Βασιλείου Σκιαδᾶ
Θεολόγου
Ἡ ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ἔχει ἀφιερώσει τὴν Β΄ Κυριακή τῶν νηστειῶν στὸν ἅγιο Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ, τὸν ὁποῖο εἶδε ὡς συνεχιστὴ τῆς πατερικῆς παραδόσεως καὶ τοῦ θριάμβου τῆς Ὀρθοδοξίας. Εἶναι πάρα πολὺ βασικὸ γιὰ τὸν σύγχρονο ἄνθρωπο, πού ταλανίζεται ἀπὸ τὴν ποικιλώνυμη κρίση, ὅτι μπορεῖ νὰ γνωρίσει τὸν Θεὸ ὄχι διανοητικά ἢ συναισθηματικὰ μέσα ἀπὸ προτεσταντικὰ ἢ δυτικὴ σχήματα, ἀλλά, μέσα ἀπὸ τὴν ἁγιοπνευματικὴ ἐμπειρία, καθώς τὴν ἔζησαν καὶ τὴ δίδαξαν οἱ μεγάλοι Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ μάλιστα ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς.
Στοιχεία ἀπὸ τὴ ζωὴ του
Τὸ ἀδαμάντινο αὐτὸ στήριγμα τῆς Ὀρθοδοξίας, ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ἀναδείχθηκε ὁ μεγαλύτερος βυζαντινὸς Θεολόγος τοῦ ΙΔ΄ αἰώνα καὶ ἕνας ἀπὸ τοὺς σπουδαιότερους ὅλων τῶν αἰώνων. Συνδύαζε, κατὰ τὸν καθηγητὴ Γ. Μαντζαρίδη, κατὰ τὸν καλύτερο τρόπο τὸ θεόπνευστο διδάσκαλο τῶν δογμάτων μὲ τὸν ἔμπειρο ἀπολογητὴ τῆς μυστικῆς καὶ νηπτικῆς Θεολογίας τῆς ἐποχῆς του. Σύμφωνα μὲ ὅσα αὐθεντικὰ μᾶς διέσωσε ὁ βιογράφος του, ἅγιος Φιλόθεος Κόκκινος, τὸν 14ο αἰώνα λάμπρυνε τὴν Κωνσταντινούπολη ἡ ὀνομαστὴ καὶ πολύτεκνη οἰκογένεια τοῦ Κωνσταντίνου Παλαμᾶ καὶ τῆς συζύγου του Καλῆς, πρῶτο παιδὶ τῶν ὁποίων ὑπῆρξε ὁ Γρηγόριος. Ἀπ’ αὐτοὺς τοὺς θαυμαστοὺς γονεῖς ὁ Γρηγόριος πῆρε τὴν καλυτερα ἀνατροφὴ καὶ παιδεία γιὰ ν’ ἀναδειχθεῖ ʺταμεῖο ἀκένωτο τῆς κατὰ Θεὸν καὶ θύραθεν σοφίαςʺ. Παρακάμπτοντας ὁ ἴδιος ἐπιφανεῖς κοσμικὲς θέσεις, φρόντισε νὰ στραφεῖ στοὺς ἀσκητὲς καὶ διδασκάλους τῆς ἀρετῆς τοῦ Ἄθω, τοὺς ὁποίους θέλησε νὰ μιμηθεῖ στὴν κατὰ Θεὸν ἄσκηση καὶ χριστιανικὴ τελειότητα. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἀπέθανε στὶς 14 Νοεμβρίου 1359.
Στὴ μεγάλη αὐτὴ προσωπικότητα συνδυάστηκαν κατὰ τὸν καλύτερο τρόπο σπάνια φυσικὴ καταβολή, ἄριστο οἰκογενειακὸ περιβάλλον, ὑψηλὴ παιδεία, θεολογικὴ κατάρτιση, ἀσκητικὴ ἀγωγὴ καὶ ὁλοκληρωτικὴ θέληση. Γι’ αὐτὸ ἀναδείχθηκε ἰσοστάσιος τῶν μεγάλων Πατέρων, στύλος τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἀδαμάντινο στήριγμα τῆς Ὀρθοδοξίας.
