Η ΜΕΣΣΗΝΙΑ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

4 Φεβρουαρίου 2013 σε ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ, ΙΣΤΟΡΙΑ

(ἀ­πό τήν κα­τά­κτη­ση τό 1204 ὡς τό 1262)    

 Ἀρ­χιμ. Κύ­ριλ­λος

 ΜΕΡΟΣ   Δ’   ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ἔ­χον­τας ἐ­ξε­τά­σει τήν ἱ­στο­ρι­κή πο­ρεί­α τῆς Μεσ­ση­νί­ας στά πρῶ­τα χρό­νια τῆς Φραγ­κο­κρα­τί­ας, ἀ­πό τήν στιγ­μή τῆς κα­τά­κτη­σής της ὡς τό ἔ­τος 1262, τό ὁ­ποῖ­ο γιά λό­γους πού ἔ­χουν ἐ­ξη­γη­θεῖ ἀ­νω­τέ­ρω θε­ω­ρή­θη­κε ὁ­ρό­ση­μο τοῦ τέ­λους μί­ας πρώ­της πε­ρι­ό­δου τῆς Φραγ­κι­κῆς κυ­ρι­αρ­χί­ας στήν Μεσ­ση­νί­α, εἶ­ναι δυ­να­τόν νά δι­α­τυ­πω­θοῦν κά­ποι­ες τε­λι­κές κρί­σεις γιά τήν συγ­κε­κρι­μέ­νη πε­ρί­ο­δο.

(α). Οἱ Φράγ­κοι κα­τα­κτη­τές κα­τέ­λα­βαν σχε­τι­κά εὔ­κο­λα τήν Μεσ­ση­νί­α καί τόν ὑ­πό­λοι­πο Μο­ριᾶ. Τό γε­γο­νός ἔ­χει τήν ἐ­ξή­γη­σή του. Ἤ­δη πρίν τήν κα­τά­λυ­ση τῆς Βυ­ζαν­τι­νῆς αὐ­το­κρα­το­ρί­ας ἀ­πό τούς Φράγ­κους τό 1204, ἡ τε­λευ­ταί­α δι­ερ­χό­ταν πε­ρί­ο­δο κρί­σε­ως. Εἰ­δι­κά στήν ἐ­παρ­χί­α ὑ­πῆρ­χε ἐ­ξα­θλί­ω­ση κοι­νω­νι­κή, ἀ­νέ­χεια καί σκλη­ρό­τη­τα τῶν το­πι­κῶν ἀρ­χόν­των. Τά πε­ρισ­σό­τε­ρα κά­στρα ἦσαν ἀ­νί­σχυ­ρα νά ἀν­τέ­ξουν μα­κρο­χρό­νια πο­λι­ορ­κί­α, ἀρ­κε­τά φρού­ρια στόν μεσ­ση­νια­κό χῶ­ρο ἦσαν μι­σο­ε­ρει­πω­μέ­να καί πα­λιά.

Ἄλ­λω­στε δέν ὑ­πῆρ­χε καί με­γά­λη δι­ά­θε­ση ἀν­τί­στα­σης τῶν ντό­πι­ων. Οἱ το­πι­κοί ἄρ­χον­τες, με­τά ἀ­πό σύν­το­μη πο­λι­ορ­κί­α τῶν φρου­ρί­ων τους, τά πα­ρέ­δι­δαν στούς Φράγ­κους μέ τόν ὅ­ρο νά δι­α­τη­ρή­σουν τήν πε­ρι­ου­σί­α καί τά προ­νό­μιά τους. Πε­ρισ­σό­τε­ρο ἐν­δι­α­φέ­ρον­ταν γιά τό προ­σω­πι­κό τους μέλ­λον πα­ρά νοι­ά­ζον­ταν νά ἀν­τι­στα­θοῦν στόν ξέ­νο εἰ­σβο­λέ­α. Πολ­λοί Ἕλ­λη­νες ἄρ­χον­τες μέ εὐ­κο­λί­α ἔ­γι­ναν σύμ­βου­λοι καί ὁ­δη­γοί τῶν Φράγ­κων ὑ­πο­δει­κνύ­ον­τας τούς τό­πους καί τούς τρό­πους κα­τά­κτη­σης αὐ­τῶν.

