Δαπέργολα Νεκτάριου
Φιλολόγου-Δρ. Βυζαντινῆς Ἰστορίας
Μιά παρεξηγημένη μορφή τῆς Βυζαντινῆς Ἰστορίας
Εἶναι γνωστό ὅτι «τήν Ἱστορία τήν γράφουν οἱ νικητές» καί αὐτή ἡ φράση βρίσκει στήν περίπτωση τοῦ αὐτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄ τήν πλέον ἐντυπωσιακή ἴσως ἐπαλήθευση. Ἡ ἱστορική ἀλήθεια ὅμως συχνά κρύβεται μέσα στά ἴδια τά κείμενα, ὅποιες καί ἄν εἶναι οἱ συνειδητές προθέσεις τῶν συγγραφέων τους. Ὁ ἐντοπισμός αὐτῆς τῆς ἀλήθειας εἶναι ἀκριβῶς ἡ δουλειά τῆς ἱστορικῆς ἐπιστήμης. Καί αὐτό εἶναι μία ὑπόθεση συνήθως πολύ δυσχερής, ἀλλά καί πάντοτε ἰδιαίτερα συναρπαστική.
Ὁ Μιχαήλ Γ΄ ἦταν ἕνας αὐτοκράτορας πού ἡ βασιλεία του συνδέθηκε μέ μία εὐρύτερη περίοδο ἀκμῆς τῆς Αὐτοκρατορίας τῆς Ρωμανίας καί μέ σπουδαῖες ἐξελίξεις, ὅπως ἡ Ἀναστήλωση τῶν Εἰκόνων, ἡ δράση τοῦ πατριάρχη Φωτίου, τό ἔργο τῶν Κυρίλλου καί Μεθοδίου, ὁ ἐκχριστιανισμός τῶν Βουλγάρων, ἡ ἀναδιοργάνωση τῆς Παιδείας, ἡ ἀπαλλαγή τῆς Μικρασίας ἀπό τόν θανάσιμο ἀραβικό κίνδυνο, κ.ἄ. Ὁ ἴδιος ὁ Μιχαήλ ὅμως ἀποτελεῖ μία ἀπό τίς πιό κακοποιημένες ἱστορικές μορφές, καθώς οἱ βυζαντινές πηγές χρησιμοποίησαν τά μελανότερα χρώματα γιά νά σκιαγραφήσουν τήν προσωπικότητά του, μέ ἀποτέλεσμα ἀκόμη καί μέχρι σήμερα νά παραμένει γνωστός μέ τήν προσωνυμία «Μέθυσος».
Ὁ Μιχαήλ ἀνέβηκε στόν θρόνο τό 842 μετά τόν θάνατο τοῦ πατέρα τοῦ Θεόφιλου. Ἐπειδή ἦταν ἀνήλικος, τήν ἐξουσία ἀνέλαβε προσωρινά ἡ μητέρα τοῦ Θεοδώρα, μαζί μέ τόν λογοθέτη Θεόκτιστο. Παρασυρόμενος ὅμως ἀπό τόν Βάρδα, τόν ἀδελφό τῆς Θεοδώρας, ὁ Μιχαήλ ἀνέτρεψε τό 855 τόν Θεόκτιστο, ἀπομάκρυνε τή μητέρα του ἀπό τήν ἐξουσία καί βρέθηκε μόνος του πλέον στόν θρόνο, μέ οὐσιαστικό καθοδηγητή του τόν Βάρδα.
