Κωνσταντίνου Γανωτῆ
φιλολόγου-συγγραφέως
Κρίση λέμε μία χρονικὴ περίοδο μεγάλων προβλημάτων ποὺ βάζουν σὲ κίνδυνο τὴ ζωὴ τῶν ἀνθρώπων. Ἡ πρώτη κρίση ξέσπασε μέσα στὸν Παράδεισο κιόλας, ὅπου ὁ Ἀδὰμ ἄκουσε τὸ «Ἀδάμ, ποῦ εἶ;» καὶ ἐφοβήθηκε. Αὐτὸς ὁ φόβος ἦταν ἡ πρώτη κρίση. Οἱ πρωτόπλαστοι ἦταν ἤδη οἰκογένεια. Κι ἀκολουθοῦν ἱδρῶτες, ἀγκάθια, τριβόλια, πόνοι τῆς γέννας καὶ ἀποστροφὴ τῆς Εὔας στὴν ἐξουσία τοῦ ἄντρα της. Τί ἐδίδαξε αὐτὴ ἡ πρώτη οἰκογένεια στὰ παιδιά της;
Τὸ ἕνα ἦταν ὁ ἀθῶος Ἄβελ, τὸ ἄλλο ὁ φονιὰς Κάιν. Ἡ οἰκογένεια σὲ κορύφωση κρίσης: Προβλήματα οἰκονομικά, ἠθικά, ὑπαρξιακά. Ὁ θάνατος παρὼν ἤδη. Ὁ Κάιν εἶχε ἀκόμα τὴν προστασία τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ ἔπρεπε κάπου νὰ κρύψει τὸ τρέμουλο, ποὺ τὸν κατεῖχε («ἔσει στένων καὶ τρέμων»), κάπου νὰ κρύψει τοὺς στεναγμούς του. Καὶ… «ὁ δὲ Κάιν ἦν οἰκοδομῶν πόλιν». Κι ἔτσι μὲ τὴν πρώτη πόλη ἄρχισε ὁ πολιτισμός. Ὁ πολιτισμὸς εἶναι μία διαχρονικὴ παγκόσμια κρίση. Εἶναι μιὰ ὑποκατάσταση τοῦ Παραδείσου. Ὁ Ἀδὰμ ἐγκαταστάθηκε κατέναντι τοῦ Παραδείσου, τὸν ἔβλεπε μὲ τὶς πύλες του κλεισμένες καὶ θρηνοῦσε. Ὁ Κάιν ὅμως εἶχε στρέψει τὶς πλάτες του στὸν Παράδεισο κι ἔβλεπε πρὸς ἕνα μέλλον ποὺ ξεκινοῦσε ἀπὸ τὸν ἴδιο κι ἀπέβλεπε στὴν «εὐτυχία» τοῦ γυιοῦ του Ἐνώχ, ποὺ τ’ ὄνομά του ἔδωσε ὁ Κάιν στὴν πόλη ποὺ ἔχτιζε. Νά, ἔτσι γεννήθηκε ὁ ἀνθρωπισμός. «Τὰ παιδιά μας νὰ εὐτυχήσουν, τί ἄλλο καλύτερο;» Κι ἀκολούθησε μία σειρὰ γενεῶν ποὺ ὀνομάστηκαν ἄνθρωποι. Ἡ Εὔα ὅμως ἐγέννησε κι ἄλλο γυιὸ καὶ εἶπεν: «ἐξανέστησεν ὁ Θεὸς σπέρμα ἕτερον ἀντὶ τοῦ Ἄβελ…». Αὐτὸς ἦταν ὁ Σὴθ καὶ ὁ γυιός του, ὁ Ἐνώς, «ἤλπισεν ἐπικαλεῖσθαι τὸ ὄνομα τοῦ Κυρίου τοῦ Θεοῦ». Κι ἀπὸ τότε οἱ ἀπόγονοι τοῦ Κάιν ὀνομάζονται στὴ Γένεση «ἄνθρωποι», ἐνῷ οἱ ἀπόγονοι τοῦ Ἐνὼχ ὀνομάζονται «υἱοὶ τοῦ Θεοῦ».
