Απόσπασμα από το δοκίμιο της Erica Komisar: «Being There: Raising Resilient Children»
Εισαγωγή «Μαμά, Μπαμπάς και Παιδιά»: Πολλοί υποστηρίζουν πως δεν έχει νόημα για τη γυναίκα να αναλώνεται στην οικογένεια. «Η δημιουργία και η φροντίδα παιδιών είναι -υποστηρίζουν- ταπεινή, «μή αμειβόμενη» δραστηριότητα, ενώ η επαγγελματική ενασχόληση έξω από το σπίτι είναι η οδός της ατομικής της καταξίωσης».
Υπάρχουν γυναίκες παγιδεύονται σε τέτοιες αντιλήψεις και δε προχωρούν στη δημιουργία οικογένειας.
Άλλες κάνουν παιδιά, αλλά καθώς δέχονται εξωτερικές πιέσεις ή έχουν εσωτερική αμφιθυμία, επιστρέφουν γρήγορα στην εργασία τους, αφήνοντας τα μωρά τους σε βρεφονηπιακούς σταθμούς ή σε αμφισβητούμενες νταντάδες.
Κάποιες μένουν στο σπίτι και φροντίζουν οι ίδιες τα μωρά τους, έχοντας να αντιμετωπίσουν το στίγμα της «νοικοκυράς» και κακόβουλες συμβουλές του τύπου «να μην είναι ο νους τους συνεχώς στα παιδιά, για να μη γίνουν κακομαθημένα ή «μαμμόθρεφτα…»
Όλες αυτές οι «λύσεις» καταφέρνουν να καταστραφεί η σχέση μητέρας – παιδιού και να δημιουργηθούν ανασφάλειες που ακολουθούν το παιδί για πάντα και το κάνουν ευάλωτο στις καθημερινές αντιξοότητες. Παραθέτουμε μελέτη της Αμερικανίδας ψυχαναλύτριας, κοινωνιολόγου και θεραπεύτριας οικογένειας Erica Komisar για να στηρίξουμε τη νέα μητέρα να μείνει στο σπίτι της και να δώσει τη σταθερή, τρυφερή της φροντίδα στο μωρό της στις πρώτες 1000 μέρες τις ζωής του, που είναι ο μόνος τρόπος που θα του εξασφαλίσει ψυχική υγεία και αντοχές στις μελλοντικές «ανατροπές» της βιοπάλης.
Η δημιουργία γερής βάσης ασφάλειας για το παιδί- Attachment
Δεν μπορείτε να χτίσετε ένα σταθερό σπίτι χωρίς γερά θεμέλια, ούτε μπορείτε να ελπίζετε να μεγαλώσετε ένα συναισθηματικά υγιές και ανθεκτικό στις δυσκολίες παιδί, χωρίς πρώτα να έχετε δημιουργήσει μια γερή βάση αγάπης, ασφάλειας, φυσικής και συναισθηματικής παρουσίας.
Η παρουσία του γονέα είναι ιδιαίτερα σημαντική στα τρία πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού. 29,30,31,32 Αυτές οι κρίσιμες πρώτες 1.000 ημέρες βάζουν τα θεμέλια για την προσωπικότητα, τον χαρακτήρα και τη συναισθηματική του ανάπτυξη.33, 34 Αυτό που συμβαίνει κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, είναι ικανό να καθορίσει εάν αυτό το παιδί θα καταφέρει να χειριστεί τις αντιξοότητες, να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις, να ρυθμίσει τα συναισθήματά του, να έχει υγιείς σχέσεις με τον/την σύντροφό του και να ευδοκιμήσει ως ενήλικας στη κοινωνία. 35,36,37,38,39
Δεν μπορούμε να παραβλέψουμε τη σημασία της ασφαλούς «προσκόλλησης» (δηλαδή της ασφαλούς σχέσης μητέρας -παιδιού), ως προϋπόθεσης για την ανάπτυξη ανθεκτικότητας καθώς η συναισθηματική ασφάλεια μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω της φυσικής και συναισθηματικής παρουσίας ενός ευαίσθητου, γεμάτου κατανόηση, τρυφερού ανθρώπου που θα το φροντίζει σταθερά στα πρώτα του τρία χρόνια.
Τα μωρά γεννιούνται νευρολογικά και συναισθηματικά ευάλωτα, 40 και η ανάπτυξή τους συνδέεται με τα παρακάτω ουσιώδη στοιχεία :
- Με την ασφαλή τους προσκόλληση σε μια σταθερή φιγούρα προσάρτησης, συνήθως τη μητέρα τους 41,42
- Με τη συναισθηματική ασφάλεια δηλαδή το αίσθημα ασφάλειας και προστασίας από το άγχος 43 και
- Με την καταπράϋνση της δυσφορίας ενός μωρού ανά πάσα στιγμή προκειμένου να το επαναφέρουμε σε συναισθηματική ισορροπία . 44
Υπάρχει ανάγκη για εργασία της μητέρας έξω από το σπίτι;
Η ολοένα αυξανόμενη επιχειρηματική πίεση που υφίστανται οι μητέρες να επιστρέψουν στην εργασία τους όλο και νωρίτερα μετά την γέννηση του παιδιού τους φέρνει μεγάλη δυσκολία στα παιδιά. Είμαστε τόσο επικεντρωμένοι στο να αφήσουμε τα παιδιά μας όσο το δυνατόν νωρίτερα στη φροντίδα αγνώστων και να επιστρέψουμε στην γεμάτη «νόημα» δουλειά μας έξω από το σπίτι, που δεν μας απασχολεί ότι με αυτό το τρόπο υποβαθμίζουμε την ασφάλειά τους και υπερβαίνουμε τις αντοχές τους στην απογοήτευση και το άγχος σε πολύ μικρή ηλικία. Για ορισμένες μητέρες, η εργασία είναι απαραίτητη να αντιμετωπίσουν τη φτώχεια και να προσφέρουν τα απαραίτητα για την υγεία των παιδιών τους. 45 Ωστόσο, σε πολλές άλλες περιπτώσεις πρόκειται για ανταλλαγή της συναισθηματικής ευημερίας των παιδιών με την οικονομική άνεση και όχι την εκπλήρωση κάποιων βασικών αναγκών, και αυτό πρέπει να δημιουργεί σοβαρή ανησυχία.