Ἡ Θεία Πρόνοια ἔστειλε τὸν ἅγιο Γρηγόριο σ’ ἐκείνη τὴν κρίσιμη γιὰ τὴν Ἐκκλησία περίοδο τῆς ἡσυχαστικῆς ἀναγέννησης, γιὰ ν’ ἀναλάβει τὴν ὑπεράσπιση τῶν κατασυκοφαντημένων ἡσυχαστῶν μοναχῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Γνώστης τῆς πατερικῆς ἐμπειρικῆς παραδόσεως συνέβαλε τὰ μέγιστα στὴ δικαίωση τῶν ἡσυχαστῶν ἀπὸ τὶς τρεῖς μεγάλες τοπικὲς Συνόδους, ποὺ ἔγιναν στὴν Κωνσταντινούπολη τὸν 14ο αἰώνα καὶ τὴν καταδίκη τοῦ αἱρετικοῦ Βαρλαάμ Καλαβροῦ.
Ψήγματα ἀπὸ τὴ Θεολογία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ
Ἡ θεολογία τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ δεν ὑπῆρξε «θεολογία τῆς ἐπανάληψης», καθώς ἱσχυρίζονται οἱ δυτικόφρονες ἐχθροί του. Ἀντίθετα ὑπῆρξε δημιουργικὴ προέκταση τῆς ἀρχαίας παράδοσης τῆς Ἐκκλησίας. Ὁ ἅγ. Γρηγόριος ἀνακαιφαλαιώνει ὅλη τὴν ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι παράδοση τῆς Ἐκκλησίας. Διακρίνει τὴν ἀπρόσιτη οὐσία τοῦ Θεοῦ ἀπ’ τὶς προσιτὲς ἐνέργειὲς Του. Αὐτὸ ἀποτελεῖ κατὰ κάποιον τρόπον τὸ κέντρο τῆς διδασκαλίας του. Ἡ διάκριση αὐτὴ οὐσίας καὶ ἐνεργειῶν τοῦ τρισυπόστατου Θεοῦ ἀποτελεῖ πολὺ παλαιὰ διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας. Ὁ Μ. Βασίλειος γράφει χαρακτηριστικά: «Ἡμεῖς ἐκ μὲν τῶν ἐνεργειῶν γνωρίζειν λέγομεν τὸν Θεὸν ἡμῶν, τῇ δὲ οὐσίᾳ Αὐτοῦ προσεγγίζειν οὐχ ὑπισχνούμεθα. Αἱ μὲν γὰρ ἐνέργειαι Αὐτοῦ πρὸς ἡμᾶς καταβαίνουσιν, ἡ δὲ οὐσία Αὐτοῦ ἀπρόσιτος μένει». Πολλοὶ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας δίδασκαν πὼς γιὰ τὴν προσέγγιση τοῦ Θεοῦ ὁ ἄνθρωπος διαθέτει δύο διαφορετικοὺς νοεροὺς ὀφθαλμούς. Μὲ τὸν ἕναν ἀνυψώνεται στὸν Δημιουργὸ μέσῳ τῆς φύσεως καὶ τῶν ἔργων τῆς δημιουργίας καὶ μὲ τὸν ἄλλον μέσῳ τῶν ἀκτίστων θείων ἐνεργειῶν. Αὐτὸ δείχνει πὼς ὁ Θεὸς κινεῖται πρὸς τὸν ἄνθρωπο μὲ τὴ Χάρη καὶ τὰ ἔργα Του, δηλ. τὶς θεῖες ἐνέργειές Του, χωρὶς νὰ ἐγκαταλείπει τὸ ἀπρόσιτο θεῖο φῶς, στὸ ὁποῖο ἐντρυφᾶ αἰώνια, ὅπως γράφει ὁ σύγχρονός μας π. Γεώργιος Florofsky. Φυσικὰ ἡ δυνατότητα γνώσεως τοῦ Θεοῦ, καὶ μέσα ἀπὸ τὶς μεθεκτὲς σὲ μᾶς θεῖες ἐνέργειές Του, εἶναι περιορισμένη, συγκριτικὰ μὲ τὴν ἄλλη ζωή. Συνισταμένη τῆς θεολογίας τοῦ ἁγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ -τὸ ἱερὸ λείψανό του φυλάσσεται στὸν ὁμώνυμο μητροπολιτικὸ Ναὸ τῆς Θεσσαλονίκης- ἀποτελεῖ ἡ διδασκαλία του γιὰ τὴν ἀνθρώπινη τελείωση. Ὁ ἄνθρωπος, διδάσκει χαρακτηριστικά, κάτω ἀπὸ τὶς συνθῆκες τῆς ἀδιάλειπτης προσευχῆς, τῆς κάθαρσης καὶ τοῦ θείου φωτισμοῦ ὁδηγεῖται στὴν κατὰ Θεὸν θέωση.
