Γεωργίου Ἰ. Μαντζαρίδη
Ὁμοτίμου καθηγητοῦ τῆς
Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ ΑΠΘ
Κάθε κρίση, σὲ ὁποιοδήποτε ἐπίπεδο τῆς προσωπικῆς ἢ τῆς κοινωνικῆς ζωῆς καὶ ἂν ἐμφανίζεται, ἔχει κάποια βαθύτερη πνευματικὴ αἰτία. Καὶ ἡ αἰτία ποὺ δημιουργεῖ τὴν κρίση ἀπευθύνει ταυτόχρονα στὸν ἄνθρωπο μιὰ πρόσκληση γιὰ περισυλλογὴ καὶ διερεύνηση τῆς πνευματικῆς του καταστάσεως. Ἡ διερεύνηση ὅμως αὐτὴ τότε μόνο ἀποβαίνει γόνιμη καὶ καρποφορεῖ, ὅταν ὁ ἄνθρωπος ἀναθεωρεῖ τὴ στάση του καὶ ἐπιστρέφει στὸν ἑαυτό του, γιὰ νὰ ἀρχίσει νέα πορεία. Σήμερα ζοῦμε ἔντονη κρίση στὸ ἐπίπεδο τῆς οἰκονομικῆς ζωῆς. Εἶναι μιὰ κρίση ποὺ κοστίζει ἀκριβὰσὲ ὅλους, γιατὶ ὑποφέρουμε ὅλοι. Ἀκριβότερα ὅμως κοστίζει στοὺς φτωχότερους καὶ ἀσθενέστερους, γιατὶ ἀπειλεῖ τὴν ἴδια τὴνἐπιβίωσή τους. Τὰ ἑκατομμύρια τῶν ἀνθρώπων ποὺ βρέθηκαν κάτω ἀπὸ τὰ ὅρια τῆς φτώχειας, ὁ ὁρμαθὸς τῶν ἀστέγων, οἱ στρατιὲς τῶν ἀνέργων, τὰ πλήθη τῶν ἀπολυομένων, τὰ διαρκῶς αὐξανόμενα κύματα τῶν πολιτικῶν καὶ οἰκονομικῶν μεταναστῶν, δημιουργοῦν μιὰ κατάσταση ὄχι ἁπλῶς ἀπογοητευτικὴ ἀλλὰ κυριολεκτικὰ δραματική.
Ὅπως ὅμως σὲ κάθε κρίση, ἔτσι καὶ στὴν κρίση αὐτὴ μπορεῖ νὰ βρεθεῖ καὶ κάποια θετικὴ πλευρά· μποροῦν νὰ ἐπισημανθοῦν κάποιες «παράπλευρες» ὠφέλειες, ποὺ βοηθοῦν τὸν ἄνθρωπο νὰ ἀνασυνταχθεῖ καὶ προκαλοῦν στὴν κοινωνία αἰσθήματα συμπάθειας καὶ ἀλληλεγγύης. Ἡ ἀποτυχία γιὰ τὸν δημιουργικὸ ἄνθρωπο δὲν εἶναι σταθμὸς ἀπογνώσεως ἀλλὰ ἀφετηρία νέας πορείας. Καὶ ἡ νέα πορεία μπορεῖ νὰ ἔχει πάλι τὶς ἀποτυχίες της. Ὅταν ὅμως ἔχει προηγηθεῖ ἡ περισυλλογὴ καὶ ὁ αὐτοέλεγχος γιὰ τὰ λάθη ποὺ προηγήθηκαν καὶ τὶς παραλείψεις ποὺ ἔγιναν, τότε ὁ τελικὸς σκοπὸς προσεγγίζεται καλύτερα. Ὡς φθαρτὸς καὶ θνητὸς ὁ ἄνθρωπος ὁδηγεῖται ἀναπόδραστα στὴν καταστροφή. Ἡ καταστροφικὴ ὅμως αὐτὴ πορεία μπορεῖ πάντοτε νὰ μετασχηματίζεται σὲ πορεία ἐπιτυχίας καὶ προκοπῆς σὲ πνευματικὸ ἐπίπεδο. Ἡ τρεπτότητα τοῦ ἀνθρώπου, ποὺ συνοδεύει τὴ φθαρτότητά του, καθιστᾶ φυσικὴ τὴν ἀλλαγὴ ὄχι μόνο πρὸς τὸ χειρότερο ἀλλὰ καὶ πρὸς τὸ καλύτερο. Ἡ ποιότητα τῆς ἀλλαγῆς αὐτῆς ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴν προαίρεση καὶ τὴν προσπάθεια τοῦ ἀνθρώπου. Ἐξαρτᾶται ἀκόμα ἀπὸ τὴν ἑτοιμότητα καὶ τὸ θάρρος του. Αὐτοὶ ποὺ διαχειρίζονται τὶς μεγάλες κρίσεις καὶ δὲν διστάζουν νὰ προχωρήσουν σὲ ἐσκεμμένες προκλήσεις κρίσεων, τὶς βλέπουν ὡς μοναδικὲς εὐκαιρίες γιὰ οὐσιαστικὲς ἀλλαγές. Γι’αὐτὸ θεωροῦν ἀπαραίτητο νὰ ἔχουν ἕτοιμα ἐναλλακτικὰ σχέδια, ὥστε νὰ τὰ ὑλοποιήσουν καὶ νὰ τὰ ἐπιβάλουν στὶς συγκλονισμένες κοινωνίες, πρὶν αὐτὲς συνέλθουν ἀπὸ τὴν ἀναταραχή τους*1.