Πολλές μητέρες πρέπει να εργαστούν για να στηρίξουν τα παιδιά τους, ωστόσο τα όρια μεταξύ της οικονομικής ανάγκης και των προσωπικών επιδιώξεων έχουν γίνει ασαφή. Για κάποιες γυναίκες, οικονομική ανάγκη σημαίνει να μπορούν να ταΐζουν και να ντύνουν τα παιδιά τους. Για άλλους ανάγκη σημαίνει να πληρώνουν για ένα καινούργιο αυτοκίνητο, για μεγαλύτερο σπίτι ή καλύτερες διακοπές. Μια κοινωνία που δεν ανταποκρίνεται και δεν καλύπτει τις συναισθηματικές ανάγκες των φτωχότερων μητέρων και των παιδιών τους, – λαμβάνοντας βέβαια υπόψιν και τους πλουσιότερους πολίτες της, θα αντιμετωπίσει σοβαρές συνέπειες όσον αφορά τη δημόσια ψυχική υγεία. Καμία μητέρα δεν πρέπει να βρίσκεται στην ανάγκη να διαλέγει μεταξύ της κάλυψης των πλέον βασικών αναγκών της οικογένειάς της και της ανατροφής ψυχικά υγιών παιδιών.
Η βιολογία πίσω από την διαμόρφωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς
Η δεκαετία του 1990 ήταν η δεκαετία αποκάλυψης του εγκεφάλου. Η νέα τεχνολογία μας επέτρεψε να εξετάσουμε και να μελετήσουμε το κοινωνικά – συναισθηματικά υπεύθυνο μέρος του εγκεφάλου και να κατανοήσουμε την ανάπτυξή του και τους παράγοντες που βοηθούν ή βλάπτουν την πρόοδό του.46,47,48,49 Η νευροεπιστήμη μας βοήθησε να καταλάβουμε ότι οι μητέρες δεν είναι μόνο συναισθηματικά αλλά επίσης και βιολογικά απαραίτητες για την υγιή ανάπτυξη του παιδιού.50 Το δεξί ημισφαίριο φιλοξενεί ένα συνδυασμό του προμετωπιαίου φλοιού και διαφόρων τμημάτων του μεταιχμιακού (limbic) συστήματος. Είναι υπεύθυνο για σοβαρές λειτουργίες, συμπεριλαμβανομένης της ικανότητας ρύθμισης των συναισθημάτων, της κρίσης (και εκτίμησης των συνεπειών), της εκτελεστικής λειτουργίας ( της ικανότητας οργάνωσης, προγραμματισμού και ελέγχου του χρόνου), τη μνήμη εργασίας (την ικανότητα της μάθησης και διατήρησης πληροφοριών) και το πιο σημαντικό, της ρύθμισης του εαυτού σε στρεσσογόνες καταστάσεις (η ικανότητα αντιμετώπισης των αντιξοοτήτων και προκλήσεων σε όλη τη ζωή).51,52 Είναι επίσης το μέρος του εγκεφάλου που μας ενημερώνει πότε βρισκόμαστε σε κίνδυνο, πότε μπορούμε να χαλαρώσουμε και μας βοηθά να διατηρήσουμε την ελπίδα και την προοπτική ακόμη και σε ακραίες συναισθηματικά καταστάσεις. Μας δίνει τη δυνατότητα να αναγνωρίζουμε κοινωνικά φαινόμενα και να συνδιαλεγόμαστε με τους άλλους με υγιή και ενσυναίσθητο τρόπο. Ουσιαστικά, το δεξί μέρος του εγκεφάλου είναι εκείνο που κάνει την συμπεριφορά μας ανθρώπινη.