Ἀπὸ τὶς δύο γενεαλογικὲς παραδόσεις κυοφορήθηκε ἡ παγκόσμια κρίση, ποὺ κατέληξε στὸν «Κατακλυσμό». Μικρὴ κρίση ἦταν ὁ κατακλυσμός; Ὅλες οἱ ἄλλες κρίσεις ποὺ πέρασε ἡ ἀνθρωπότητα δὲν ἔφτασαν στὴν τραγικότητα τοῦ κατακλυσμοῦ. Μὲ τὸν κατακλυσμὸ ἀφανίστηκαν οἱ «ἄνθρωποι» ἀλλὰ καὶ οἱ «υἱοὶ τοῦ Θεοῦ», ποὺ ἔσμιγαν μὲ τὶς θυγατέρες τῶν ἀνθρώπων. Κι ἔμεινε ὁ Νῶε μὲ τὴν κιβωτό του, γιὰ νὰ συνεχίσει τὴ δημιουργία τοῦ κόσμου! Κι ἂν δὲν ἐδήλωνε ὁ Κύριος ὅτι δὲν θὰ ξανακάνει κατακλυσμὸ στὸν κόσμο, θὰ εἶχε λόγους νὰ κάνει πολλοὺς κατακλυσμοὺς ἀκόμα. Γιατὶ οἱ ἄνθρωποι συνέχισαν τὸν πολιτισμό, ξέχασαν καὶ ὅτι εἶναι «υἱοὶ τοῦ Θεοῦ» καὶ ὅλοι παραδόθηκαν στὶς ἐπιθυμίες τους, ποὺ ἔγιναν καθοριστικὲς δυνάμεις πρὸς κάθε δραστηριότητα. Ἡ κρίση βέβαια συνεχίζεται καὶ δείχνει τὸ ἀπαίσιο πρόσωπό της μὲ τὸν φόβο τῶν ἀδυνάτων, τὴ βία τῶν δυνατῶν καὶ τὴν κατάθλιψη ὅλων.
Ἡ κατάθλιψη ἔγινε τὸ κύριο χαρακτηριστικὸ γνώρισμα τοῦ πολιτισμοῦ, περισσότερο βέβαια τῶν ἰσχυρῶν ἀλλὰ καὶ τῶν ἀδυνάτων, ποὺ ὀνειρεύονται κι αὐτοὶ νὰ γίνουν ἰσχυροί. Κι ἔτσι οἱ ἄνθρωποι ζοῦν μέσα σὲ πολιτισμικὸ ὀργασμὸ βουτηγμένοι στὴν κατάθλιψη, γεμᾶτοι ἐνοχές καὶ πεθαίνουν ἀπαρηγόρητοι καὶ ἀνυποψίαστοι γιὰ τὸ νόημα τῆς ζωῆς καὶ τοῦ θανάτου. Αὐτὸ εἶναι κρίση νοήματος τῆς ζωῆς καὶ κρίση εὐτυχίας τοῦ ἀνθρώπου. Ἔτσι λ.χ. ὑψώθηκε ἀπὸ τὸν Περικλῆ ἡ μεγαλοπρεπὴς εἰκόνα τῆς Ἀθηναϊκῆς Πολιτείας, γιὰ τὴν ὁποία ἔκρινε ὁ στρατηγὸς ὅτι ἄξιζε καὶ ἐπιβάλλεται νὰ πεθαίνουν τὰ παλληκάρια της. Ἡ Ἀθηναϊκὴ πολιτεία ὅμως, ἀφοῦ διέτρεξε μία τροχιὰ τριακονταετίας μὲ ἀνήκουστα ἐγκλήματα, κατέληξε σὲ μία δραματικὴ πτώση σὲ ὅλα τὰ ἐπίπεδα. Ἦταν μία κρίση, κρίση ἀπαρηγόρητη, μὲ γενικὴ δυστυχία καὶ ψυχικὴ-πνευματικὴ ἀλλὰ καὶ ὑλική.