Μὲ τὸν μακιαβελικὸ αὐτὸν τρόπο ἐκεῖνο ποὺ παρέμενε γιὰ τοὺς ἰσχυροὺς τῆς γῆς «πολιτικὰ ἀδύνατο» μετατρέπεται σὲ «πολιτικὰ ἀναπόφευκτο»2
Ἤδη γίνεται εὔκολα κατανοητὸ τὸ σφάλμα τῆς καταναλωτικῆς μανίας ποὺ προβλήθηκε μὲ πολλοὺς τρόπους καὶ κυριάρχησε στὴν ἐποχή μας. Σήμερα ἀποκαλύπτεται σαφέστερα ἡ ἀπάτη τῆς δημιουργίας τεχνητῶν ἀναγκῶν, ποὺ ὁδήγησαν καὶ δὲν παύουν νὰ ὁδηγοῦν σὲ ἀτέρμονες προσπάθειες γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση καὶ ἱκανοποίησή τους. Τώρα ὅμως γίνεται καὶ ἐντονότερα ἀντιληπτὴ ἡ φρίκη τοῦ ὑπαρξιακοῦ κενοῦ, ἡ ὁποία δημιουργεῖται στὸν ἄνθρωπο ποὺ ταυτίζει τὸ νόημα τῆς ζωῆς του μὲ τὴν ἀπόλαυση ὑλικῶν ἀγαθῶν καὶ τὴν ἱκανοποίηση τῶν σωματικῶν του αἰσθήσεων. Ἰδιαίτερα ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες μὲ τὴν κρίση αὐτὴν κατανοοῦμε εὐκολότερα τὴν ἀφροσύνη μας, καὶ ἰδιαίτερα τὴν ἀφροσύνη τῶν ἡγετῶν μας, ποὺ παραπλανοῦσαν τὸν λαό λέγοντας ὅτι ὑπάρχουν χρήματα καὶ ἀγαθὰ «κείμενα εἰς ἔτη πολλά»3· ἀφροσύνη ποὺ ξεπερνᾶ κατὰ πολὺ ἐκείνην τοῦ ἄφρονα πλουσίου τῆς εὐαγγελικῆς παραβολῆς, γιατὶ σὲ ἐκεῖνον ὑπῆρχαν πράγματι ἀγαθὰ «κείμενα εἰς ἔτη πολλά», ἐνῶ σὲ μᾶς ὑπῆρχαν μόνο λίγα καὶ μάλιστα δανεικά. Κατανοοῦμε, ἀκόμα, πόσο ὑποκριτικὸ ἦταν τὸ πολιτικό μας σύστημα, ποὺ ἐνῷ κατοχύρωνε συνταγματικὰ τὴν ἰσότητα καὶ τὴ δικαιοσύνη γιὰ ὅλους τοὺς πολῖτες, στήριζε καὶ ἐξακολουθεῖ νὰ στηρίζει νομοθετικὰ τὴν ἀσυδοσία τῶν κρατούντων.Ἡ οἰκονομικὴ κρίση κινεῖται στὴν ἐπιφάνεια τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς, ἐνῷ ἡ δυναμική της κρύβεται βαθύτερα.Πρὶν ὅμως ἐκδηλωθεῖ αὐτὴ στὸ ἐπίπεδο τῆς οἰκονομίας, εἶχε παρουσιαστεῖ σὲ ἄλλα βαθύτερα ἐπίπεδα· στὸ πολιτικό, τὸ πολιτισμικό, τὸ κοινωνικό, τὸ ἠθικό,τὸ θρησκευτικό.