Τα τρία πρώτα χρόνια της ζωής είναι η κρίσιμη περίοδος για την ανάπτυξη του δεξιού μέρους του εγκεφάλου. 53,54,55 Κατά τη διάρκεια αυτής της κρίσιμης περιόδου, το περιβάλλον — και εννοούμε την οικογένεια, αλλά ιδιαίτερα τη μητέρα ή εναλλακτικά το άτομο που είναι ο κύριος φροντιστής/υπεύθυνος προσκόλλησης, παίζει ουσιαστικό και αναντικατάστατο ρόλο. Ο John Bowlby, ο πατέρας της θεωρίας της προσκόλλησης, ορίζει ως πρωταρχική φιγούρα προσκόλλησης το άτομο που ζει με αυτό το παιδί την πλειοψηφία της ημέρας και το ηρεμεί ανά πάσα στιγμή, απαλλάσσοντάς το από το άγχος.56 Αυτή η φιγούρα προσκόλλησης είναι ιδανικά η μητέρα, αλλά μπορεί να είναι ο πατέρας, ο παππούς και η γιαγιά ή άλλος με ισχυρούς συγγενικούς δεσμούς. Ένα άτομο εκτός οικογένειας μπορεί επίσης να είναι μια πρωταρχική φιγούρα προσκόλλησης, αρκεί να έχει μια σταθερή και συνεπή παρουσία κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Η ευαίσθητη και γεμάτη κατανόηση παρουσία της πρωταρχικής φιγούρας προσκόλλησης, τόσο η σωματική όσο και η συναισθηματική, είναι απαραίτητη για την ανάπτυξη του δεξιού εγκεφάλου με υγιή τρόπο. 57
Οι μητέρες μπορούν να δημιουργήσουν τη σταθερότερη σχέση εμπιστοσύνης με το μωρό τους
Οι μητέρες είναι ορμονικά προγραμματισμένες να αναθρέψουν τα βρέφη τους μέσω ενός πολύπλοκου συστήματος νευροδιαβιβαστών που επηρεάζουν τη συμπεριφορά. 58 Όταν μια μητέρα γεννά, θηλάζει και αγκαλιάζει το παιδί της , παράγει ωκυτοκίνη, έναν νευροδιαβιβαστή που αναφέρεται και ως η «ορμόνη της αγάπης», σε μεγάλες ποσότητες. 59,60 Αυτή η απελευθέρωση διεγείρει τους υποδοχείς ωκυτοκίνης και του μωρού, οι οποίοι προσλαμβάνουν την ορμόνη και ακολούθως κάνουν να παράγεται και στο μωρό. 61 Αυτή η απελευθέρωση και η σύλληψη της ωκυτοκίνης, μέσα από τις αμοιβαίες αλληλεπιδράσεις αγάπης και παιγνιδιού μεταξύ του μωρού και της μητέρας, δημιουργεί συναισθήματα αγάπης και σύνδεσης. Έρευνες δείχνουν ότι όταν τα μωρά στερούνται την παρουσία της μητέρας τους, οι υποδοχείς ωκυτοκίνης τους δεν ενεργοποιούνται, γεγονός που μπορεί να βλάψει την ικανότητα του μωρού να μεταδώσει μελλοντικά επαρκή αριθμό υποδοχέων ωκυτοκίνης στα δικά του παιδιά. 62,63,64 Επιπλέον, η ωκυτοκίνη δρα ως φραγμός στην ορμόνη του στρες, την κορτιζόλη, με την οποία έχει αντίστροφη δράση. 65 Όταν οι μητέρες και τα μωρά αποχωρίζονται πρόωρα και για μεγάλα χρονικά διαστήματα κατά τη διάρκεια της ημέρας, τα επίπεδα της ωκυτοκίνης μειώνονται και τα επίπεδα κορτιζόλης αυξάνονται. 66 Αυτή η αντίδραση στο στρες μπορεί να αναγκάσει το μωρό να αναπτύξει μια «αμυντική ανεξαρτησία» που όμως εμποδίζει την ανάπτυξη του δεξιού του εγκεφάλου. 67
Τέτοιες εξελίξεις δημιουργούν μια ψευδή αίσθηση ασφάλειας και όχι πραγματική αίσθηση συναισθηματικής ασφάλειας , η οποία με τη σειρά της καθιστά τα παιδιά πιο ευάλωτα σε μια κατάρρευση αργότερα στην παιδική ή εφηβική ηλικία και γίνεται εμπόδιο στην υγιή συναισθηματική ανάπτυξη, συμπεριλαμβανομένης και της αντοχής στις δυσκολίες .68,69,70
Ο θηλασμός, η επαφή δέρμα με δέρμα, η επαφή με τα μάτια, ο ήρεμος και καταπραϋντικός τόνος της φωνής είναι μηχανισμοί που ρυθμίζουν και μειώνουν το στρες για τα μωρά και χτίζουν την ασφάλεια προσκόλλησης.71 Ο θηλασμός έχει ανοσολογικά οφέλη για τα μωρά, αλλά και βαθύ συναισθηματικό αντίκτυπο.72,73 Ο θηλασμός μέχρι και την ηλικία των δύο ετών ενισχύει επίσης τη σύνδεση του δεξιού εγκεφάλου του μωρού με της μητέρας. 74 Σε πολλά μέρη του κόσμου, τα μωρά φοριούνται στο σώμα της μητέρας τους για τον πρώτο χρόνο ή και περισσότερο για να μειωθεί το άγχος για το μωρό.75 Το βρεφικό αυτό «φόρεμα» ενισχύει επίσης τη ροή της ωκυτοκίνης τόσο στον εγκέφαλο του μωρού όσο και της μητέρας.