Μεγαλώνοντας ὡστόσο ὁ Μιχαήλ ἄρχισε νά δυσανασχετεῖ μέ τήν κηδεμονία τοῦ θείου του, ἀλλά καί μέ τήν ἐπίφοβα μεγάλη ἰσχύ του. Προσπάθησε λοιπόν νά ἰσχυροποιήσει τή θέση του στό παλάτι, προωθώντας σέ καίριες θέσεις δικούς του ἐμπίστους, ὅπως ὁ Βασίλειος Μακεδών. Τό γεγονός θορύβησε τόν Βάρδα καί προκάλεσε ἔνταση, πού ἔληξε τελικά μέ τή δολοφονία τοῦ τό 866 (μέ φυσικό αὐτουργό τόν Βασίλειο). Αὐτή ὅμως ἡ σχέση τοῦ Μιχαήλ μέ τόν Μακεδόνα ἀποδείχτηκε τελικά μοιραία: ὁ Μιχαήλ ἔβλεπε σ’ αὐτόν ἕνα τυφλά ἀφοσιωμένο ὄργανο, τό ὁποῖο προσπάθησε νά περιθωριοποιήσει, ὅταν δέν τό εἶχε πλέον ἀνάγκη. Διέπραξε ὅμως τό μοιραῖο λάθος νά τόν ὑποτιμήσει καί αὐτό τό πλήρωσε τελικά μέ τή ζωή του. Ἡ δολοφονία του ( Σεπτέμβριος 867) ἔφερε στόν θρόνο τόν Βασίλειο καί τή λεγόμενη Μακεδονική Δυναστεία, ἡ ὁποία ἔμελλε νά κυβερνήσει τήν Αὐτοκρατορία γιά τά ἑπόμενα 200 περίπου χρόνια καί νά τήν ὁδηγήσει στό ἀποκορύφωμα τῆς δόξας της.
Ὅπως προαναφέρθηκε, οἱ βυζαντινές πηγές περιγράφουν τόν Μιχαήλ μέ τά χειρότερα σχόλια. Σύμφωνα μέ αὐτές ἦταν ἐντελῶς ἀδιάφορος γιά τίς κρατικές ὑποθέσεις καί τόν ἀπασχολοῦσαν μόνο τά γλέντια καί οἱ ἀγῶνες τοῦ ἱπποδρόμου. Ἀλόγιστες καί οἱ οἰκονομικές σπατάλες του, πού εἶχαν ὡς ἀποτέλεσμα τή διασκόρπιση τοῦ κρατικοῦ χρήματος σέ ἀσωτίες μαζί μέ μία τεράστια ὁμάδα πού εἶχε γύρω του ἀπό ἄτομα χαμηλῆς ἠθικῆς στάθμης. Ἰδιαίτερη ὅμως ἀναφορά γίνεται καί στήν ἀσέβειά του, καθώς κατηγορεῖται ὅτι συμμετεῖχε σέ μία βέβηλη ὁμάδα, τά μέλη τῆς ὁποίας μεταμφιέζονταν σέ ἀρχιερεῖς καί στή συνέχεια προέβαιναν στή διακωμώδηση τῆς Θ. Λειτουργίας καί τῶν Μυστηρίων.1
Τά ἀρνητικά γιά τόν Μιχαήλ σχόλια κλιμακώνονται μάλιστα στό τελευταῖο ἔτος τῆς βασιλείας του, ὅταν περιγράφεται πλέον ὡς ἕνας παράφρων τύραννος («ὑπό τῆς κατακοροῦς μέθης καὶ τῶν ἀθέσμων καὶ ἀσελγῶν πράξεων ὅλως τῶν δεόντων ἐξεστηκώς καὶ φρενοπλήξ καὶ παράφορος», πού ὁλοκλήρωσε τήν κατασπατάληση τοῦ κρατικοῦ θησαυροῦ (ὁ ὁποίος «εἰς μίμους καὶ ἡνιόχους καὶ ὀρχηστάς καὶ κόλακας καὶ βδελυρίας ἁπάσης μεστούς ἀφρόνως διεσκορπίζετο»), πού γιά νά καλύψει μετά τίς ἀνάγκες τοῦ κράτους προέβαινε σέ συλήσεις ναῶν καί ἁρπαγές χρημάτων ἀπό εὐαγῆ ἱδρύματα καί πού πάνω στή μέθη τοῦ «πέρα δεινῶν ἐνεκελεύετο ἀφαιρέσεις ὤτων καὶ ῥινῶν καὶ κεφαλῶν ποιούμενος».2
