Μανόλη Δρεττάκη Καθηγητοῦ ΑΣΟΕΕ
Τὰ τελευταῖα 60 χρόνια ἔχουν σημειωθεῖ πολὺ μεγάλες ἀλλαγὲς σὲ ὅλους τούς τομεῖς τῆς οἰκονομικῆς, κοινωνικῆς καὶ πολιτιστικῆς ζωῆς τοῦ τόπου, χωρὶς δυστυχῶς νὰ εἶναι ὅλες πρὸς τὸ καλύτερο. Ἰδιαίτερα μεγάλες ἦταν οἱ μετακινήσεις τοῦ πληθυσμοῦ καὶ οἱ μεταβολὲς στὴν ἀπασχόλησή του. Μετὰ τὸν Β΄ Παγκόσμιο καὶ τὸν Ἐμφύλιο Πόλεμο καὶ στὴ διάρκεια τῆς δεκαετίας τοῦ ᾿50 λόγῳ ἔλλειψης ὁποιασδήποτε πολιτικῆς περιφερειακῆς ἀνάπτυξης, ἕνας μεγάλος ἀριθμὸς κατοίκων τῆς ὑπαίθρου συνέρρευσε στὶς πόλεις καὶ ἰδιαίτερα στὴν Ἀττικὴ καὶ στὴ Θεσσαλονίκη. Στὴν ἴδια δεκαετία ὁρισμένοι ἀναζήτησαν τὴν τύχη τους στὸ ἐξωτερικό, μεταναστεύοντας στὶς Η.Π.Α., τὸν Καναδᾶ, τὴν Αὐστραλία καὶ τὸ Βέλγιο. Τὴ δεκαετία τοῦ ᾿60 λόγῳ τῆς μεγάλης ἀνεργίας ἑκατοντάδες χιλιάδες νέοι μὲ τὶς οἰκογένειές τους μετανάστευσαν στὴ Δυτικὴ Εὐρώπη (κυρίως στὴν τότε Γερμανία). Ἀπὸ τὰ μέσα τῆς δεκαετίας τοῦ ᾿70 ἄρχισε ἡ ἐπιστροφὴ ὁρισμένων μεταναστῶν, ἀλλὰ οἱ περισσότεροι ἀπὸ αὐτούς, ἀντὶ νὰ ἐπιστρέψουν στὰ χωριά τους, ἀπ᾿ ὅπου εἶχαν φύγει, ἐγκαταστάθηκαν στὰ ἀστικὰ κέντρα (στὴ Γερμανία παρέμεινε μόνιμα ἕνα σημαντικὸ ποσοστὸ ἐκείνων ποὺ εἶχαν πάει ἐκεῖ τὴ δεκαετία τοῦ ᾿60).
Ταυτόχρονα συνεχίστηκε καὶ ἡ ἐσωτερικὴ μετανάστευση ἀπὸ τὰ χωριὰ πρὸς τὰ ἀστικὰ κέντρα, δεδομένου ὅτι ἡ ἀπουσία πολιτικῆς περιφερειακῆς ἀνάπτυξης συνεχίστηκε καὶ γιὰ ὅσους εἶχαν παιδιὰ σχολικῆς ἡλικίας, δὲν ὑπῆρχαν σχολεῖα, κυρίως δευτεροβάθμιας ἐκπαίδευσης, κοντὰ στὰ χωριά τους. Στὴ διάρκεια τῆς δεκαετίας τοῦ ᾿80 σημειώθηκε δραματικὴ μείωση τῶν γεννήσεων τόσο στὶς πόλεις ὅσο καὶ στὰ χωριά, γεγονὸς τὸ ὁποῖο εἶχε καὶ συνεχίζει νὰ ἔχει σοβαρὲς ἐπιπτώσεις σὲ ὅλους τοὺς τομεῖς τῆς ζωῆς τοῦ Τόπου. Ὅσοι ἔμειναν στὰ χωριὰ παρότρυναν τὰ παιδιά τους νὰ σπουδάσουν καὶ νὰ σταδιοδρομήσουν στὶς πόλεις. Ἔτσι ἔμειναν ἐκεῖ οἱ μεγαλύτεροι στὴν ἡλικία, καθὼς καὶ λίγοι νέοι ποὺ θέλησαν νὰ συνεχίσουν νὰ καλλιεργοῦν τὴ γῆ καὶ νὰ ἔχουν κοπάδια. Τόσο, ὅμως, ἐξαιτίας τῆς γήρανσης τῶν μεγαλύτερων στὴν ἡλικία ὅσο καὶ τοῦ μικροῦ ἀριθμοῦ τῶν νέων Ἑλλήνων ποὺ ἀσχολοῦνταν μὲ τὴ γεωργία καὶ τὴν κτηνοτροφία, ἕνα μεγάλο ποσοστὸ τῶν ἐργασιῶν στὴν ὕπαιθρο (ἀλλὰ καὶ ἐργασιῶν στὶς πόλεις) ἀνέλαβαν οἱ ἑκατοντάδες χιλιάδες μεταναστῶν καὶ λαθρομεταναστῶν ποὺ εἰσῆλθαν στὴ χώρα τὶς δεκαετίες τοῦ ᾿90 καὶ τοῦ 2000. Ἂν δὲν ὑπῆρχαν οἱ μετανάστες, ἡ συρρίκνωση τῆς ἀπασχόλησης στὸν πρωτογενῆ τομέα θὰ ἦταν ἀκόμα μεγαλύτερη.