Ἀπ’ αὐτὴν τὴν κρίση δὲν βγῆκαν οἱ Ἀθηναῖοι καὶ οἱ ἄλλοι Ἕλληνες οὔτε μὲ τοὺς θριάμβους τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου. Συνεχίστηκε βαρύτερα μὲ τοὺς Ρωμαίους. Καὶ ἡ δοξασμένη σοφία τους ἔγινε μία κομψὴ Ἀττικὴ φλυαρία, ποὺ τὴν ἐπιδοτοῦσαν οἱ Ρωμαῖοι, γιὰ νὰ κοσμεῖ τὴ βαρβαρότητά τους. Καὶ ὅλη αὐτὴ ἡ διαρκὴς μέσα στοὺς αἰῶνες κρίση ἦταν, αἰσθητὰ καὶ οὐσιαστικά, κρίση τῆς οἰκογένειας. Ἀλήθεια, ποιός θὰ συμπονοῦσε τὸν βασανισμένο ἄνθρωπο τῆς κρίσης αὐτῆς; Οἱ ἄρχοντες, οἱ γείτονες, οἱ στρατηγοί; Κανένας ἀπ’ αὐτούς. Μόνο ἡ οἰκογένεια τοῦ καθενός, ἡ μάνα του καὶ οἱ ἄλλοι δικοί του τὸν συμπονοῦσαν κι αὐτὸ ἦταν ἡ μοναδική του παρηγοριά. Ἀλλὰ αὐτοὶ οἱ δικοί του ἦταν καὶ οἱ πρῶτοι καὶ οἱ μόνοι ὑπεύθυνοι νὰ τὸν παιδαγωγήσουν ἔτσι, ὥστε νὰ μὴ ρίχνει στὴν ὀδύνη τὰ παιδιὰ τῶν ἄλλων μανάδων. Ὅταν οἱ Ἀθηναῖοι κατακρεουργοῦσαν μέσα σ’ ἕνα οἰκόπεδο τοὺς χίλιους Μυτιληναίους τὸ 428, αὐτοὶ ποὺ τὸ ἀποφάσισαν κι αὐτοὶ ποὺ τὸ ἐκτέλεσαν εἶχαν μία οἰκογένεια, ποὺ δὲν τοὺς δίδαξε τὴν ἀγάπη καὶ τὸν σεβασμὸ στὸν διπλανὸ ἄνθρωπο. Δὲν ἦταν ἕνα λάθος ἀλλὰ μία πρακτικὴ συνηθισμένη, ποὺ ἐπαναλαμβανόταν συχνὰ στὴ Σάμο, στὴν Αἴγινα κι ἀλλοῦ. Δὲν ὑπῆρχε μία μάνα μέσα στὸν νοῦ τους σὰν τὴν Μπούρμπενα στὸ ἔργο «Ἔρως-ἥρως» τοῦ Παπαδιαμάντη, νὰ ἔρθει στὸν νοῦ τοῦ γυιοῦ της τοῦ Γιωργῆ καὶ νὰ τοῦ φωνάξει στὴν κρίσιμη στιγμή: -Τί πᾶς νὰ κάνεις, παιδί μου;! Στοὺς Μηλίους οἱ Ἀθηναῖοι, ποὺ τοὺς ἔσφαξαν τελικά, ἀπολογήθηκαν ὅτι ἔπρεπε νὰ διαφυλάξουν τὴν ἰδέα τῆς δύναμης τῆς πόλεως καὶ στοὺς Σπαρτιᾶτες ἀπολογήθηκαν πὼς ὅ,τι κάνουν ὑπαγορεύεται ἀπὸ τὸν φόβο, τὴ δόξα καὶ τὸ συμφέρον. Καὶ μὲ αὐτὸ τὸ ἦθος ἐμαύρισαν τὴν ψυχή τους ἀνεπανόρθωτα καὶ τὴ ζωὴ ὅλων τῶν Ἑλλήνων.
