Στο εορτολόγιο της Εκκλησίας μας αναφέρονται τρεις συζυγίες, δηλαδή τρία ζευγάρια, Αγίων Αναργύρων που φέρουν το όνομα Κοσμάς και Δαμιανός. Η πρώτη συζυγία είναι αυτοί που κατάγονται από την Μικρά Ασία και εορτάζουν την 1η Νοεμβρίου. Η δεύτερη συζυγία είναι από την Ρώμη και ήθλησαν επί της βασιλείας του Καρίνου, το έτος 284 μ.Χ. Η μνήμη τους εορτάζεται την 1η Ιουλίου. Το τρίτο ζευγάρι Αγίων Αναργύρων, που και αυτοί έφεραν τα ονόματα Κοσμάς και Δαμιανός, είναι αυτοί που κατάγονταν από την Αραβία. Έζησαν στα χρόνια του Διοκλητιανού και Μαξιμιανού και εορτάζονται την 17η του μηνός Οκτωβρίου. Όλοι οι Άγιοι αυτοί, εκτός από το κοινό όνομα που είχαν, είχαν και ένα άλλο κοινό χαρακτηριστικό. Δεν έπαιρναν αμοιβή για τις ιατρείες που έκαναν στους ασθενείς που προσέρχονταν σ΄ αυτούς για να θεραπευτούν και για τον λόγο αυτό ονομάστηκαν Ανάργυροι. Οι Αγιογράφοι που ζωγραφίζουν τις Άγιες Εικόνες τους, προς αποφυγή συγχύσεως, τους αγιογραφούν με τις εθνικές, τοπικές ενδυμασίες των πατρίδων τους προς διάκρισή τους. Επίσης αναφέρουν και την πατρίδα των εικονιζομένων, εκ της Ασίας, εκ της Ρώμης ή εκ της Αραβίας.
Οι Άγιοι Κοσμάς και Δαμιανός, που η μνήμη τους εορτάζεται την 1η Νοεμβρίου, ήταν αδελφοί κατά σάρκα. Γεννήθηκαν τον 3ο μ.Χ. αιώνα. Έζησαν στην περιοχή της Κιλικίας της Μικράς Ασίας. Οι γονείς τους ήταν ευκατάστατοι. Ήταν ένα άριστο πρότυπο χριστιανών συζύγων. Ο πατέρας τους ήταν αρχικά ειδωλολάτρης. Χάρη στη συμβολή της πιστής γυναίκας του Αγίας Θεοδότης, που τιμάται από την Εκκλησία μας στις 2 Ιανουαρίου, έγινε χριστιανός. Απαρνήθηκε την μισερή ειδωλολατρία και βάδισε τον δρόμο της Αληθείας. Τα δύο αδέλφια ανατράφηκαν «εν παιδεία και νουθεσία Κυρίου» (Έφεσ. στ΄, 4). Ο πατέρας μετά από λίγο καιρό, κατά τον οποίο βίωσε την αρετή και την σωφροσύνη, παρέδωσε το πνεύμα του στον Πλάστη, αφήνοντας τα δυο παιδιά του στην Θεία βοήθεια και στην προστασία της μητέρας τους. Η μητέρα τους τους σπούδασε και τους ανέθρεψε περισσότερο στην ευσέβεια. Η ίδια ως ενάρετη και με τα πολλά της προτερήματα κατέστη παράδειγμα για τα παιδιά της και για όλους που ήταν τριγύρω της.
Τους δύο αδελφούς διέκρινε μεγάλη ευφυΐα και επιμέλεια. Γι’ αυτό και σπούδασαν πολλές επιστήμες. Ιδιαίτερα όμως, επιδόθηκαν στην ιατρική επιστήμη, την οποία εξασκούσαν σαν διακονία φιλανθρωπίας προς τον πλησίον. Αφού απέκτησαν τα εφόδια και τις γνώσεις της ιατρικής επιστήμης, αποχαιρέτισαν όλα του κόσμου τούτου τα τερπνά και επιδόθηκαν σε φιλάνθρωπο έργο, στην ιατρεία των ψυχών και των σωμάτων. Δηλαδή, αφοσιώθηκαν στο να γιατρεύουν ψυχές και σώματα, θεραπεύοντας κάθε αρρώστια και βοηθώντας ως προς αυτό όχι μόνο ανθρώπους αλλά και ζώα. Πιο πολύ ενδιαφέρονταν για τις ψυχές των ανθρώπων και για τον λόγο τούτο κήρυτταν παντού το όνομα του Χριστού. Έχοντας έντονο αποστολικό ζήλο έδειχναν ιδιαίτερη επιμέλεια για τη διάδοση του ευαγγελικού μηνύματος στους ασθενείς και το οικογενειακό τους περιβάλλον. Τους μιλούσαν για το Σωτήρα Χριστό. Τους βοηθούσαν να γνωρίσουν τη διωκόμενη τότε πίστη, για να σώσουν την αθάνατη ψυχή τους. Έτσι πολλοί από τους ειδωλολάτρες γίνονταν χριστιανοί χάρη στη διδασκαλία των δύο ιατρών.