Αὐτές εἶναι συνοπτικά οἱ κατηγορίες πού ἀπευθύνουν οἱ βυζαντινοί συγγραφεῖς στόν Μιχαήλ Γ΄, ἀναδεικνύοντας μία εἰκόνα στήν ὁποία συνοψίζονται ὅλα σχεδόν τά ἀνθρώπινα πάθη. Εἶναι ἀπολύτως ἐξακριβωμένο ὅμως τό τεράστιο πρόβλημα ἀντικειμενικότητας πού ἔχουν οἱ πηγές αὐτῆς τῆς περιόδου. Οἱ συγγραφεῖς τους, ἀνήκοντας στό περιβάλλον τοῦ αὐτοκράτορα Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου (913-959), ἐγγονοῦ τοῦ Βασιλείου Α΄, κάνουν ὅ,τι μποροῦν γιά νά ἐξιδανικεύσουν τόν ἱδρυτή τῆς Μακεδονικῆς Δυναστείας (ὡς τόν ἄνθρωπο πού ἀναμόρφωσε τό κράτος, παραλαμβάνοντας τό δῆθεν ἀπό τήν ἀπόλυτη παρακμή) καί ταυτόχρονα νά ἀμαυρώσουν τή μορφή τοῦ προκατόχου του, ὥστε μεταξύ ἄλλων νά δικαιολογήσουν καί τή δολοφονία του. Ὅλα αὐτά εἶναι σαφῶς ἐντεταγμένα στούς μηχανισμούς τῆς αὐτοκρατορικῆς προπαγάνδας τοῦ 10ου αἰ. καί φυσικά σχετίζονται μέ πρακτικές πού ἀνέκαθεν χρησιμοποιοῦν οἱ ἐξουσίες γιά νά ἑδραιώσουν τή θέση καί τήν ἰσχύ τους.3
Ἡ μεροληψία ὡστόσο τῶν πηγῶν ἀποδεικνύεται ἐπίσης καί ἀπό τό ὅτι ἀποσιωποῦν ὅλα τά μεγάλα ἐπιτεύγματα τῆς βασιλείας τοῦ Μιχαήλ. Π.χ. δέν ἀναφέρονται καθόλου στή δυναμική ἐκκλησιαστική πολιτική πού σέ συνεργασία μέ τό κράτος ἀκολούθησε ὁ πατριάρχης Φώτιος, προασπίζοντας τήν Ἀνατολική Ἐκκλησία ἔναντι τῶν κοσμοκρατορικῶν διαθέσεων τοῦ Πάπα. Ὅ,τι γνωρίζουμε γι’ αὐτήν, προέρχεται σχεδόν ἀποκλειστικά ἀπό δυτικές πηγές. Ἀπό σλαβικά κείμενα γνωρίζουμε ἐπίσης τό κοσμοϊστορικῆς σημασίας γεγονός τῆς ἀποστολῆς τῶν Κυρίλλου καί Μεθοδίου στή Μοραβία, γιά τό ὁποῖο ἐπίσης οὐδείς λόγος γίνεται στά βυζαντινά χρονικά. Παρόμοια ἀπόκρυψη ἤ διαστρέβλωση τῆς ἀλήθειας παρατηρεῖται καί στόν τομέα τῶν σπουδαίων πολεμικῶν ἐπιτευγμάτων τῆς βασιλείας τοῦ Μιχαήλ ἐναντίον τῶν Ἀράβων, ἐνῷ ἀκόμη καί τό γεγονός τοῦ πρώιμου ἐκχριστιανισμοῦ τῶν Ρώσων, πού ἄρχισε λίγο μετά τό 860, μόνο ὁ Πορφυρογέννητος τό ἀναφέρει, ἀλλά καί αὐτός τό ἀποδίδει παραποιημένα στόν Βασίλειο Α΄, ἐντάσσοντάς το ἔτσι στό μετά τό 867 χρονικό διάστημα.