Αὐτὸ δὲν ἀναφέρεται ὡς κρίση ἀπὸ τοὺς ἱστορικούς. Ἴσα-ἴσα θαυμάζεται ὡς «χρυσὸς αἰῶνας»! Αὐτὴ τὴν ἀχαρακτήριστη καὶ ψύχραιμη λογική, ποὺ ἐμπνέει τοὺς Ἀθηναίους πρὸς μία ἀπάνθρωπη συμπεριφορά, δὲν θὰ τὴν ποῦμε κρίση; Μάλιστα θὰ τὴν ποῦν οἱ κριτικοὶ κρίση ἠθικῶν ἀξιῶν. Δὲν πιστεύω ὅτι ἡ οἰκογένεια ἔχει τὸ μυστικὸ τῆς σωτηρίας τοῦ κόσμου, ἀλλὰ φρονῶ ὅτι ἡ οἰκογένεια ἔχει τὸ σπλάχνο νὰ θρηνήσει γιὰ τὴν ἀπώλεια τῶν ἀνθρώπων, γιατὶ ὅλοι γιὰ πολλὰ χρόνια ὑπῆρξαν παιδιὰ-μέλη μιᾶς οἰκογένειας. Ὅσοι καταχράστηκαν ἐξουσίες καὶ ταμεῖα, ὅσοι διέπραξαν ἀπάτες καὶ δωροληψίες, ὅσοι καταδολιεύτηκαν τὸν δημόσιο πλοῦτο καὶ ἔγιναν αἴτιοι τῆς κρίσης, ποὺ μαστίζει τὴ χώρα μας καθὼς καὶ ὅλες τὶς χῶρες τοῦ κόσμου, ὅλοι εἶχαν κάποτε, καὶ πολλοὶ ἀκόμα ἔχουν, μία μάνα, ἕναν πατέρα, ποὺ ἀπ’ τὴν παιδική τους ἡλικία ἔβλεπαν τὴν τάση τῶν παιδιῶν τους γιὰ τὴν ἁμαρτία καὶ δὲν πόνεσαν γι’ αὐτό, δὲν τὸ δασκάλεψαν νὰ γίνει καλὸ παιδί, δὲν τὸ λυπήθηκαν γιὰ τὸ συφοριασμένο τέλος, ποὺ θὰ τὸ εὕρει κι αὐτὸ ἀναπόφευκτα.
Τὰ παιδιά μας διδάσκονται στὰ σχολεῖα τους κυριολεκτικὰ τὴ διαφθορά, τὴ διδάσκονται κυρίως ἀπὸ τὰ σχολικὰ βιβλία. Οἱ δάσκαλοι, ὅσοι εἶναι εὐσεβεῖς, δοκιμάζονται ἀπὸ μία καινούργια χοῦντα τοῦ Ὑπουργείου Παιδείας. Οἱ οἰκογένειες ὅμως ἔχουν πλήρη ἄγνοια καὶ δείχνουν πλήρη ἀδιαφορία γιὰ τὴν παιδεία τῶν παιδιῶν τους, γιὰ τὸ ἦθος τῆς παιδείας τους. Εἶναι ὑποδουλωμένοι στὴν ἀκράδαντη πεποίθηση ὅτι τὸ μόνο πρέπον καὶ ἀναγκαῖο σ’ αὐτὴ τὴ ζωὴ εἶναι ἡ δύναμη, δύναμη κυρίως τοῦ πλούτου. Ὅ,τι δὲν ἀντιστρατεύεται αὐτὸ τὸ ἰδανικὸ τῆς δύναμης εἶναι ἀνεκτὸ καὶ εὐπρόσδεκτο. Ἂν θέλει νὰ γίνει δηλαδὴ ἡ κόρη τους πορνοστὰρ μὲ μεγάλες ἀμοιβὲς καὶ προβολὲς στὰ Μ.Μ.Ε, συνήθως τὸ δέχονται εὐχάριστα καὶ μὲ καμάρι. Ἂν ὅμως αὐτὸ γίνει μὲ πολὺ χαμηλὴ ἀμοιβή, τότε ντρέπονται, γιατὶ σ’ αὐτὸ καταλήγουν οἱ φτωχοὶ ἄνθρωποι.