Αρκούν λίγες εβδομάδες φροντίδας της μητέρας για την διάπλαση ανθεκτικών ανθρώπων;
Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν λανθασμένα ότι οι πρώτες εβδομάδες εδραιώνουν τη σχέση μεταξύ μιας μητέρας και του μωρού της, οπότε οι μητέρες μπορούν κατόπιν να φύγουν για να επιστρέψουν σε μια full time δουλειά, επειδή το μωρό έχει αναπτύξει μια ασφαλή προσκόλληση. Αυτή η πεποίθηση δεν είναι αληθής. Οι πρώτες εβδομάδες και οι μήνες θεωρούνται απλά περίοδος σύνδεσης. Η ασφαλής προσκόλληση διαρκεί πολύ περισσότερο. Απαιτείται για αυτή μία συνεπής-σταθερή φυσική και συναισθηματική παρουσία της μητέρας για τα πρώτα τρία χρόνια ώστε το παιδί να αρχίζει να αναπτύσσει αίσθημα ασφάλειας. Τα παιδιά μαθαίνουν να αναλαμβάνουν ρίσκα με το να μπουσουλάνε, να σηκώνονται και να πέφτουν και μετά να επιστρέφουν στη βάση επαφής που είναι οι μητέρες τους. Είναι αυτό που ονόμασε η Margaret Mahler επαναπροσέγγιση, ή συναισθηματικό ανεφοδιασμό: το παιδί μαθαίνει ότι όταν είναι πληγωμένο, φοβισμένο ή στενοχωρημένο, η μαμά του είναι εκεί για να το παρηγορήσει. 77, 78
Ο πρώιμος αποχωρισμός οδηγεί σε δυσκολία διαχείρισης του στρες
Η ικανότητα των παιδιών να διαχειρίζονται και να αντιμετωπίζουν το άγχος στο μέλλον εξασφαλίζεται με το ότι δεν βιώνουν έντονο ή/και παρατεταμένο στρες πολύ νωρίς στη ζωή τους. 79 Αυτή αποτελεί μια σωματική πραγματικότητα, όχι μια ιδεολογική άποψη. Υπάρχει ένα μικρό τμήμα του εγκεφάλου που έχει σχήμα αμυγδάλου και ονομάζεται αμυγδαλή. Αυτή είναι το κέντρο της ρύθμισης του στρες στο μεταιχμιακό (limbic) σύστημα. Η λειτουργία του είναι να ρυθμίζει τα επίπεδα άγχους μας. 80 Κατά τη διάρκεια των πρώτων τριών ετών της ζωής, η αμυγδαλή προορίζεται να είναι «αδρανοποιημένη» και η δραστηριότητά της πρέπει να είναι ελάχιστη. Φυσικά, τα μωρά θα βιώσουν κάποιο άγχος όταν η ανάγκη τους για φαγητό ή για καθαρή πάνα δεν ικανοποιηθεί αμέσως ή όταν κανείς δεν θα έρθει αμέσως όταν ξυπνήσουν και δουν πως η μητέρα τους λείπει. Αυτό είναι φυσιολογικό και η εμπειρία μικρών ποσοτήτων στρες και απογοήτευσης βοηθά την αμυγδαλή να αναπτυχθεί σε ένα ευέλικτο, υψηλής λειτουργικότητας και ανθεκτικό μέρος του εγκεφάλου. 81
Ωστόσο, οι μακροχρόνιοι αποχωρισμοί από την πηγή ασφάλειας και καταφυγής του μωρού δραστηριοποιούν έντονα την αμυγδαλή από πολύ νωρίς, προκαλώντας την πρόωρη ενεργοποίηση και μεγέθυνσή της. 82 Αυτή η πρώιμη υπερ-επαγρύπνηση προκαλεί την αύξηση του μεγέθους της αμυγδαλής, η οποία ακολούθως συρρικνώνεται και παύει να λειτουργεί, αφήνοντας το παιδί χωρίς την βοήθεια ενός ουσιαστικού οργάνου διαχείρισης του στρες, ευάλωτο σε διαταραχές που σχετίζονται με τις προκύπτουσες δυσκολίες. Η αποκατάσταση μιας υπερδραστήριας αμυγδαλής είναι μια θεραπεία πολύ δύσκολη, όπως φαίνεται καθαρά σε περιπτώσεις μετατραυματικής διαταραχής στρες «PTSD» σε στρατιώτες και επιζώντες τραύματος . 83,84
Ο «βολικός» μύθος της αντοχής και της αυτάρκειας του μωρού
Στον δυτικό κόσμο έχουμε καλλιεργήσει ένα μύθο ότι τα μωρά είναι αυτάρκη και ανθεκτικά και προωθήσαμε τον πρώιμο σωματικό και συναισθηματικό αποχωρισμό των μωρών από τις μητέρες τους. Πολλά μωρά απομακρύνονται από τις μητέρες τους κατά τη γέννηση και τοποθετούνται σε ξεχωριστά δωμάτια ή κούνιες, αντί να έχουν την επαφή με το σώμα της που χρειάζονται για να αισθάνονται ασφαλή. Αντί να κοιμούνται μαζί ή στο ίδιο δωμάτιο, τα μωρά δίνονται σε νοσοκόμες και νταντάδες, γεγονός που βλάπτει ακόμη περισσότερο το δέσιμο με τη μητέρα τους ή τη φιγούρα της κύριας προσκόλλησης. Οι κυβερνήσεις προωθούν παγκοσμίως τον ιδρυματικό, ολοήμερο παιδικό σταθμό για οικονομικούς λόγους. Τα μωρά τοποθετούνται σε βρεφονηπιακούς ή παιδικούς σταθμούς, κάτι που αποπροσανατολίζει, πνίγει και τρομάζει τα νευρολογικά ευάλωτα βρέφη.