Έτσι πολιτευόμενοι οι Άγιοι αξιώθηκαν και Αποστολικών χαρισμάτων. Διότι το χάρισμα, το οποίο έδωσε ο Χριστός στους Αποστόλους, να γιατρεύουν κάθε είδος ασθένειας, το απέκτησαν και αυτοί. Με την χάρη του Αγίου Πνεύματος θεράπευαν τους πάσχοντες. Ήταν τόσο ταπεινοί που περιποιούταν οι ίδιοι τις πληγές των αρρώστων. Είχαν τόση ακτημοσύνη ώστε όχι μόνο χρήματα δεν απέκτησαν αλλά και δεύτερο ένδυμα δεν είχαν. Είχαν δε τέτοια φιλανθρωπία και ελεημοσύνη, ώστε όχι μόνο ασθενείς ανθρώπους θεράπευαν, αλλά και τα άλογα ζώα, όταν τα έβλεπαν άρρωστα τα ιάτρευαν.
Οι άνθρωποι ακούγοντας τα θαυμαστά γεγονότα που έκαναν οι Άγιοι, καθημερινά συνέτρεχαν φέρνοντας ασθενείς, τυφλούς, χωλούς, δαιμονιζόμενους, ασθενείς που έπασχαν από ανίατα νοσήματα. Δεν αναχωρούσαν όμως χωρίς ωφέλεια, καθόσον απολάμβαναν διπλή την θεραπεία, του σώματος και της ψυχής. Πολλοί ασθενείς που θεραπεύθηκαν ήθελαν να τους ευχαριστήσουν. Αλλά αυτοί, δεν δέχονταν τις ευχαριστίες και απαντούσαν με τον ορθό λόγο της Αγίας Γραφής: «Ἡ εὐλογία καὶ ἡ δόξα καὶ ἡ σοφία καὶ ἡ εὐχαριστία καὶ ἡ τιμὴ καὶ ἡ δύναμις καὶ ἡ ἰσχὺς τῷ Θεῷ ἡμῶν εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων» (Αποκ. Ιωάν. ζ’, 12). Δηλαδή, όλος ο ύμνος και η δόξα και η σοφία και η ευχαριστία και η τιμή και η δύναμη και η ισχύς, ανήκει στο Θεό μας, στους αιώνες των αιώνων.
Οι Άγιοι της Κιλικίας, Κοσμάς και Δαμιανός, δεν έδρασαν μόνο στην περιοχή αυτή, αλλά πήγαιναν και στις γειτονικές, επιτελώντας σημαντικό ιεραποστολικό και θεραπευτικό έργο. Έτσι η φήμη τους διαδόθηκε σ’ όλη τη μικρασιατική χερσόνησο.
Θα αναφέρουμε ένα θαυμάσιο περιστατικό από την ζωή των δύο Αγίων αδελφών, Κοσμά και Δαμιανού. Τον καιρό εκείνο, μια γυναίκα που την λέγανε Παλλαδία, αρρώστησε και έμενε στο κρεβάτι για πολλά χρόνια μη δυνάμενη να κινηθεί. Προσήλθαν σ΄ αυτήν οι Άγιοι και αφού επικαλέστηκαν την δύναμη του Κυρίου Ιησού Χριστού, παρευθύς γιάτρεψαν την γυναίκα, ώστε δεν φαινόταν εντελώς ότι είχε περιπέσει σε τέτοια ασθένεια. Αυτή θέλοντας να ευχαριστήσει τους Αγίους, και μη έχοντας να τους δώσει κάτι σημαντικό, καθώς ήταν πολύ φτωχιά, έλαβε τρία αυγά και τα παρουσίασε σ΄ αυτούς, σαν ένα ελάχιστο δώρο. Εκείνοι δεν τα δέχτηκαν με κανένα τρόπο. Η γυναίκα λυπήθηκε τότε πολύ. Καιροφυλαχτούσε όμως, και όταν είδε κάποια στιγμή τον μικρότερο αδελφό, τον Άγιο Δαμιανό μόνο του, τον πλησίασε κλαίγοντας και του είπε: «Γιατί έχετε εμένα την άθλια σαν βδελυρή; Γιατί αποστρέφεστε εμένα την ταλαίπωρη και δεν θέλετε να λάβετε το μικρό δώρο μου; Σε ορκίζω στον αληθινό Θεό να μην πικράνεις την δούλη σου, αλλά να δεχτείς αυτό το ελάχιστο χάρισμα». Ο Άγιος Δαμιανός όταν άκουσε αυτά τα λόγια λυπήθηκε την γυναίκα και πήρε τα τρία εκείνα αυγά. Μετά από λίγες μέρες