Γιὰ νὰ μιλήσουμε τώρα μὲ ἀπόλυτη καθαρὴ κρίση, θὰ πρέπει νὰ συστήσουμε στὸν κόσμο τὴ μετάνοια καὶ τὴν πίστη στὸν Θεό ὡς ἀντιμετώπιση τῆς κρίσης (καὶ αὐτῆς ποὺ περνᾶμε στὶς μέρες μας καὶ τῆς παγκόσμιας διαχρονικῆς κρίσης). Θ’ ἀκούσουν ὅμως τὶς συστάσεις μας δύσκολα, μόνο στὸν πόνο τῆς ἀποτυχίας μπορεῖ ν’ ἀκούσουν κάποιοι. Ἐπειδὴ ὅμως ὁ πολὺς κόσμος δὲν εἶναι πρόθυμος νὰ ζητήσει μία λύση ἀποκλειστικὰ ἐκκλησιαστική, ἀναζητοῦμε καὶ ἄλλες φυσικὲς, θὰ ‘λεγε κανεὶς, ἀνθρωπολογικὲς προϋποθέσεις. Ἡ οἰκογένεια, ποὺ ἔχει φυσικὴ καὶ πνευματικὴ δυναμικὴ στὴ συνέχεια τῶν γενεῶν, ἔχει ἀκόμα τὸ κῦρος καὶ τὸ χρέος νὰ ὁδηγήσει τὰ τέκνα στὴν ἀρετὴ ἀπὸ ἀγάπη πρὸς τὸν κάθε ἄνθρωπο τούτης τῆς γῆς ἀλλὰ καὶ ἀπὸ ἀγάπη πρὸς τὰ ἴδια τὰ τέκνα της. Ζοῦμε μέσα σὲ μία κοινωνία ποὺ κυριαρχεῖται ἀπὸ τὸν πόνο καὶ τὴν κακία. Ὅλοι εἴμαστε γεννημένοι ἀπὸ κάποια μάνα καὶ κάποιον πατέρα. Ὑπάρχουν δηλαδὴ αὐτοί, ποὺ μᾶς ἀγάπησαν (τουλάχιστον περισσότερο ἀπὸ ἄλλους ἀνθρώπους) σὰν γέννημά τους. Στοιχειώδης εὐθύνη τοῦ κάθε γονιοῦ εἶναι νὰ μὴ φέρει πόνο στὸν κόσμο τὸ παιδί του καὶ φυσικὰ νὰ μὴν πονέσει τὸ ἴδιο.