Ὅλες αὐτὲς οἱ ἐξελίξεις στὴν ἀπασχόληση, τόσο στὸν ἀγροτικὸ ὅσο καὶ στοὺς ἄλλους δύο τομεῖς τῆς οἰκονομίας τῆς χώρας μας, ἀποτυπώνονται στὸν πίνακα ποὺ ἀκολουθεῖ. Στὸ πρῶτο μέρος τοῦ πίνακα δίνεται ἡ ἀπασχόληση σὲ χιλιάδες στοὺς τομεῖς: πρωτογενῆ (γεωργία, κτηνοτροφία, ἁλιεία, δάση), δευτερογενῆ (βιομηχανία, ὀρυχεῖα, ἠλεκτρισμός, ὕδρευση καὶ κατασκευὲς στὸ δημόσιο καὶ ἰδιωτικὸ τομέα) καὶ τριτογενῆ (ὅλες τὶς ὑπηρεσίες, δηλαδὴ τὸν τουρισμό, τὸ ἐμπόριο, τὶς μεταφορές, τὴν ἐκπαίδευση, τὶς ὑπηρεσίες ὑγείας, τὴ δημόσια διοίκηση, τὶς τράπεζες κ.λπ.) τὰ ἔτη 1961, 1971,1981 καὶ 1991 (στοιχεῖα ἀπὸ τὶς ἀπογραφὲς τοῦ πληθυσμοῦ τῶν ἐτῶν αὐτῶν) καὶ τὰ ἔτη 2001 καὶ 2010 (στοιχεῖα ἀπὸ τὶς τριμηνιαῖες ἔρευνες τῆς ἀγορᾶς ἐργασίας). Πηγὴ ὅλων τῶν στοιχείων εἶναι ἡ Ἐθνικὴ Στατιστικὴ Ὑπηρεσία τῆς Ἑλλάδος (ποὺ μετονομάστηκε πρόσφατα σὲ Ἑλληνικὴ Στατιστικὴ Ἀρχή). Στὸ δεύτερο μέρος τοῦ πίνακα δίνεται ἡ ποσοστιαία κατανομὴ τῶν ἀπασχολουμένων στοὺς τρεῖς τομεῖς τῆς οἰκονομίας. Ἀπὸ τὸν πίνακα αὐτὸν φαίνεται ἡ κατάρρευση τῆς ἀπασχόλησης στὸν πρωτογενῆ τομέα.