ανέφερε ο μακάριος Δαμιανός την υπόθεση στον αδελφό του, Άγιο Κοσμά. Όταν άκουσε αυτά ο Άγιος, ο μεγάλος αδελφός, στεναχωρήθηκε πολύ, έκλαψε για τον αδελφό του που έπεσε σε τέτοιο σφάλμα. Περισσότερο όμως τον επέπληξε διότι παράβηκε την ρητή συμφωνία τους, δηλαδή να μην λαμβάνουν ποτέ δώρα για τις θεραπείες των ασθενών. Όχι δε μόνο τον ονείδισε ο Άγιος Κοσμάς, αλλά είπε και το εξής σκληρό, ότι μετά τον θάνατό του να μην θάψουν το σώμα του εκεί που θα θάψουν τον Δαμιανό. Τόσο βαριά του φάνηκε η ενέργεια αυτή του αδελφού του. Όμως ο καρδιογνώστης Θεός, που γνώριζε καθαρά τον σκοπό του Αγίου Δαμιανού, που δεν ήθελε να λυπήσει εκείνη την γυναίκα, φάνηκε σε όραμα στον Άγιο Κοσμά και του ειρήνευσε την καρδιά του, φανερώνοντας τις πραγματικές διαθέσεις του αδελφού του. Έτσι ο θείος Κοσμάς συμφιλιώθηκε με τον αδελφό του, όμως στους ανθρώπους δεν είπαν την οπτασία αυτή. Όταν οι Άγιοι ήταν στην περιοχή Φερεμάν της Μ. Ασίας, ο νεότερος αδελφός, ο Δαμιανός, ασθένησε, έτσι ήταν το θέλημα του Θεού και κοιμήθηκε ειρηνικά. Αναπαύτηκε από τα φθαρτά και πορεύτηκε στα άφθαρτα κάλλη του Παραδείσου. Την ψυχή του την παρέλαβαν άγγελοι φωτεινοί, το δε σώμα του τοποθετήθηκε σε μνήμα με την επιμέλεια του αδελφού του. Δεν πέρασαν πολλές ημέρες και πέθανε ειρηνικά και ο Άγιος Κοσμάς στην περιοχή αυτή. Όμως οι χριστιανοί δεν ήθελαν να βάλουν το τίμιο λείψανό του, εκεί όπου είχαν βάλει τον Άγιο Δαμιανό, σύμφωνα με την παραγγελία του. Ήταν σε μεγάλη απορία, τί έπρεπε να πράξουν. Αλλά τι οικονόμησε ο Θεός! Μια καμήλα που ήταν εκεί, της οποίας το πόδι είχε θεραπεύσει ο Άγιος Κοσμάς, επειδή είχε πρόβλημα, μίλησε με ανθρώπινη φωνή και είπε ότι είναι θέλημα Θεού να ταφούν οι δύο αδελφοί πλησίον. Όταν οι παριστάμενοι χριστιανοί είδαν αυτό το παράδοξο γεγονός, θαύμασαν και με μεγάλη έκπληξη έπραξαν όπως η καμήλα είπε. Ας μην απιστήσει κανείς γι΄ αυτό, γιατί το ίδιο συνέβη όταν κατά τα χρόνια της Παλαιάς Διαθήκης, μίλησε η όνος του μάντη Βαλαάμ, όπως αναφέρεται στο Βιβλίο των Αριθμών (Αριθμ. κεφ. κβ΄, 28) και είπε: «Τί σου έκανα, ώστε για τρίτη φορά με χτυπάς;».
Οι μακάριες ψυχές των Αγίων Κοσμά και Δαμιανού συναριθμήθηκαν μετά των Οσίων και Αγίων της Θριαμβευούσης Εκκλησίας στον Ουρανό. Ήδη απολαμβάνουν της αιώνιας χαράς, μέσα στο φως της δόξας του Χριστού και πρεσβεύουν υπέρ όλου του κόσμου. Τα δε θαύματα που επιτελούν είναι αναρίθμητα. Δύο αιώνες μετά την οσιακή κοίμηση των Αγίων, ο Αυτοκράτορας Ιουστινιανός διεκήρυττε ότι και ο ίδιος είχε θεραπευτεί από θαύμα των Αγίων. Προς τούτο μετέφερε τα λείψανά τους στην Κωνσταντινούπολη, σε μεγαλοπρεπή Ναό τον οποίο έκτισε γι΄ αυτούς.
Ταις πρεσβείαις των Αγίων Αναργύρων και Ιαματικών Κοσμά και Δαμιανού, Χριστέ ο Θεός, ελέησον ημάς, Αμήν.