Ο Ορθόδοξος Καθεδρικός Ναός της Αθήνας, που είναι αφιερωμένος στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, βρίσκεται στην Πλατεία Μητροπόλεως επί της ομώνυμης οδού. Η κατασκευή του ξεκίνησε το 1842 και ολοκληρώθηκε το 1862. Ο τύπος του ναού είναι σταυροειδής τρίκλιτη βασιλική με τρούλλο.
Το κόστος κατασκευής υπερέβη τον προϋπολογισμό. Η διαφορά καλύφθηκε μερικώς από την πώληση εκκλησιαστικής περιουσίας και από δωρεές, κυρίως του βασιλιά Όθωνα και του ευεργέτη Σίνα που ζούσε στη Βιέννη (Αυστρία). Σύμφωνα με τον αρχικό σχεδιασμό, ο Μητροπολιτικός Ναός των Αθηνών επρόκειτο να ανεγερθεί στην οδό Πανεπιστημίου, δίπλα στη (μελλοντική) Ακαδημία και με βάση αυτό το δεδομένο, ο Δανός αρχιτέκτονας Theophil Hansen (1813-1891) είχε σχεδιάσει (το 1842) μια σύνθεση ρωμανογοτθικής έμπνευσης, αναμεμιγμένης με αναγεννησιακά και βυζαντινά στοιχεία. Η περιοχή εκείνη απορρίφθηκε όμως από τον Δήμο Αθηναίων, κριθείσα “απόκεντρος και ερημική”, και τελικώς αποφασίστηκε ο ναός να ανεγερθεί στην παλαιά πόλη, στη θέση του συγκροτήματος των μητροπολιτικών κτιρίων της Τουρκοκρατίας, τα οποία κατεδαφίστηκαν, με μόνη εξαίρεση τη βυζαντινή εκκλησία της Γοργοεπηκόου. Ο θεμέλιος λίθος τέθηκε τα Χριστούγεννα του 1842, αλλά η οικοδομή (στην οποία χρησιμοποιήθηκαν υλικά 72 συνολικά κατεδαφισμένων Αθηναϊκών ναών) διακόπηκε την άνοιξη του 1843, ελλείψει πόρων. Μετά την αναχώρηση του Hansen, προκηρύχθηκε διαγωνισμός για την αναθεώρηση των αρχικών σχεδίων (το 1846), που κέρδισε ο αρχιτέκτονας Δημήτριος Ζέζος (εισηγητής μιας “ελληνο-βυζαντινής” ρυθμολογίας). Μετά τον θάνατο εκείνου (το 1857), η επίβλεψη του έργου πέρασε στον Γάλλο αρχιτέκτονα François Boulanger (που έδρασε στην Ελλάδα μεταξύ των ετών 1845-1873, και στον οποίο οφείλονται πιθανότατα το τελικό επιστέγασμα των κωδωνοστασίων και το τελικό ύφος του τρούλου) και η διεύθυνση των εργασιών στον Παναγιώτη Κάλκο (1810-1878), ενώ η αγιογράφηση και η διακόσμηση ανατέθηκαν στους ζωγράφους Σπ. Γιαλινά και Κωνσνταντίνο Φανέλλη, αντίστοιχα.Τα γλυπτικά αρχιτεκτονικά στοιχεία, τα κιονόκρανα και ο άμβωνας σχεδιάστηκαν από τον γλύπτη Γεώργιο Φιτάλη. Στο εσωτερικό του ναού, σε μαρμάρινη λάρνακα, φυλάσσεται το σκήνωμα του εθνομάρτυρα Πατριάρχη Γρηγορίου Ε’, καθώς και της Αγίας Φιλοθέης της Αθηναίας
Τα εγκαίνια της μητρόπολης έγιναν τον Μάϊο του 1862 και δαπανήθηκαν συνολικά 650.000 δραχμές (400.000 από εκποίηση εκκλησιαστικών οικοπέδων, 80.000 διέθεσε ο δήμος Αθηναίων, 20.000 ο Οθων, 10.000 ο Γεώργιος Σίνας, 86.000 ο υιός Σίμων Σίνας και τα υπόλοιπα από εράνους).