Μελέτες αποκαλύπτουν ότι τα μωρά που δεν έχουν προσκολληθεί με ασφάλεια ή που αποχωρίστηκαν πρώιμα από τις κύριες φιγούρες προσκόλλησης και τοποθετήθηκαν σε παιδικούς σταθμούς, βιώνουν υψηλότερα επίπεδα στρες και έχουν υψηλότερα επίπεδα κορτιζόνης στο σίελο.85 Τα μωρά στον παιδικό σταθμό έχει βρεθεί ότι έχουν υψηλότερα επίπεδα κορτιζόλης από αυτά που ζουν με τις μητέρες τους, καθώς και αυξημένη επιθετικότητα και προβλήματα συμπεριφοράς στα σχολικά χρόνια. 86 Επιπλέον , η έρευνα δείχνει ότι η πρώιμη μητρική φροντίδα έχει μακροπρόθεσμα οφέλη στην ικανότητα του παιδιού να είναι ανθεκτικό στο άγχος και τις αντιξοότητες στο μέλλον και επηρεάζει την ικανότητά του να αναθρέψει το δικό του μωρό. 87
Όταν δεν ρίχνετε γερά θεμέλια για ένα σπίτι, αφήνετε αυτό το σπίτι ανυπεράσπιστο στις μεταγενέστερες επιθέσεις και στην κατάρρευση. Όταν διακόπτετε πρόωρα την βασική διαδικασία της ασφαλούς προσκόλλησης, χωρίζοντας τα μωρά από τις μητέρες, δημιουργείτε γενιές ευάλωτων παιδιών που διατρέχουν υψηλό κίνδυνο για προβλήματα ψυχικής υγείας.
Γονίδιο «ευαισθησίας» στο στρες. Δεν ενεργοποιείται όταν οι μητέρες ηρεμούν τα μωρά τους
Η πιο συναρπαστική έρευνα που επιβεβαιώνει την ανάγκη οι μητέρες να επιλέξουν να φροντίζουν τα παιδιά τους, είναι η ανακάλυψη ενός γονιδίου που ελέγχει πρόδρομα την ευαισθησία στο στρες και το οποίο σχετίζεται με ψυχικές ασθένειες. Περισσότερα μωρά από ποτέ γεννιούνται στις μέρες μας με βραχύ αλληλόμορφο στον υποδοχέα σεροτονίνης τους, ένα βιοδείκτη που είναι πια γνωστό ότι τα κάνει πιο επιρρεπή στο στρες και στις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις του στρες.88 Τα ευαίσθητα μωρά είναι δύσκολο να ηρεμήσουν και είναι πιο ευαίσθητα στο άγγιγμα, τον θόρυβο και τον αποχωρισμό. Οι αντιδράσεις τους είναι αυτό που από τους παιδιάτρους ονομάζεται «κολικός», καθώς οι παιδίατροι δεν μπορούν να κατανοήσουν τη νευρολογική ευαισθησία των μωρών ως την αιτία. Όταν αυτά τα μωρά φροντίζονται από τη μητέρα ή τη πρωτογενή φιγούρα προσκόλλησης, η οποία ανταποκρίνεται κατάλληλα στην αγωνία τους, αυτό εμποδίζει την έκφραση αυτού του γονιδίου και επιτρέπει σε αυτά τα μωρά να έχουν εξίσου μεγάλες πιθανότητες να γίνουν τόσο ανθεκτικά όσο αυτά που γεννήθηκαν χωρίς το γονίδιο. Ωστόσο, εάν στα ευαίσθητα μωρά δεν παρέχεται τον πρώτο χρόνο αυτό το είδος φροντίδας από τα πρόσωπα της κύριας προσκόλλησής τους (όπως συμβαίνει με τα μωρά που βρίσκονται σε ιδρύματα – σταθμούς), είναι πιο πιθανό να εκφράσουν αυτό το γονίδιο – διαταραχή, εκδηλώνοντας κάποια στιγμή κατάθλιψη, άγχος, διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ/ADHD) και άλλα προβλήματα συμπεριφοράς. 89,90,91,92
Η ΔΕΠΥ είναι απάντηση του παιδιού στο στρες που το ταλαιπωρεί
Η ΔΕΠΥ είναι μια απάντηση στο στρες που δημιουργεί το περιβάλλον στο παιδί. Δεν είναι αρρώστια και υπάρχει μια κίνηση για την αφαίρεση του όρου «διαταραχή» από τη διάγνωση. Η διάσπαση της προσοχής και η έντονη κινητικότητα είναι φυσιολογικά στα μικρά παιδιά, ιδιαίτερα στα αγόρια. Αυτό δεν ισχύει τόσο για τα κορίτσια, τα οποία δείχνουν προσοχή στο σχολείο για περισσότερη συνήθως ώρα. Η απαίτηση από τα μικρά παιδιά να κάθονται για μεγάλα χρονικά διαστήματα χωρίς διάλειμμα για μια εκτονωτική σωματική δραστηριότητα, στη προσχολική ηλικία ή στο δημοτικό σχολείο, δεν μπορεί να ταιριάξει με τις βιολογικές τους ανάγκες. Αυτές οι συνθήκες αναγκάζουν τα μικρά παιδιά να αναπτύξουν μια αντίδραση στο στρες που τα οδηγεί σε αυξημένη διάσπαση προσοχής και «μανιακή» θα λέγαμε δραστηριότητα. Εάν ένα παιδί βιώνει οποιοδήποτε είδος ψυχοκοινωνικών στρεσογόνων παραγόντων στο σπίτι ή στο σχολείο, φυσικά θα μπει στη κατάσταση «μάχης ή φυγής», πράγμα που σημαίνει ότι θα γίνει πιο επιθετικό ή θα διασπαστεί περισσότερο. Αντί να ρυθμίζουμε τους υποκείμενους στρεσογόνους παράγοντες και να αναλαμβάνουμε τις ευθύνες μας ως ενήλικες για την έκθεση των παιδιών μας στο άγχος, κατηγορούμε το παιδί για την αντίδρασή του. Βάζουμε ιατρικές διαγνώσεις και φορτώνουμε με φάρμακα τα παιδιά αντί να προβληματιστούμε και να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο εμείς τα μεγαλώνουμε και τα εκπαιδεύουμε .