Πέραν αὐτῶν ὅμως, ὑπάρχουν καί ἄλλα στοιχεῖα, πού προκύπτουν ἀπό ἀντιφάσεις τῶν ἴδιων κειμένων καί ἀποδεικνύουν ὅτι ὅλες σχεδόν οἱ κατηγορίες πού βαραίνουν τόν Μιχαήλ Γ΄ εἶναι ψευδεῖς. Αὐτό π.χ. ἰσχύει κατ’ ἀρχάς γιά τή δῆθεν διασκόρπιση τοῦ δημοσίου χρήματος, καθώς θά πρέπει νά θεωρεῖται δεδομένο ὅτι τή στιγμή τῆς δολοφονίας του τά οἰκονομικά τοῦ κράτους ἦταν σέ ἐξαιρετική κατάσταση. Γνωρίζουμε ἀκόμη ὅτι ὁ Μιχαήλ ὄχι μόνο δέν εἶχε τήν παραμικρή σχέση μέ τή διακωμώδηση τῆς θρησκείας, ἀλλά διατήρησε πάντα τή δημόσια εἰκόνα ἑνός εὐσεβοῦς ἡγεμόνα, πού ἔτρεφε ἐνδιαφέρον γιά τό ἱεραποστολικό ἔργο, τήν καταπολέμηση τῶν αἱρέσεων καί τήν ἀνέγερση ναῶν.4 Ἐπίσης ὅμως καμία σχέση δέν ἔχει μέ τήν ἱστορική ἀλήθεια καί τό ὅτι ἦταν λαομίσητος (λόγῳ τοῦ ὑποτιθέμενου ἔκλυτου βίου καί τῆς τυραννικῆς του διακυβέρνησης): πάμπολλες ἀντιφάσεις τῶν ἴδιων τῶν πηγῶν ἀποδεικνύουν ὅτι στήν πραγματικότητα ἦταν πολύ δημοφιλής καί ἡ δολοφονία του ὄχι μόνο δέν χαιρετίστηκε ὡς σωτήριο γεγονός (ὅπως μᾶς…«διαβεβαιώνει» ὁ Πορφυρογέννητος), ἀλλά ἀντίθετα προκάλεσε πολλές ἀντιδράσεις, ἀπό τίς ὁποῖες ὁ δολοφόνος του, ὁ Βασίλειος Α΄, κινδύνευε μέχρι τό τέλος σχεδόν τῆς ζωῆς του. Τά στοιχεῖα αὐτά ἐναρμονίζονται πλήρως καί μέ κάποια ἀκόμη δεδομένα, ὅπως τό ἔμπρακτο ἐνδιαφέρον πού γνωρίζουμε ὅτι ἐπέδειξε ὁ Μιχαήλ γιά τήν ἐξουδετέρωση τοῦ ἀραβικοῦ κινδύνου, γιά τήν εὐημερία τῶν ὑπηκόων του, ἀλλά καί γιά τίς θρησκευτικές ἐξελίξεις τῆς ἐποχῆς του.