Ἡ μεγαλύτερη μείωση σημειώθηκε τὴ δεκαετία τοῦ ᾿60. Ἕνας ἀπὸ τοὺς βασικοὺς λόγους ἦταν ἡ μαζικὴ μετανάστευση ἀπὸ τὰ χωριὰ στὴ Γερμανία τὴ δεκαετία αὐτή. Τὴ δεκαετία τοῦ ᾿70 παρουσιάζεται μία μικρὴ αὔξηση, ἴσως λόγῳ τῆς ἐπιστροφῆς ἑνὸς μικροῦ ἀριθμοῦ τῶν παλιννοστούντων στὰ χωριά τους. Τὶς δύο ἑπόμενες δεκαετίες σημειώθηκε παραπέρα μείωση μὲ τελικὸ ἀποτέλεσμα ἡ ἀπασχόληση στὸν πρωτογενῆ τομέα τὸ 2010 νὰ εἶναι κατὰ 70% χαμηλότερη ἀπ᾿ ὅτι τὸ 1961 (μείωση κατὰ 1.396.000). Ἐξαιτίας τῆς δραματικῆς αὐτῆς μείωσης, ἡ συμμετοχὴ τοῦ πρωτογενοῦς τομέα στὴ συνολικὴ ἀπασχόληση ἀπὸ πάνω ἀπὸ 50% τὸ 1961 μειώθηκε σὲ κάτω ἀπὸ 13% τὸ 2010. Στὸ δευτερογενῆ τομέα μετὰ ἀπὸ αὔξηση τὶς δεκαετίες τοῦ ᾿60 καὶ τοῦ ᾿70 παρουσιάζεται κάποια σταθερότητα, ἐνῷ στὸν τριτογενῆ τομέα σημειώνεται συνεχὴς αὔξηση (τριπλασιασμὸς στὸ διάστημα τῆς 50ετίας). Ἐξαιτίας τόσο τῆς μεγάλης μείωσης τῆς ἀπασχόλησης στὸν πρωτογενῆ τομέα ὅσο καὶ τῶν χαμηλῶν τιμῶν τῶν εἰσαγόμενων τροφίμων σὲ σχέση μὲ τὶς τιμὲς τῶν παραγόμενων στὴ χώρα, ἡ συμμετοχὴ τοῦ πρωτογενοῦς τομέα στὸ Ἀκαθάριστο Ἐγχώριο Προϊὸν συρρικνώθηκε περισσότερο ἀπ᾿ ὅτι ἡ ἀπασχόληση στὸν τομέα αὐτό.
Ἡ κύρια αἰτία τῶν μὴ ἀνταγωνιστικῶν τιμῶν τῶν ἐγχώριων γεωργικῶν καὶ κτηνοτροφικῶν προϊόντων δὲν εἶναι τὸ ὑψηλὸ ἐργατικὸ κόστος. Οἱ ὑψηλότερες τιμές τους ὀφείλονται σὲ ἕνα πλῆθος παραγόντων, ἀνάμεσα στοὺς ὁποίους εἶναι: οἱ ἐπιβαρύνσεις (τὰ κέρδη) τῶν μεσαζόντων, ὁ μὴ ἐκσυγχρονισμὸς τοῦ ἀγροτικοῦ τομέα, ἡ ἔλλειψη ἐπιστημονικῆς βοήθειας στοὺς ἀγρότες ἡ ἀπαξίωση τοῦ συνεταιριστικοῦ κινήματος κ.λπ. Γιὰ ὅλους τους παραπάνω λόγους πολλὲς καλλιέργειες ἐγκαταλείφθηκαν ὡς μὴ συμφέρουσες (δυστυχῶς οἱ ἀλλαγὲς ποὺ ἔγιναν τελευταῖα στὴν κοινὴ ἀγροτικὴ πολιτικὴ τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης ἐπέτειναν τὴν ἐγκατάλειψη αὐτή), μὲ ἀποτέλεσμα νὰ αὐξηθεῖ δραματικὰ ἡ ἐξάρτηση τῆς χώρας μας ἀπὸ εἰσαγωγὲς τροφίμων (ἀπὸ κρέατα καὶ γαλακτοκομικὰ προϊόντα καὶ λαχανικά), πολλὰ ἀπὸ τὰ ὁποῖα εἰσάγονται ἀπὸ πολὺ μακρινὲς χῶρες, ὅπως ἡ Χιλή, ἡ Νότια Ἀφρικὴ ἤ, ἀκόμα, καὶ ἡ Νέα Ζηλανδία, χωρὶς νὰ εἶναι ἀπαραίτητα καλύτερης ποιότητας ἀπὸ αὐτὰ ποὺ παράγονται στὴ χώρα μας. Ἴσως, μάλιστα, νὰ εἶναι καὶ κατώτερης ποιότητας. Ἡ παγκόσμια οἰκονομικὴ κρίση ποὺ ξέσπασε τὸ 2008 καὶ ποὺ κορυφώθηκε στὴ χώρα μας τὸ 2009 καὶ ἡ πολιτικὴ ποὺ ἐπιβλήθηκε στὴ χώρα μας ἀπὸ τὴν τρόικα τῶν δανειστῶν της καὶ τὴν ὁποία ἐφαρμόζει ἡ κυβέρνηση, εἶχαν ὡς ἀποτέλεσμα νὰ ἐπιδεινωθοῦν δραματικὰ τὰ κοινωνικὰ προβλήματα ποὺ ὑπῆρχαν τὰ προηγούμενα χρόνια, μὲ διπλασιασμὸ τοῦ ἀριθμοῦ τῶν ἀνέργων (πλησιάζουν τὸ 1.000.000), τὴ δραστικὴ μείωση τῶν εἰσοδημάτων τῶν ἐργαζομένων καὶ τῶν συνταξιούχων, λόγῳ τῶν περικοπῶν ποὺ ἔγιναν σ᾿ αὐτὰ καὶ τὴ μεγάλη αὔξηση τῶν φορολογικῶν βαρῶν κ.λπ.