Σύγχρονες προεκτάσεις
Ἡ ὑπέρβαση τῆς φύσεως τοῦ ἀνθρώπου καὶ τοῦ κόσμου καὶ ἡ κατ’ ἐπέκταση μέθεξη τοῦ Θεοῦ διὰ τοῦ θείου καὶ ἀκτίστου φωτὸς ἀποτελεῖ -θὰ λέγαμε- τὸ ζητούμενο γιὰ τὴν ἐποχή μας. Πολὺ σωστὰ λέγεται πὼς ἡ Θεολογία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, καθώς τὴ διατύπωσε ὁ ἅγ. Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς τὸ 14ο αἰῶνα ἀποκτᾶ ἰδιαίτερη ἐπικαιρότητα γιὰ τὸν ἄνθρωπο τοῦ 21ου αἰῶνα. Καὶ τοῦτο γιατὶ ὁ ταλαιπωρημένος καὶ ἀπογοητευμένος ἀπὸ τὸν ὑλόφρονα τρόπο ζωής ἄνθρωπος τῶν καιρῶν μας ἐννοεῖ καλύτερα τὸ μήνυμα τοῦ Ἁγίου μας «ὅτι μόνο μέσα ἀπὸ τὴν …. τῆς Ἐκκλησίας θὰ μπορέσει νὰ πλησιάσει τὸν Θεό».
Συχνὰ πυκνὰ ἀκούγεται στὶς ἡμέρες μας τὸ ὑποκινούμενο ξενόφερτο σλόγκαν γιὰ «ἀποκοπὴ τῆς πατερικῆς παραδόσεως καὶ ἀποδοχὴ μόνο τῆς κοινωνικότητας τοῦ Χριστιανισμοῦ». Ἀκόμη καὶ γιὰ τὴ θρησκευτικὴ παιδεία γίνεται λόγος νὰ περιορισθεῖ στὸ κοινωνικὸ καὶ θρησκευτικὸ πλαίσιο καὶ ν’ ἀπαλλαγεῖ ἀπὸ τὸν ὁμολογιακὸ χαρακτῆρα. Ἔτσι ὅμως ἐλάχιστα ἀπέχουμε ἀπὸ τὸν κίνδυνο νὰ ἀναμείξουμε τὸν ἐξ ἀποκαλύψεως Χριστιανισμὸ μὲ τὰ ἀνθρώπινα κοινωνικὰ συστήματα καὶ τὶς ἐξ Ἀνατολῆς θρησκεῖες καὶ φιλοσοφίες. Ἡ ὀρθόδοξη ὅμως πνευματικότητα, καθώς ἐκφράστηκε χαρακτηριστικὰ ἀπὸ τὸν ἅγιο Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ καὶ τοὺς ἄλλους Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, μᾶς δηλώνει ἐμφαντικὰ ὅτι ὁ Θεὸς δὲν εἶναι ὁ μεγάλος ἀπὼν ἀπὸ τὸν κόσμο μας, ἀλλὰ μὲ τὶς ἄκτιστες θεῖες ἐνέργειές Του εἰσέρχεται στὸν κόσμο, τὸν συντηρεῖ καὶ τὸν κατευθύνει.
*ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ‘Ἐρῶ’ , Θ΄ ΤΕΥΧΟΣ, ΙΑΝ.-ΜΑΡΤ. 2012