Είναι η “αρχόντισσα” της Άρτας, το αγλάισμα της άλλοτε ένδοξης πρωτεύουσας του Δεσποτάτου της Ηπείρου και το καύχημα των Κομνηνοδουκάδων Δεσποτών της. Δεσπόζει στην πυκνοκατοικημένη δυτική πλαγιά του λόφου Περάνθη, υποδηλώνοντας με την επιβλητική της παρουσία το μεγαλείο της Βυζαντινής Άρτας. Η πρωτοτυπία του σχεδίου της, οι αρχιτεκτονικές της καινοτομίες και η πλούσια κεραμοπλαστική της διακόσμηση την καθιστούν μοναδικό δείγμα βυζαντινής ναοδομίας σε όλο τον ορθόδοξο χριστιανικό κόσμο.
Η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Παρηγορήτισσας στο τέμπλο αποτελεί εικονογραφική παραλλαγή του τύπου της Ελεούσας και συνδυάζει στοιχεία από τον τύπο της Παναγίας του Πάθους, όπως είναι το ανάστροφο πέλμα του Χριστού και η συγκρατημένη μελαγχολία της Παναγίας για το θείο πάθος.
Ο ναός κτίσθηκε σε δυο φάσεις: Αρχικά κατασκευάσθηκε από το Δεσπότη Μιχαήλ Β’ και τη σύζυγό του την Αγία Θεοδώρα την Κομνηνή, μικρότερος ναός αγνώστου σχήματος, που εξακριβωμένα όμως η βάση του είχε τις διαστάσεις του σημερινού κυρίως ναού – χωρίς δηλαδή το νάρθηκα και τα παρεκκλήσια. Ο γιος και διάδοχος του Μιχαήλ Β’ Νικηφόρος Α’ Κομνηνός Δούκας και η σύζυγός του Άννα Παλαιολογίνα Καντακουζηνή, θέλοντας προφανώς να φτιάξουν μητροπολιτικό ναό αντάξιο μιας πρωτεύουσας, άλλαξαν τα σχέδια και στην ίδια θέση ίδρυσαν τα έτη 1285 – 89 το σημερινό εντυπωσιακό μνημείο, όπως συνάγεται από σχετική κτητορική επιγραφή.
Από την παλιά μεγάλη σταυροπηγιακή μονή σώζονται σήμερα, ο ναός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, η επιμελημένης τοιχοδομής Τράπεζα της μονής και 16 κελιά, τα οποία αναστηλώθηκαν από τον Αναστάσιο Ορλάνδο, τον πρώτο συστηματικό μελετητή των Βυζαντινών μνημείων της Άρτας. Πρόσφατα έγινε αναπαλαίωσή τους. Οι ανασκαφές αποκάλυψαν την ύπαρξη και άλλου παλαιότερου ναΐσκου, του οποίου λείψανα καθώς επίσης και κιβωτιόσχημοι συλημένοι τάφοι βρέθηκαν στη Ν.Δ γωνία του μνημείου.
Το εξωτερικό του ναού
Ο σημερινός επιβλητικός ναός εντυπωσιάζει με τις αρχιτεκτονικές του καινοτομίες, τον κεραμικό του διάκοσμο, αλλά και τις μεγάλες του διαστάσεις. Στην τοιχοδομή διακρίνονται τρεις ζώνες. Τα δίλοβα παράθυρα με τους κιονίσκους και ο διακοσμητικός κεραμικός πλούτος συνθέτουν ένα μεγαλειώδες κτίσμα που η όλη εξωτερική του όψη, θυμίζει μέγαρα της πρώιμης Ιταλικής Αναγέννησης. Εντυπωσιακότερη είναι η οροφή με τους 5 τρούλους και τον κιονοστήριχτο ουρανίσκο στο μπροστινό μέρος της στέγης. Οι τρούλοι είναι εξ ολοκλήρου πλίνθινοι, ο δε ουρανίσκος στηριγμένος σε 8 μαρμάρινους διπλούς κιονίσκους φαίνεται σα να αιωρείται.