Ὅλες οἱ παραπάνω ἐπιπτώσεις τῆς οἰκονομικῆς κρίσης καὶ τῆς ἐφαρμοζόμενης πολιτικῆς, καὶ εἰδικότερα ἡ ἀνεργία, ἔχουν προκαλέσει ἤδη μία τάση ἐπιστροφῆς καὶ ἐγκατάστασης στὴν ὕπαιθρο τῶν ἀνέργων ποὺ διαθέτουν σπίτια καὶ κτήματα, τὰ ὁποῖα ἀρχίζουν νὰ καλλιεργοῦν. Ἡ μείωση, ἐξάλλου, τῶν εἰσοδημάτων ἔχει ὁδηγήσει ὁρισμένους κατοίκους πόλεων ποὺ ἔχουν καλλιεργήσιμες ἐκτάσεις καὶ διαθέτουν τὸν ἀπαιτούμενο ἐλεύθερο χρόνο, νὰ ξαναρχίσουν τὴν καλλιέργεια τῶν κτημάτων τους. Προκειμένου οἱ τάσεις αὐτὲς νὰ συνεχιστοῦν, ὥστε νὰ ὑπάρξει ἀναζωογόνηση τῆς ὑπαίθρου καὶ αὔξηση τῆς παραγωγῆς προϊόντων προκειμένου νὰ καλυφθεῖ ἕνα μεγαλύτερο ποσοστὸ τῶν ἀναγκῶν μας σὲ τρόφιμα ἀπὸ τὴ ντόπια παραγωγὴ καὶ νὰ ἐνισχυθεῖ ἡ ἐξαγωγὴ προϊόντων τὰ ὁποῖα εἶναι ἀνταγωνιστικά, εἶναι ἀνάγκη νὰ ὑπάρξει ἐπιτέλους καὶ νὰ ἐφαρμοστεῖ μία συγκροτημένη περιφερειακὴ καὶ εἰδικότερα ἀγροτικὴ πολιτικὴ ἀπὸ τὴν πλευρὰ τῆς Πολιτείας.
Γιὰ τὸν σκοπὸ αὐτὸ θὰ πρέπει ὅσοι ἐπιστρέφουν στὴν ὕπαιθρο νὰ καθοδηγηθοῦν ἀπὸ εἰδικευμένα στελέχη τοῦ Ὑπουργείου Γεωργίας νὰ ἀσχοληθοῦν μὲ καλλιέργειες προϊόντων στὰ ὁποῖα ἡ χώρα μας ἔχει συγκριτικὰ πλεονεκτήματα. Ταυτόχρονα θὰ πρέπει νὰ ὑπάρξει ἐκσυγχρονισμὸς τῶν καλλιεργητικῶν μεθόδων (π.χ. μὲ ἐνίσχυση τῶν βιολογικῶν καλλιεργειῶν), μείωση τῆς φορολογίας τῶν πρώτων ὑλῶν ποὺ χρησιμοποιοῦνται στὸν ἀγροτικὸ τομέα, ἐξυγίανση καὶ ἐνίσχυση τῶν Συνεταιρισμῶν καὶ τῶν ὁμάδων καλλιεργητῶν ὥστε νὰ τοὺς δοθεῖ ἡ δυνατότητα διάθεσης τῶν προϊόντων τους ἀπευθείας στοὺς καταναλωτὲς χωρὶς διαμεσολάβηση τῶν μεσαζόντων κ.λπ. Πολὺ θὰ βοηθήσει στὴν ἐπιστροφὴ στὴν ὕπαιθρο καὶ ἡ ἐπιστροφὴ στὴν παραδοσιακὴ ἑλληνικὴ κουζίνα, τὴν ὁποία ἤδη ἀξιοποιοῦν οἱ ξένοι. Μὲ κατάλληλη ἐνημέρωση γιὰ τὰ πλεονεκτήματα τῶν παραδοσιακῶν φαγητῶν, παρασκευασμένων μὲ ντόπια ὑλικὰ καὶ παρότρυνση τοῦ κοινοῦ νὰ ἀγοράζει τρόφιμα ποὺ παράγονται στὴ χώρα (σ᾿ αὐτὸ θὰ βοηθήσουν οἱ ἀνταγωνιστικὲς τιμὲς στὶς ὁποῖες θὰ προσφέρονται τὰ προϊόντα αὐτά), θὰ ὑπάρξει αὔξηση τῆς παραγωγῆς τους καὶ ταυτόχρονα θὰ ἀποτελέσει κίνητρο γιὰ ἐπιστροφὴ καὶ ἄλλων στὴν ὕπαιθρο.