Τί συνέπειες έχει η αποτυχημένη προσκόλληση του παιδιού;
Το πιο πειστικό στοιχείο για την αξία της ασφαλούς προσκόλλησης αποτελεί η διαχρονική έρευνα που δείχνει ξεκάθαρα ότι η ανασφαλής προσκόλληση στη βρεφική και τη νηπιακή ηλικία σχετίζεται με ψυχικές ασθένειες στην παιδική ηλικία, την εφηβεία και την ενήλικη ζωή. Άγχος, κατάθλιψη, ΔΕΠΥ και διαταραχές προσωπικότητας όπως η μεταιχμιακή και η ναρκισσιστική προσωπικότητα, συνδέονται επίσης με την ανασφαλή προσκόλληση στη βρεφική ηλικία 93 Επιπρόσθετα, εκείνα τα μωρά που δεν κατάφεραν να προσκολληθούν με ασφάλεια στα πρώτα χρόνια της ζωής, βρέθηκαν να είναι ανασφαλώς συνδεδεμένα στις ενήλικες σχέσεις που δημιούργησαν, δεκαετίες αργότερα. 94
Εφόσον ένα παιδί είναι συνδεδεμένο με ασφάλεια (περίπου το 55% των μωρών)*, όταν η μητέρα του/ή η πρωταρχική φιγούρα προσκόλλησης φύγει για μικρά χρονικά διαστήματα από εκείνο, μετά την επανένωση το μωρό θα χαιρετήσει τη μητέρα με αγάπη και «συγχώρεση», θα δείξει ακόμη και ενθουσιασμό. Αυτό το μωρό έχει σταθεροποιήσει μέσα του μια ασφαλή σύνδεση με τη μητέρα. Ακόμη και όταν αυτή λείπει, το μωρό θα αισθάνεται άνεση.
Ωστόσο, όταν οι μητέρες αφήσουν τα μωρά για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα από όσο μπορούν να ανεχτούν ή αφήσουν νευρολογικά ευαίσθητα μωρά για περισσότερο από όσο μπορούν να διαχειριστούν, αυτά τα παιδιά μπορεί να αναπτύξουν μία από τις τρεις διαταραχές προσκόλλησης (το 45% των μωρών)* – οι οποίες ενδέχεται να έχουν αρνητικό αντίκτυπο στη μακροπρόθεσμη ψυχική τους υγεία:
- Διαταραχή προσκόλλησης τύπου αποφυγής, (στο 20% περίπου των βρεφών αναπτύσσεται τέτοιος τύπος διαταραχής προσκόλλησης) ,
- Διαταραχή προσκόλλησης τύπου αμφιθυμίας, (στο 10% των βρεφών)
- Διαταραχή προσκόλλησης τύπου αποδιοργάνωσης, (αφορά στο 15% των βρεφών)
Η ανασφαλής προσκόλληση τύπου αποφυγής, συνδέεται με την έλλειψη συναισθηματικού συντονισμού ή σύνδεσης των μητέρων προς τα μωρά τους. 95 Εκδήλωση αυτής της διαταραχής είναι ότι ένα μωρό συναντώντας ξανά τη μητέρα του που απουσίασε, την αποφεύγει ή εκδηλώνει αδιάκριτη προσκόλληση σε αγνώστους ή σε νταντάδες (δηλαδή το μωρό προτιμά τις νταντάδες ή τους εργαζόμενους στον παιδικό σταθμό από τη μητέρα του). Τα μωρά με διαταραχή προσκόλλησης τύπου αποφυγής έχουν μητέρες που και εκείνες υπέφεραν από διαταραχή προσκόλλησης τύπου αποφυγής και αγωνίζονται τώρα με τη σειρά τους να συνδεθούν βαθιά με τα μωρά τους. Αυτά τα μωρά είναι πιο πιθανό να αναπτύξουν κατάθλιψη, δυσκολία προσκόλλησης σε φίλους και ρομαντικούς συντρόφους και ναρκισσιστικές διαταραχές.96,97 Η διάσπαση που παρατηρείται στη διαταραχή προσκόλλησης τύπου αποφυγής είναι πιθανό να συμβάλει αργότερα σε εθισμούς του ατόμου, ως ένας τρόπος να καλυφθεί το κενό που δημιούργησε η μητέρα με την απουσία της.