Οι μαρμάρινοι κιονίσκοι πολλών παραθύρων καταστράφηκαν κατά τις πολιορκίες της Άρτας (οπότε ο ναός χρησίμευε ως πολεμικό αμυντήριο των Τούρκων) και το 1865 που έγιναν μεγάλες επισκευές στο μνημείο αντικαταστάθηκαν με άλλους λίθινους. Ο ναός είχε αρχικά πέντε εισόδους από τις οποίες οι δύο πλευρικές του νάρθηκα τειχίστηκαν αργότερα. Επίσης, υπήρχε ξεχωριστό νεότερο κωδωνοστάσιο στη Β.Δ γωνία του περιβολότοιχου, το οποίο κατεδαφίστηκε κατά τις εργασίες αποκατάστασης του μνημείου.
Το εσωτερικό του ναού
Οι πολλές φθορές συντέλεσαν στο να χάσει ο ναός ένα μεγάλο μέρος από την παλιά του εσωτερική λαμπρότητα, διατήρησε ωστόσο το επιβλητικό του μεγαλείο. Αποτελείται από το νάρθηκα, τον κυρίως ναό και 2 παρεκκλήσια εκατέρωθεν του κυρίως ναού, των Ταξιαρχών αριστερά και του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου δεξιά.
Πάνω απ’ τα παρεκκλήσια και το νάρθηκα υπάρχει συνεχής γυναικωνίτης, που καλύπτεται στις γωνίες με τους τέσσερις τρούλους, ενώ στο υπόλοιπο μέρος με ασπίδες και σταυροθόλια ενισχυμένα με σφενδόνια. Ο γυναικωνίτης επικοινωνεί με τον κυρίως ναό με τρία μεγάλα δίλοβα παράθυρα, που παλιά είχαν θωράκια για την ασφάλεια των πιστών, όπως δείχνουν τα ίχνη προσαρμογής τους.
Σύστημα στήριξης του κεντρικού τρούλου
Ξεχωριστό στοιχείο του εσωτερικού της Παρηγορήτισσας, το οποίο και σήμερα καταπλήσσει τον επισκέπτη, είναι ο πρωτότυπος και τολμηρότατος τρόπος στήριξης του κεντρικού τρούλου. Θέλοντας δηλαδή ο πρωτομάστορας να αφήσει ανοιχτό το χώρο του καθολικού (για ευρυχωρία, επαρκή φωτισμό και για να γίνεται ορατός ο τρούλος αμέσως μετά την είσοδο) επινόησε το εξής σχέδιο: Σε κάθε γωνιά του κεντρικού τετράγωνου χώρου τοποθέτησε από ένα ζευγάρι παραστάδων. Πάνω σ’ αυτές τις παραστάδες στήριξε οριζόντιους προβόλους (κορμούς κιόνων) μπηγμένους στους πλάγιους τοίχους, που το ελεύθερο άκρο τους προεξέχει προς το εσωτερικό του χώρου. Στις προεξοχές των προβόλων τοποθετήθηκαν ανά δύο κολώνες, που στα κορινθιακά κιονόκρανά τους στηρίχθηκαν ως επιστύλια πάλι κεραίες (πρόβολοι πακτωμένοι στον τοίχο).
Και στις νέες αυτές προβολές τοποθετήθηκε δεύτερος “όροφος” κιόνων που στήριξαν τις καμάρες πάνω στις οποίες κτίστηκε ο τρούλος. Δηλαδή, αρχίζοντας απ’ το δάπεδο είχαμε μια προοδευτική σμίκρυνση των διαστάσεων του ανοιχτού χώρου, που πήρε έτσι ένα πυραμιδοειδές σχήμα με σχεδόν αιωρούμενους τους κίονες, για να καταλήξει σε ένα ραδινό τρούλο.