Στὴν προσπάθεια αὐτὴ πολὺ θὰ βοηθήσει καὶ ἡ ἐκπαίδευση, ἂν στὰ σχολεῖα γίνονται σχετικὰ ἐνημερωτικὰ μαθήματα καὶ ἄν, στὶς περιπτώσεις ποὺ προσφέρεται φαγητὸ σ᾿ αὐτά, αὐτὸ ἐπικεντρώνεται στὰ παραδοσιακὰ ἑλληνικὰ φαγητά. Εἶναι αὐτονόητο ὅτι θὰ πρέπει νὰ ὑπάρχει συνεχὴς ἔλεγχος τῶν παραγόμενων στὴ χώρα προϊόντων ὥστε νὰ εἶναι ὑψηλῆς ποιότητας. Προκειμένου νὰ ἐγκατασταθοῦν καὶ νὰ ζήσουν νέες οἰκογένειες στὰ χωριὰ ποὺ θὰ ἀσχοληθοῦν ἀποκλειστικὰ μὲ τὴ γεωργία καὶ τὴν κτηνοτροφία θὰ πρέπει νὰ βελτιωθοῦν οἱ συνθῆκες διαβίωσής τους. Π.χ. μὲ τὴν παροχὴ χαμηλότοκων δανείων γιὰ νὰ ἀνακαινίσουν τὰ σπίτια τους ἢ νὰ χτίσουν καινούργια, τὴ συντήρηση τοῦ ὁδικοῦ δικτύου, ὥστε νὰ μὴν ὑπάρχουν δυσκολίες πρόσβασης στὰ χωριά, τὴ λειτουργία σχολείων καθὼς καὶ κοινοτικῶν ἰατρείων ποὺ δὲν θὰ βρίσκονται μακριὰ ἀπὸ τὰ χωριά, τὴν ὀργάνωση πολιτιστικῶν ἐκδηλώσεων ἐπικεντρωμένων στὴν ἑλληνικὴ παράδοση κ.λπ. Ἂν ἐφαρμοστοῦν ὅλα τὰ παραπάνω, θὰ ἐνισχυθεῖ ἐπιστροφὴ στὴν ὕπαιθρο.
Μὲ δεδομένες ὅμως τῆς καθιερωμένες συνήθειες καὶ τὸν τρόπο ζωῆς στὶς πόλεις, ἡ διαδικασία αὐτὴ θὰ ἀπαιτήσει χρόνο, ὑπομονὴ καὶ ἐπιμονή. Γιὰ ὅσους μποῦν σ᾿ αὐτήν ἡ ἐπιστροφὴ στὴ φύση, θὰ προσφέρει –ἐκτὸς ἀπὸ τὰ οἰκονομικὰ μέσα ἐπιβίωσης καὶ μέρος τῶν τροφίμων ποὺ οἱ ἴδιοι θὰ καταναλώνουν– καὶ ἕνα πιὸ φυσικὸ τρόπο ζωῆς μακριὰ ἀπὸ τὸ θόρυβο καὶ τὸ ἄγχος τῶν κέντρων, ἀνθρώπινες ἐπαφὲς καὶ ἐπιστροφὴ στὴν παράδοση καί, γιὰ ὅσους δὲν μετεῖχαν ἐνεργὰ στὴν Ἐκκλησία, τὸ ἔναυσμα νὰ τὴν πλησιάσουν.