Σύμφωνα με την παράδοση αιώνων κτήτορες του ναού της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής, είναι οι Άγιος Κωνσταντίνος και Αγία Ελένη. Η σημερινή μορφή του ναού αποτελεί την ιουστινιάνεια εκδοχή του, όπως τον αποκατέστησε στα χρόνια μεταξύ 1959-1966 ο αρχαιολόγος Αναστάσιος Ορλάνδος, οι έρευνες του οποίου απέδειξαν ότι στο χώρο υπήρχε πρότερος του 6ου αι. ιερός χριστιανικός ναός, επιβεβαιώνοντας έτσι την παράδοση ότι η Εκατονταπυλιανή ιδρύθηκε από τους ισαποστόλους.
Ο ναός αυτός ωστόσο καταστράφηκε κατά ένα πολύ μεγάλο μέρος του, πιθανότατα εξαιτίας πυρκαγιάς, και ανακατασκευάστηκε επί Ιουστινιανού, κατά τη διάρκεια του 6ου αι.
Μέχρι την έναρξη των εργασιών αναπαλαίωσης, το 1959, ο ναός είχε δεχτεί αναρίθμητες παρεμβάσεις και επιδιορθώσεις, που είχαν αλλοιώσει τον αρχικό του χαρακτήρα, καθώς οι καταστροφές που υπέστη, κατά τη διάρκεια των αιώνων, δεν είχαν τελειωμό: είτε από τις ορδές των κατακτητών και των πειρατών, είτε από τους καταστροφικούς σεισμούς του 1773.
Εξάλλου και ο κατάλευκος, επιβλητικός περίβολος ύψους 8,5 μέτρων και περιμέτρου 252 μέτρων είχε προστατευτικό χαρακτήρα απέναντι στις κάθε είδους επιδρομές, και χρονολογείται από την εποχή της φραγκοκρατίας.
Η Παναγία η Εκατονταπυλιανή δεν είναι ένας και μόνο ναός αλλά ένα μεγάλο κτιριακό συγκρότημα, αποτελούμενο από τον κυρίως ναό και άλλα προσκτίσματα, όπως τα έξι παρεκκλήσια, αφιερωμένα σε αγίους: το παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου, που πιστεύεται ότι πρόκειται για τον αρχικό ναό στον οποίο προσευχήθηκε η Αγία Ελένη, και γι’ αυτό θεωρείται και η παλαιότερη εκκλησία στην Πάρο, των Αγίων Αναργύρων, του Αγίου Φιλίππου, της Αγίας Θεοδοσίας, του Αγίου Δημητρίου και της Οσίας Θεοκτίστης, της πολιούχου της Παροικιάς, που έζησε, μόνασε, πέθανε και τάφηκε σ’ αυτόν ακριβώς το χώρο, κατά τη διάρκεια του 9ου αι., όταν η Πάρος είχε εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους της, λόγω των συνεχών επιδρομών των πειρατών, και ήταν ολόκληρη σκεπασμένη από άγρια δάση.
Εκτός από τα παρεκκλήσια κόσμημα για το ναό αποτελεί το αρχαιότερο σ’ ολόκληρη την ορθόδοξη Ανατολή σωζόμενο βαπτιστήριο, του 4ου αι, που αποτελεί και μια ισχυρή απόδειξη για την ύπαρξη του ναού εκείνη την περίοδο, όταν οι βαφτίσεις περιορίζονταν στους ενηλίκους και δεν είχε ξεκινήσει ακόμα η βάπτιση των νηπίων, πρακτική που διαδόθηκε από τον 6ο αι. και εξής.
Όπως γνωρίζουμε πλείστα παλαιοχριστιανικά μνημεία χτίστηκαν στα θεμέλια προχριστιανικών κτισμάτων, συνήθως αρχαίων ναών, ενώ στην οικοδόμηση τους έχουν χρησιμοποιηθεί αρχαία μάρμαρα, κολώνες κ.α. Η Εκατονταπυλιανή δε θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση.
Κατά την αναπαλαίωση του ναού ο καθηγητής Ορλάνδος αποκάλυψε ένα Γυμνάσιο –γυμναστήριο- της ρωμαϊκής εποχής, με ένα θαυμάσιο δάπεδο με μωσαϊκό, το οποίο κοσμούν οι Άθλοι του Ηρακλή και το οποίο σήμερα έχει μεταφερθεί στην αυλή του Αρχαιολογικού Μουσείου της Πάρου, όπου φιλοξενούνται πάρα πολλά ακόμα κομμάτια, της κλασικής αλλά και της αρχαϊκής εποχής, όταν η Πάρος ευημερούσε, και τα οποία επί αιώνες φυλάσσονταν στα υπόγεια της Εκατονταπυλιανής.
Ίσως και να γλύτωσαν έτσι από τις χρήσεις που επεφύλαξαν οι κάτοικοι του νησιού ανά τους αιώνες σε άλλα αρχαιολογικά μνημεία, καθώς μια βόλτα και μερικές προσεκτικές ματιές αρκούν για να διαπιστώσει κάποιος σωρεία αρχαιολογικών μελών ενσωματωμένα σε τοίχους σπιτιών και βυζαντινών εκκλησιών.
Όσον αφορά την ονομασία του Ναού Εκατονταπυλιανή ή Καταπολιανή, που προέρχεται από τον όρο «καταπόλα» και σημαίνει «κατά την πόλη», πιθανότατα «δείχνοντας» το σημείο όπου βρισκόταν η αρχαία πόλη της Πάρου, μέχρι πρόσφατα που διαβάστηκαν νέες πηγές, οι γνώμες διίστανται για το ποια από τις δύο ήταν γνήσια και παλιότερη.
Τελικά απεδείχθη ότι και οι δύο είναι έγκυρες και σχεδόν σύγχρονες μεταξύ τους καθώς τις πρωτοσυναντάμε σε κείμενα και επιστολές του ύστερου 15ου αι. την πρώτη και των μέσων του 16ου αιώνα τη δεύτερη.
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ : ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ
2/6/2015