Ἀλλὰ οἱ διαδοχικὲς αὐτὲς κρίσεις ἔμεναν ἀπὸ τοὺς πολλοὺς ἀπαρατήρητες, ἢ καὶ ἐξυμνοῦνταν ὡς προοδευτικὰ καὶ ἐκσυγχρονιστικὰ φαινόμενα. Τώρα ὅμως ποὺ βρεθήκαμε στὸ χεῖλος τῆς χρεωκοπίας, βλέπουμε τὰ πράγματα καθαρότερα. Διαπιστώνουμε μεγάλα λάθη. Αἰσθανόμαστε τὴν ἀνάγκη νὰ ἀναθεωρήσουμε τὴν πορεία ποὺ ἀκολουθήσαμε καὶ νὰ δημιουργήσουμε νέους προσανατολισμούς. Ἡ μεγάλη οἰκονομικὴ κρίση, ποὺ ζοῦμε σήμερα, εἶναι στὸ βάθος της μεγάλη πνευματικὴ κρίση. Καὶ ὅσο ἡ ἀντιμετώπισή της δὲν συνδέεται μὲ τὴν προσέγγιση καὶ συνειδητοποίηση τῆς βαθύτερης αἰτίας της, κάθε προσπάθεια ποὺ καταβάλλεται γιὰ τὴ διευθέτησή της εἶναι ἐπιδερμική. Ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο ἀντιμετωπίζεται σήμερα ἡ κατάσταση τῆς κοινωνίας μας ἀπὸ τοὺς ὑπεύθυνους παράγοντες δὲν εἶναι καθόλου ἐνθαρρυντικός. Τί μπορεῖ λοιπὸν νὰ γίνει; Τὸ πρῶτο ποὺ χρειάζεται σήμερα εἶναι ἡ καλλιέργεια τοῦ αἰσθήματος τῆς εὐθύνης. Τώρα, περισσότερο ἀπὸ κάθε ἄλλη φορά, εἴμαστε σὲ θέση νὰ γνωρίζουμε ὅτι τὸ κακό, ὅπως ἄλλωστε καὶ τὸ καλό, ποὺ γίνεται μέσα στὸν κόσμο σὲ κοινωνικὸ καὶ σὲ οἰκολογικὸ ἐπίπεδο, ξεκινάει ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο. Ἀσφαλῶς τὴ μεγαλύτερη εὐθύνη ἐδῶ ἔχουν οἱ πνευματικοὶ καὶ πολιτικοὶ ἡγέτες. Αὐτὸ ὅμως δὲν δικαιολογεῖ καθόλου τὴν ἀνευθυνότητα τοῦ πλήθους. Ἀρκετοὶ ὑποστηρίζουν ὅτι πρέπει νὰ γίνει ἐπανάσταση καὶ βίαιη ἀνατροπὴ τῆς καταστάσεως. Ἡ θέση αὐτὴ φαίνεται σωστὴ καὶ μικροπρόθεσμα ἀποτελεσματική. Ἂν δὲν καταργηθεῖ τὸ σάπιο, πῶς θὰ φανερωθεῖ τὸ ὑγιές; Ἀλλὰ καὶ πῶς θὰ φανερωθεῖ τὸ ὑγιές, χωρὶς συστηματικὴ καὶ ἐπιμελημένη θεραπεία; Ἡ ἱστορία διδάσκει ὅτι ὅλες οἱ βίαιες ἐπαναστάσεις συνδέονται μὲ τεράστιες ἀνθρωποθυσίες καὶ καταλήγουν ἢ μεταλλάσσονται σὲ αὐταρχικὰ ἢ τυραννικὰ καθεστῶτα. Ὅπως εὔστοχα παρατηρήθηκε, «ὅσο βαθειὰ καὶ ἂν εἶναι ἡ ταραχή μας γιὰ τὶς ἀδικίες κάποιου συστήματος, ἡ ἀλλαγή του πρέπει νὰ συνδέεται μὲ μακρὰ διαδικασία ἀνυψώσεως τοῦ ἠθικοῦ ἐπιπέδου τῶν ἀνθρώπων ἐν γένει»4.
Ἡ λύση δὲν βρίσκεται βίαια οὔτε μηχανικά. Χρειάζεται βαθύτερη ἐργασία μέσα στὸν ἴδιο τὸν ἄνθρωπο. Ἀπαιτεῖται μετάνοια καὶ ἀσκητικὸς ἀγῶνας γιὰ τὴν ἀνάκτηση τοῦ χαμένου ἑαυτοῦ, γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τοῦ νοῦ ἀπὸ τὰ πάθη καὶ τὴν ἀνασύνδεσή του μὲ τὴν καρδιά, ὅπου φωλιάζει ὁ ἀληθινὸς ἄνθρωπος. Ἐκεῖ μπορεῖ καὶ πρέπει νὰ γίνει ἡ ἀληθινὴ ἐπανάσταση. Ἐκεῖ ὁ ἄνθρωπος συναντάει τὸν Θεὸ καὶ βρίσκει τὴν ταυτότητά του, ἐπιστρέφοντας ἀπὸ τὴ διάσπαση καὶ τὴ διάλυση.
- * Ἐκτενέστερη ἀνάλυση τοῦ θέματος βλέπεστὸ βιβλίο μου: Καινοτομία καὶ Παράδοση,ἔκδ. Ἱ. Μ. Μονὴ Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὄρος2014, σσ. 109-132.Βλ. N. Klein, Τὸ δόγμα τοῦ σόκ. Ἡ ἄνοδοςτοῦ καπιταλισμοῦ τῆς καταστροφῆς, Λιβάνης,Ἀθῆνα 2010, σ. 20 κ.ἑ.
2 . Milton Friedman, Capitalism and Freedom,University Press, Σικάγο 1982, σ. IX.
3 . Βλ. Λουκ. 12,19.
4 . Ἀρχιμ. Σωφρονίου Σαχάρωφ, Τὸ μυστήριο τῆς χριστιανικῆς ζωῆς, Ἔσσεξ Ἀγγλίας 2 2011, σ. 235.