Πρόκειται για μοναδική καινοτομία στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, με την οποία επιτεύχθηκε άριστη διάρθρωση και διακόσμηση του πύργου του κυρίως ναού, που αλλιώς θα φαινόταν γυμνός και μονότονος. Ως προς το ρυθμό, έχουμε αρμονικό συνδυασμό δύο συστημάτων. Δηλαδή ξεκινώντας από μια οκταγωνική – λόγω παραστάδων- βάση, στο πάνω μέρος παίρνει τη μορφή σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο. Η ανομοιομορφία των κιονόκρανων δείχνει ότι οι κολώνες πάρθηκαν από διάφορα κτίρια της αρχαίας Αμβρακίας ή της Νικόπολης.
Κατά τον Κ. Καιροφύλλα, ο κατακτητής της Άρτας Φαϊκ ή Φαήτ πασάς μαζί με τα άλλα μάρμαρα και γλυπτά που αφαίρεσε απ’ τα μνημεία της Άρτας – και ιδιαίτερα από την Παρηγορήτισσα- για να στολίσει το τζαμί του στο Ιμαρέτ, έβαλε τους ανθρώπους του να αποσπάσουν και τις κολώνες του ΝΔ συστήματος στήριξης. Όμως γι’ αυτή τους την ασέβεια τιμωρήθηκαν, διότι καθώς προσπαθούσαν να τις αποσπάσουν, έσπασαν οι πρόβολοι και γκρεμίστηκε η μια από τις 2 κολώνες καταπλακώνοντάς τους, οπότε ο πασάς δεν τόλμησε να επαναλάβει την ιεροσυλία του. Έκτοτε παραμένει το ΝΔ σύστημα με μια κολώνα, για να θυμίζει τον τουρκικό βανδαλισμό. Ωστόσο η Παρηγορήτισσα ουδέποτε μετατράπηκε σε τζαμί.
Στον τρούλο δεσπόζει η γαλήνια μορφή του Παντοκράτορα, του οποίου οι πολύ μεγάλες διαστάσεις, λόγω του ύψους (20,28 μ.) δημιουργούν οφθαλμαπάτες και φαίνονται ως φυσιολογικές. (Ενδεικτικά σημειώνονται μερικές απ’ τις διαστάσεις αυτές: Διάμετρος φωτοστέφανου Χριστού 3,23 μ, πλάτος κεφαλής Χριστού 2,22 μ, μήκος παλάμης 1,45 μ, διάμετρος ματιού 0,80 μ, διαστάσεις Ευαγγελίου 1,55 Χ 1,35μ, εσωτερική διάμετρος τρούλου 5,80 μ και ύψος παραθύρων τρούλου 1,85 μέτρα).
Κτητορική επιγραφή
Στο μαρμάρινο τοξωτό υπέρθυρο της Βασιλικής Πύλης (από την πλευρά του κυρίως ναού) υπάρχει, ως συνήθως, η κτητορική επιγραφή γραμμένη σε 11 θολίτες (σφηνοειδή κομμάτια του τόξου) απ’ τους οποίους οι 7 είναι οι αρχικοί, ενώ οι υπόλοιποι συμπληρώθηκαν αργότερα με τρόπο μάλιστα αυθαίρετο. Κατά τον Ορλάνδο η επιγραφή διαβάζεται:
“Κομνηνοδούκας Δεσπότης Νι[κηφ]όρος, Άννα βασίλ[ισσ]α Κομνην[οδούκαινα]16 Κομνηνόβλαστος δ[εσπότης θ]ωμάς μέγας, Κομνην[ών κ]λάδος α[γγελωνύμων]”
Είναι το “πιστοποιητικό” ίδρυσης του μνημείου, ενός μνημείου που δεν το σεβάστηκαν οι βάρβαροι, το σεβάστηκε όμως ο χρόνος και στέκει εκεί στα ριζά του λόφου της Περάνθης αιώνες τώρα, σφραγίδα της εποχής του, κρίκος του χθες με το σήμερα, αγλάισμα και δόξα των Κομνηνοδουκάδων Δεσποτών, κορώνα και καμάρι της σημερινής Άρτας.
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ : Α.Μ.Π.Ε