Ατυχώς το αποτέλεσμα των αλλεπάλληλων αναθεωρήσεων υπήρξε ένα μίγμα νεοκλασικισμού και βυζαντινισμού, χωρίς αρχιτεκτονική συνέπεια, “άτονο και άνευ χαρακτήρος”, που υπογραμμίζεται από την αναπόφευκτη αντιπαράθεση με τον παρακείμενο ναό της Γοργοεπηκόου (σημερινού Αγίου Ελευθερίου). Οι αδιάκοπες εξάλλου ανακαινίσεις και “εξωραϊσμοί” από το 1890 και σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα, χωρίς να τον βελτιώσουν, του στέρησαν σημαντικά ιστορικά τεκμήρια της αρχικής του, έστω, σύλληψης και εκτέλεσης.Χαρακτηριστικά, το κάτω τμήμα του κτηρίου, που σχεδιάστηκε από τον Χάνσεν, δείχνει μικρότερο σε σχέση με το υπόλοιπο κτήριο.
Μερικά χρόνια μετά την αποπεράτωσή του απετέλεσε το Μητροπολιτικό ναό της πρωτεύουσας του Ελληνικού κράτους, στην οποία έλαβαν μέρος πολλές σπουδαίες θρησκευτικές τελετές, όπως γάμοι και κηδείες βασιλέων, πρωθυπουργών και σημαινόντων προσώπων. Στα περίπου 150 έτη ζωής, η Μητρόπολη υπέστη ρωγμές από τον σεισμό του Φεβρουαρίου 1981 και μία επίθεση με βόμβες Μολότωφ αναρχικών, το 1998.Από το σεισμό του 1999 προκλήθηκαν ζημιές στο εσωτερικό του ναού, οι οποίες έκτοτε περιόρισαν τις λειτουργικές δυνατότητες του ναού. Τα έργα επισκευής συνεχίζονται μέχρι και σήμερα (2014).
ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ
Ναός Θεοτόκου Γοργοεπήκοου και Αγίου Ελευθερίου
Ο ναός βρίσκεται δίπλα στη Μητρόπολη των Αθηνών και είναι αφιερωμένος στην Παναγία Γοργοεπήκοο και τον Άγιο Ελευθέριο. Βυζαντινός ναός, ο οποίος κατασκευάστηκε στο τέλος του 12ου αιώνα στα ερείπια ενός αρχαίου ναού και είναι γνωστός ως «Μικρή Μητρόπολη».
Κτίστηκε από τον Μητροπολίτη Αθηνών Μιχαήλ Χωνιάτη στις αρχές του 13ου αιώνα. Σύμφωνα με άλλους ιστορικούς η κτίση της ανάγεται στον 12ο, 11ο ή και 8ο αιώνα.
Το κτίριο είναι κομψό διαστάσεων 12,20 x 7,60 μέτρα. Η αρχιτεκτονική του είναι βυζαντινού ρυθμού της Αρμενίας. Πολλά από τα υλικά του κτιρίου είναι από την κλασική αρχαιότητα, ενώ οι κατασκευαστές της τα επεξεργάστηκαν προσθέτοντας καινούργια διακοσμητικά στοιχεία για να ταιριάζουν στην νεότερη αρχιτεκτονική της εποχής τους. Οι γλυπτές αναπαραστάσεις συνδυάζουν χριστιανικά και παγανιστικά στοιχεία με αρχαία ελληνική διακόσμηση. Μεταξύ των άλλων βλέπουμε μια ζωφόρο αρχαίων εορταστικών εκδηλώσεων.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
– Κ. Η. Μπίρης, Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον αιώνα, Αθήνα 1η έκδ. 1966, 3η έκδ. 1996, σ. 132-134* Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Αθήνα 1984, σ. 93-95* Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη, “Παρεμβάσεις τότε και τώρα στη Μητρόπολη”, Καθημερινή, 28.4.1996* Ν. Βατόπουλος, “Η αισθητική κακοποίηση της Μητρόπολης”, Καθημερινή, 14.12.1997.