Τα μωρά με αμφίθυμη διαταραχή προσκόλλησης θα αγκιστρωθούν στις μητέρες τους και θα κλαίνε απαρηγόρητα μόλις τις ξαναβρούν.98 Οι μητέρες τους είναι συχνά πολύ αγχωμένες και έχουν και εκείνες υποφέρει από διαταραχές προσκόλλησης τύπου αμφιθυμίας. Αυτά τα μωρά γνωρίζουν ότι η μητέρα τους μπορεί να φύγει ξανά και ζουν με φόβο αναμένοντας την νέα αναχώρησή της. Ο δυσκολότερος « χωρισμός » είναι όταν οι μητέρες πηγαίνουν στη δουλειά ή αφήνουν το μωρό στη φροντίδα κάποιων άλλων. Η διαταραχή προσκόλλησης τύπου αμφιθυμίας σχετίζεται με μακροχρόνιο κλινικά εκδηλούμενο άγχος. 99
Η διαταραχή προσκόλλησης με αποδιοργάνωση/αποπροσανατολισμό είναι η πιο ανησυχητική από τις διαταραχές προσκόλλησης. Οι μητέρες αυτών των μωρών είναι οριακές προσωπικότητες ή συναισθηματικά αδιάφορες.100 Τα μωρά τους δεν έχουν μια σαφή, σταθερή αμυντική στρατηγική όταν οι μητέρες τους τα αφήνουν. Μετά την επανένωση μπορεί η αντίδρασή τους να μεταβάλλεται από το να προσκολλώνται σε αυτή στο να την αποστρέφονται, να τη χτυπούν, ή να θυμώνουν με εκείνη. Η έλλειψη μιας ξεκάθαρης αμυντικής στρατηγικής μπορεί να προκαλέσει στα παιδιά μακροπρόθεσμα διαταραχές προσωπικότητας, οι οποίες είναι δύσκολο να αντιμετωπιστούν κλινικά.101
Η σύγκρουση πίσω από την επιλόχεια κατάθλιψη
Ενδιαφέρον προκαλεί η αύξηση σε επίπεδα επιδημίας της επιλόχειας (μετά το τοκετό) κατάθλιψης. Περισσότερες από μία στις δέκα γυναίκες στο Ηνωμένο Βασίλειο υποφέρουν από επιλόχεια κατάθλιψη,102 ενώ στις Ηνωμένες Πολιτείες το ποσοστό είναι ακόμη υψηλότερο καθώς αφορά μία στις επτά γυναίκες. 103 Αυτή η δυσκολία επηρεάζει την ικανότητά τους να λειτουργούν ως μητέρες αλλά και στην εργασία και στην καθημερινή τους ζωή. Μια θεωρία πίσω από τη δραματική αύξηση της επιλόχειας κατάθλιψης είναι ότι η πίεση που υφίστανται αυτές οι γυναίκες για να επιτύχουν στην εργασία και στην οικογενειακή ζωή ταυτόχρονα, αυξάνει τη σύγκρουσή τους για τη μητρότητα και οι σκληρές προθεσμίες που τους επιβάλλονται για να επιστρέψουν στην εργασία γίνονται εμπόδιο στην ασφαλή προσκόλληση με τα μωρά τους. Στις γενόμενες έρευνες, όταν ερωτήθηκαν αυτές οι μητέρες, προτιμούσαν να μένουν στο σπίτι με τα μωρά τους. Αλλά όταν είναι χωρίς πόρους και οικονομική υποστήριξη αισθάνονται πνιγμένες και είναι αναγκασμένες να επιστρέψουν στη δουλειά, προτού αυτές και τα μωρά τους είναι έτοιμα για αυτόν τον αποχωρισμό. 104
Πώς μπορεί να υποστηριχθεί η οικογενειακή ανατροφή και η ψυχική υγεία των παιδιών;
Η κοινωνία μας στέλνει συνεχώς αντιφατικά μηνύματα. Θέλουμε να εξαλείψουμε τα προβλήματα ψυχικής υγείας όπως η κατάθλιψη, το άγχος και η βία, αλλά δεν είμαστε διατεθειμένοι να εξετάσουμε σε βάθος τη ρίζα του προβλήματος. Λέμε ότι εκτιμούμε την οικογένεια, αλλά οι μητέρες ωθούνται να παραμείνουν στο εργατικό δυναμικό και δεν έχουν την επιλογή να είναι μαζί με το παιδί τους κατά την πιο κρίσιμη περίοδο της κοινωνικής και συναισθηματικής του ανάπτυξης. Αν θέλουμε να προοδεύσουμε ως κοινωνία, πρέπει να επιλύσουμε την αμφιθυμία μας σχετικά με το αν η ανατροφή και η μητρότητα είναι πολύτιμο έργο. Εάν αναγνωρίζουμε ότι η ανατροφή συναισθηματικά υγιών ατόμων αποτελεί ένα πλεονέκτημα για την κοινωνία γενικότερα, τότε οφείλουμε να εφαρμόζουμε τα μέτρα που απαιτούνται για την στήριξη της οικογένειας και να δώσουμε προτεραιότητα στη συναισθηματική σταθερότητα και την ψυχική υγεία.
Η λύση για την αύξηση της ανθεκτικότητας των παιδιών στο άγχος, ξεκινά με την εκπαίδευση των γονέων σχετικά με τη σημασία των πρώτων τριών ετών της ζωής. Πολλοί γονείς έχουν λάθος πληροφόρηση σχετικά με την ικανότητα των παιδιών τους κάτω των τριών ετών να είναι ανεξάρτητα. Για να διορθωθούν αυτές οι αντιλήψεις απαιτείται μια ευρεία εκστρατεία εκπαίδευσης των γονέων που θα αρχίσει από τις τάξεις των σχολείων, αλλά και μέσω των παιδιάτρων, της εκκλησίας, των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, με δημόσιες ανακοινώσεις από την τηλεόραση και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ώστε να δοθεί προτεραιότητα στη φροντίδα των παιδιών στο σπίτι.