Σήμερα φαίνεται ὅτι πολλοὶ γονεῖς τὸ ἔχουν χάσει τὸ χρέος τους αὐτό. Κι ἐμεῖς ἔχουμε ὡς χριστιανοί, περισσότερο ἀπὸ πολλοὺς ἄλλους, τὴ δύναμη νὰ φέρουμε τέτοιους ἀνθρώπους στὴ ζωή. Ἡ χριστιανικὴ οἰκογένεια, ποὺ ἔδωσε τόσους ἁγίους καὶ μάρτυρες στὴ ζωὴ καὶ διασώζει μέσα στὴν καθημερινὴ πρακτική της τὴν ἀσκητικὴ ἀγωγὴ τόσων αἰώνων, αὐτὴ ἡ οἰκογένεια μπορεῖ νὰ ἀνακόψει κάθε κρίση καὶ νὰ στήσει πολλὰ τέκνα της στὰ δεξιὰ τοῦ Κυρίου κατὰ τὴν ἡμέρα τῆς κρίσης. Ξέρουμε ὅλοι ὅτι ἡ οἰκογένεια ὑπάρχει πρὶν ἀπὸ κάθε κρίση σ’ αὺτὸν τὸν κόσμο καὶ ὅτι κάθε κρίση γεννήθηκε μέσα σὲ οἰκογένειες, ὡς ἀποτέλεσμα τῶν ἀποτυχιῶν τους. Ἄρα δὲν παρασύρει τὴν οἰκογένεια στὴ δυστυχία καμμία κρίση, ἀλλὰ τουναντίον ἡ οἰκογένεια στὴν ἀποταχιά της νὰ λειτουργήσει σύμφωνα μὲ τὴν εὐλογία καὶ τὸν νόμο τοῦ Θεοῦ φέρνει τὴν κρίση, τὴν κάθε κρίση στὴ ζωή. Γιὰ νὰ ἀποφασίσει ἕνα ζευγάρι νὰ κάνει μία σωστὴ οἰκογένεια, πρέπει νὰ ἔχει ἕνα ὅραμα ζωῆς πού, ἐνῷ δὲν μειώνει τὴν οἰκογενειακὴ εὐτυχία τοῦ ζευγαριοῦ, τὴ βάζει σὲ μία τιμητικὴ ὑπηρεσία τῆς παγκόσμιας εὐτυχίας μαζὶ μὲ τὴ χαρὰ τοῦ Χριστοῦ, ποὺ ἐγκαθίσταται μὲ τὴ χάρη Του στὸ σπίτι τους. Ὕστερα πρέπει ἡ οἰκογένεια αὐτὴ νὰ ἀγαπήσει τὴ θυσία καὶ τὸ μαρτύριο ἀκόμα, ποὺ πρέπει νὰ σηκώσει μὲ τὴν ἐπιλογή της. Ὅταν τὸ μαρτύριο τὸ ἀγαπήσει μὲ ἐνθουσιασμό, δὲν ὑπάρχει μεγαλύτερη εὐτυχία στὴ ζωή. Κι ὅμως δὲν μπορεῖ εὔκολα νὰ τὸ πεῖ κανεὶς στὴν ἐποχή μας, γιατὶ ἔχει ἐπικρατήσει μία ἀντίθετη φιλοσοφία ζωῆς.
Καὶ ἡ χριστιανικὴ οἰκογένεια καλεῖται νὰ πολεμήσει μὲ τὰ αὐτονόητα τῆς ἀστικῆς κοινωνίας. Εἶναι δηλαδὴ ἐπαναστάτης. Ἡ οἰκογένεια-ἐπαναστάτης πηγαίνει κόντρα στὴν κρίση, γιατὶ ἀσκεῖται στὴν ὀλιγάρκεια καὶ τὰ εἰσοδήματά της ἀσφαλίζονται ἀπὸ αὐτὴ τὴν ὀλιγάρκεια καὶ ἀπὸ τὴ φιλανθρωπία, ὅπως συνέβη μὲ τὴ Φιλοθέη τὴν Ἀθηναία. Ἀντέχει στὶς περιπέτειες καὶ στὶς θλίψεις μὲ τὸ ἀναμμένο καντήλι καὶ τὴ θερμὴ προσευχή. Φιλοξενεῖ τὸν ἴδιον τὸν Θεὸ στὸ σπίτι της ἀλλὰ καὶ στὰ ἴδια τὰ σώματα τῶν μελῶν της. Ἡ ἀνθρωπότητα καὶ στὴν καλύτερη ἀκόμα ἐκδοχή της βλέπει τὸ τέλος τῆς Ἱστορίας πολὺ μακρινό, ἡ χριστιανικὴ οἰκογένεια ὅμως κοινωνεῖ καὶ γεύεται αὐτὸ τὸ τέλος σὲ κάθε λειτουργία. Καὶ μ’ αὐτὴν τὴ δυναμική, ποὺ εἶναι ἡ τελειότερη στὸν κόσμο, τρέφει τὴν ἐλπίδα τοῦ μέλλοντος γιὰ κάθε προκοπή.