Θεοτόκιο ονομάζουν οι Αρτινοί το μοναστήρι της Παναγίας που βρίσκεται στη θέση Ζερμή απέναντι απ’ την πόλη, στους πρόποδες του λόφου του Πέτα και αριστερά του εθνικού δρόμου Άρτας-Τρικάλων. Κατά τον Σεραφείμ τον Βυζάντιο, ο ναός -αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου- ιδρύθηκε απ’ τον αρματωλό Κωσταντίνο Πουλή το 1793 πάνω στα θεμέλια παλιότερου ναού, πιθανότατα βυζαντινού.
Επειδή απ’ τις συχνές τούρκικες επιδρομές ο ναός κατάντησε ετοιμόρροπος, ανακατασκευάστηκε εκ θεμελίων το 1875, οπότε πήρε τη σημερινή του μορφή. Τα παλιά κελιά πυρπολήθηκαν απ’ τους Τούρκους δυο φορές (1821 και 1854) τα δε υπάρχοντα κτίσματα είναι νεότερες κατασκευές. Σήμερα είναι ενεργό γυναικείο μοναστήρι.
Ο ναός είναι μονόκλιτη θολωτή βασιλική με τρούλο και ενσωματωμένο κωδωνοστάσιο Στις μακρές πλευρές του φέρει ημικυκλικούς χορούς που φτάνουν ως τη στέγη, ανατολικά δε καταλήγει σε πεντάπλευρη κόγχη. Οι θόλοι της εγκάρσιας κεραίας του “σταυρού” εμφανίζονται εξωτερικά – όπως συνήθως- ως αετώματα, τα οποία σε συνδυασμό με τις παραδοσιακές πλάκες της στέγης προσφέρουν στο κτίσμα εξωτερική ποικιλομορφία και καλαισθησία. Η τοιχοποιία είναι απλή με μοναδική διακόσμηση μια οδοντωτή ταινία που περιτρέχει όλα τα γείσα της στέγης.
Εσωτερικά ο ναός χωρίζεται σε κυρίως ναό και νάρθηκα, των οποίων οι τοίχοι στο μεγαλύτερο μέρος τους είναι καλυμμένοι με ελαιοχρωματισμένα αμμοκονιάματα. Τοιχογραφίες υπάρχουν μόνο στην κόγχη του ιερού και πριν λίγα χρόνια καλύφθηκαν οι μακρές πλευρές του κυρίως ναού με 2 σειρές μετωπικών Αγίων.
Απ’ τα παλιά σωσμένα κειμήλια της μονής, ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει μικρός χρυσοκέντητος επιτάφιος εξαιρετικής τέχνης. Τον είχαν πάρει ως λάφυρο οι Τουρκαλβανοί μετά την αποτυχία της επανάστασης του 1770 στην Πελοπόννησο – κατά τα περίφημα Ορλωφικά- και επιστρέφοντας στην Αλβανία τον πούλησαν σε Αρτινούς χριστιανούς, όπως και τον εφάμιλλο επιτάφιο του Αγίου Γεωργίου του Πέτα. Από χρυσοκέντητη επιγραφή του ίδιου του επιταφίου μαθαίνουμε ότι είναι έργο του 1643, και αρπάχτηκε από τη μονή των Αιμυαλών, κοντά στη Δημητσάνα.
Το μοναστήρι παλιά είχε πολλά μετόχια από τα οποία σήμερα έμειναν λίγα κτήματα και τέσσερες διαλυμένες μονές: της Αγίας Αικατερίνης στον Καταρράκτη, της Χρυσοσπηλιώτισσας στα Γουριανά, της Παναγίας στη Σκουληκαριά και της Κοίμησης της Θεοτόκου στις Σελλάδες.
ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ 10/9/2014