Ὅλα αὐτά, σέ συνδυασμό ἀσφαλῶς μέ τήν εὐρύτερη κατάσταση εὐημερίας καί ἀκμῆς, πού ἐπικρατοῦσε στήν Αὐτοκρατορία λίγο μετά τά μέσα τοῦ 9ου αἰ., φαίνεται πώς δημιούργησαν στήν κοινή γνώμη τῆς ἐποχῆς μία ἰδιαίτερα θετική γιά τόν Μιχαήλ Γ΄ εἰκόνα, ἡ ὁποία διατηρήθηκε πολύ μετά τόν θάνατό του καί στιγμάτισε μάλιστα ἀνεπανόρθωτα τόν Βασίλειο Μακεδόνα, παρ’ὅλες τίς ἀναμφισβήτητες ἱκανότητες πού ὁ τελευταῖος ἐπέδειξε ὡς ἡγεμόνας καί παρ’ ὅλες τίς προσπάθειες στίς ὁποῖες προέβη, γιά νά κερδίσει τήν ἀγάπη τοῦ λαοῦ καί νά ἀσφαλίσει τήν ἐξουσία του. Παρότι ὅμως ἡ θετική εἰκόνα τοῦ Μιχαήλ φαίνεται πώς ὑπῆρξε τόσο ἰσχυρή, ὥστε πέρα ἀπό ὅλα αὐτά νά ἀφήσει μᾶλλον τά ἴχνη της ἀκόμη καί στή λαϊκή ἐποποιία (καθώς μ’ αὐτόν θά πρέπει πιθανότατα νά ταυτιστεῖ ὁ περίφημος Ἀρμούρης, κεντρικός ἥρωας τοῦ πρώτου μεγάλου βυζαντινοῦ λαϊκοῦ ἔπους),6 δέν πέρασε ὡστόσο ποτέ στήν ἐπίσημη ἱστοριογραφία τῆς ἐποχῆς, οἱ ἐκπρόσωποι τῆς ὁποίας – ὑπό τό βάρος πολιτικῶν σκοπιμοτήτων – δέν ἀλλοίωσαν ἁπλῶς, ἀλλά διαστρέβλωσαν τελείως τήν ἀλήθεια γύρω ἀπό τό πρόσωπο αὐτοῦ τοῦ αὐτοκράτορα.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Συνεχιστής Θεοφάνους (ἔκδ. I.Bekker) 200.15 κ.ἑξ, 243.21 κέξ. – Ἰω.Σκυλίτζης (ἔκδ. I.Thurn) 96.29 κέξ. – Ψευδοσυμεῶν (ἔκδ. I.Bekker) 659.2 κέξ. – Βίος Πατριάρχου Ἰγνατίου (Patrologia Graeca 105) στ. 528.
2. Συνεχιστής Θεοφάνους, ὅ.π., 251.3, 254.8 – Ψευδοσυμεῶν, ὅ.π., 683.22.
3. Βλ. R.J.Ἡ.Jenkins, Constantine VII’ s Portrait of Michael III, Variorum Reprints, London 1970, σ. 71 κέξ.
4. Βλ. Ν.Adontz, L’ age et l’ origine de l’ empereur Basile I, Byzantion 9 (1934) 226. – Β.Λαούρδας, Φωτίου Ὁμιλίαι, Θεσσαλονίκη 1959, σ. 99 κέξ.
5. Ν.Δαπέργολας, Τό κίνημα τῶν στρατηγῶν Συμβατίου καί Γεωργίου Πηγάνη κατά τό θέρος τοῦ 866, Πρακτικά ΙΔ΄ Πανελληνίου Ἱστορικοῦ Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 13 κέξ. – Ὅλα τά παραπάνω ἐξετάζονται διεξοδικά στήν ὑπό ἔκδοση μελέτη μου «Ὁ αὐτοκράτωρ Μιχαήλ Γ΄ καί οἱ πολιτικές ἐξελίξεις στή Βυζαντινή Αὐτοκρατορία κατά τή διάρκεια τῆς βασιλείας του».
6. Βλ. Ἡ.Gregoire, Michel III et Basile le Macedonien dans les inscriptions d’ Ancyre, Byzantion 5 (1929-1930) 344 κέξ. – A.A.Vasiliev, The Russian Attack on Constantinople in 860, Cambridge 1946, σ. 155.
*ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ‘Ἐρῶ’ , Γ΄ ΤΕΥΧΟΣ, ΙΟΥΛ.-ΣΕΠΤ. 2010