs, Hellenic Edition, Νοέμβριος 2013, Τεύχος 20.
Aref al-Obeid, Η Συρία στη Σειρά των Εξεγέρσεων, 2011, Διαθέσιμο στο http://www.cemmis.edu.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=229%3A2011-04-06-12-02-38&catid=76%3Agnomes&Itemid=95&lang=el#_ftn1, (Πρόσβαση 6 Ιαν 2015)
Aref al-Obeid, ‘’Η Συριακή Κρίση: Αίτια, Διαστάσεις, Προοπτικές’’, Διαθέσιμο στο http://www.stt.aegean.gr/geopolab/_private/GDT%20Sep%202012%20-%20Alobeid.pdf, (Πρόσβαση 6 Ιαν 2015)
Steven Heydemann, ‘’Syria and the Future of Authoritarianism’’, Journal of Democracy, Volume 24, No 4, Οκτώβριος 2013.
Hassan Abbas, ‘’The Dynamics of the Uprising in Syria’’, Arab Reform Initiative, Arab Reform Brief, No 51, Οκτώβριος 2011
Barbara Walter, ‘’Conflict Relapse and the Sustainability of Post-Conflict Peace’’, 13
Σεπτεμβρίου 2010, Διαθέσιμο στο http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2011/05/30/000333037_20110530043735/Rendered/PDF/620260WP0Confl0BOX0361475B00PUBLIC0.pdf (Πρόσβαση 8 Ιανουαρίου 2015)
http://infognomonpolitics.blogspot.gr/2014/01/blog-post_7920.html#more, (Πρόσβαση 29 Νοε 2014)
http://www.washingtonpost.com/blogs/checkpoint-washington/post/obama-syrian-president-assad-must-step-down/2011/08/18/gIQAM75UNJ_blog.html, (Πρόσβαση 3 Ιαν 2015)
http://www.nytimes.com/2014/08/23/world/middleeast/un-raises-estimate-of-dead-in-syrian-conflict-to-191000.html?_r=0, (Πρόσβαση 3 Ιανουαρίου 2015)
http://www.un.org/News/dh/infocus/Syria/FinalCommuniqueActionGroupforSyria.pdf (Πρόσβαση 9 Ιανουαρίου 2015)
* Ο Ανδρέας Ματζάκος είναι απόστρατος αξιωματικός του Στρατού Ξηράς. Κατέχει MSc στις Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγικές Σπουδές.