Όλες οι γυναίκες, εάν θέλουμε να αναστρέψουμε το κύμα της επιδημίας ψυχικής υγείας, πρέπει να έχουν την δυνατότητα να φροντίσουν τα δικά τους παιδιά. Η πρόνοια ώστε να υπάρχει πλήρως αμειβόμενη άδειας μητρότητας και πατρότητας για τους γονείς —εφόσον είναι οι βασικές φιγούρες προσκόλλησης — για τουλάχιστον ένα χρόνο πλήρως, και για άλλα δύο χρόνια μερικώς, θα δημιουργούσε τα στέρεα συναισθηματικά θεμέλια ώστε να ευδοκιμήσουν τα παιδιά. Αυτό απαιτεί την οικονομική υποστήριξη εκ μέρους των κυβερνήσεων αλλά και των εργοδοτών, ώστε να μπορέσει να υλοποιηθεί η απόφαση ενός ατόμου να μείνει στο σπίτι, διαφορετικά μόνο οι πιο εύπορες γυναίκες θα έχουν την δυνατότητα να μείνουν στο σπίτι με τα παιδιά τους. Οι γυναίκες που δεν έχουν τους οικονομικούς πόρους δεν θα το κάνουν, και τα παιδιά τους θα είναι περισσότερο ευάλωτα στα προβλήματα ψυχικής υγείας.
Πρέπει να δημιουργήσουμε περισσότερες ευκαιρίες για τις μητέρες ώστε να μπορούν να εργάζονται από το σπίτι με ευέλικτο ωράριο, να έχουν τη δυνατότητα να μοιράζονται την εργασία τους ή να εργάζονται λιγότερες ώρες, ώστε να μην χρειάζεται να αφήνουν τα παιδιά τους στην ιδρυματική φροντίδα. Η αντίληψη ότι οι γυναίκες πρέπει είτε να εγκαταλείψουν τα παιδιά τους για να εργαστούν έξω από το σπίτι, είτε να εγκαταλείψουν τους οικονομικούς τους στόχους και την συναισθηματική ικανοποίηση που λαμβάνουν από την εργασία για να μείνουν στο σπίτι με τα παιδιά τους, έχει κάνει πολύ κακό στα παιδιά, τις μητέρες και στην κοινωνία.
Η διευρυμένη οικογένεια καλύτερη από το παιδικό σταθμό
Οι γυναίκες σε κάποια μέρη του κόσμου παίρνουν τα παιδιά τους στη δουλειά φορώντας τα στο σώμα τους, ενώ κερδίζουν τα προς το ζην για την οικογένειά τους. Εάν υπάρχει κρατική πρόβλεψη που επιτρέπει στις γυναίκες την επιλογή στην φροντίδα των παιδιών τους, τότε εκείνες μπορούν να κάνουν την καλύτερη και πιο συναισθηματικά υγιή επιλογή παιδικής φροντίδας για την δική τους οικογένεια. Έρευνες διαπίστωσαν ότι όταν τα χρηματικά ποσά που παρέχονται ετησίως σε μία γυναίκα για βρεφονηπιακό σταθμό δοθούν στην ίδια, εκείνη μπορεί να τα χρησιμοποιήσει ώστε να μείνει στο σπίτι της ή για να πληρώσει μια στενή συγγενή, όπως μια γιαγιά, μια θεία ή μια στενή φίλη που είναι σαν θεία (συγγενικοί δεσμοί) ώστε να φροντίζει εκείνη το παιδί της. 106,107,108 Αυτή είναι μια πολύ καλύτερη επιλογή από το να βάλεις το παιδί σου σε κάποιο παιδικό σταθμό. Η ασφαλής σύνδεση με το παιδί εξαρτάται από την αφοσίωση, τη συνέπεια και την διάρκεια στο χρόνο. Οι δεσμοί συγγένειας το παρέχουν αυτό με τρόπο που οι εργαζόμενοι σε παιδικούς σταθμούς δεν θα το καταφέρουν.109, 110 Αυτοί οι εργαζόμενοι, όσο καλοπροαίρετοι κι αν είναι, είναι κάποτε ελλιπώς εκπαιδευμένοι, κακοπληρωμένοι, κουρασμένοι, πρέπει να τα βγάλουν πέρα με τη μικρή αναλογία φροντιστών/παιδιών και με πολλαπλές ευθύνες. Η εκτεταμένη οικογένεια παρέχει μια συναισθηματική σύνδεση και αποτελεί επένδυση για το παιδί μακροπρόθεσμα, παρόμοια με αυτή των γονέων .
Είναι ακόμη πολύ σημαντική η εξάλειψη του στιγματισμού των μητέρων που παραμένουν στο σπίτι για να φροντίζουν τα μικρά τους παιδιά και απαιτείται μια ριζική αλλαγή στη νοοτροπία για τη σωστή ανατροφή, το ρόλο της μητέρας και τη δημιουργία υγιών οικογενειών.
Μια οργάνωση με την ονομασία Big Ocean Women, επινόησε τον όρο «μητρικός φεμινισμός» για να τονίσει ότι η ανατροφή των παιδιών είναι σκληρή και σημαντική δουλειά και ότι οι γυναίκες πρέπει να έχουν υποστήριξη και την δυνατότητα να μεγαλώσουν τα δικά τους παιδιά και να ενσωματώσουν την εργασία τους στην ανατροφή, με έναν τρόπο που τους επιτρέπει να δίνουν προτεραιότητα στην οικογένεια. Εάν ο φεμινισμός είναι θέμα επιλογής, τότε οι γυναίκες πρέπει να έχουν το δικαίωμα να επιλέξουν αυτό που είναι καλύτερο για τις οικογένειές τους.