Ὅ­σο γιά τά λα­ϊ­κά κοι­νω­νι­κά στρώ­μα­τα, ἡ φραγ­κι­κή κα­τά­κτη­ση δέν σή­μαι­νε κα­μμί­α ἀλ­λα­γή στήν ζω­ή τους, πα­ρά μό­νον ἐ­ναλ­λα­γή τοῦ ἀ­φέν­τη τους. Ἡ μό­νη σο­βα­ρή ἑλ­λη­νι­κή ἀν­τί­στα­ση στόν ”Κούντουρα ἐ­λαι­ῶνα­” ὁ­δή­γη­σε σέ ἧτ­τα ἀ­πό τούς Φράγ­κους καί ἑ­δραί­ω­σε τήν ξε­νι­κή κυ­ρι­αρ­χί­α στόν μεσ­ση­νια­κό χῶ­ρο.

(β). Ὁ τρό­πος ὀρ­γά­νω­σης τῆς Φραγ­κο­κρα­τί­ας στήν Μεσ­ση­νί­α μέ τίς βα­ρω­νί­ες, τούς το­πι­κούς Φράγ­κους ἄρ­χον­τες ὑ­πο­τε­λεῖς (λι­ζί­ους), τά τι­μά­ρια καί τούς δου­λο­πα­ροί­κους, πα­ρου­σί­α­ζε ὁ­μοι­ό­τη­τες μέ τό βυ­ζαν­τι­νό φε­ου­δαρ­χι­κό σύ­στη­μα (ὕ­παρ­ξη τι­μα­ρί­ων, δου­λο­πα­ροί­κων).

(γ). Ἡ κα­τε­χό­με­νη Μεσ­ση­νί­α στά χρό­νια 1204-1262 (κα­τά τήν πε­ρί­ο­δο πού ἐ­ξε­τά­σα­με), ἀλ­λά καί γιά με­ρι­κά χρό­νια ἀρ­γό­τε­ρα ἔ­χει συν­δέ­σει τήν ἱ­στο­ρί­α της μέ τήν οἰ­κο­γέ­νεια τῶν Βιλ­λε­αρ­δουΐ­νων. Ἤ­δη ἀ­πό τήν στιγ­μή τῆς κα­τά­κτη­σής της οἱ δύ­ο μεσ­ση­νια­κές βα­ρω­νί­ες Κα­λα­μῶν καί Ἀρ­κα­δί­ας (Κυ­πα­ρισ­σί­ας) κα­το­χυ­ρώ­θη­καν στόν Γο­δε­φρί­δο Βιλ­λε­αρ­δου­ΐνο καί δι­α­δο­χι­κά πέ­ρα­σαν στούς δύ­ο γυιούς του, Γο­δε­φρί­δο Β’ καί Γου­λι­έλ­μο. Δέν πρέ­πει νά λη­σμο­νεῖ­ται ἡ δι­πλή ἰ­δι­ό­τη­τα τῶν Βιλ­λε­αρ­δου­ΐνων ὡς βα­ρώ­νων τῆς Μεσ­ση­νί­ας καί ταυ­τό­χρο­να ἡ­γε­μό­νων τοῦ Πριγ­κη­πά­του τοῦ Μο­ρέ­ως.

Μέ αὐ­τό τό σκε­πτι­κό ἐ­ξε­τά­σθη­καν καί ἀ­να­φέρ­θη­καν γε­γο­νό­τα πού με­ρι­κές φο­ρές μπο­ρεῖ νά φαί­νον­ται ἄ­σχε­τα μέ τήν Μεσ­ση­νί­α, ὡ­στό­σο συν­δε­ό­με­να μέ αὐ­τήν. Δι­ό­τι κά­θε ἀ­πό­φα­ση τῶν Βιλ­λε­αρ­δου­ΐνων, κά­θε τους ἐ­νέρ­γεια ἡ ἐκ­στρα­τεί­α, ἀ­νά­λο­γα μέ τήν ἐ­πι­τυ­χῆ ἤ μή ἔκ­βα­σή της, μπο­ροῦ­σε νά ἐ­πη­ρε­ά­ζει ἀν­τί­στοι­χα τήν Μεσ­ση­νί­α. Γιά πα­ρά­δειγ­μα, οἱ ἐ­πι­τυ­χη­μέ­νες ἐκ­στρα­τεῖ­ες κα­τά τῶν ἑλ­λη­νι­κῶν φρου­ρί­ων τοῦ Μο­ριᾶ, ἀ­πε­μά­κρυ­ναν τήν ἑλ­λη­νι­κή ἀ­πει­λή ἀ­πό τήν μεσ­ση­νια­κή εἰ­δι­κό­τε­ρα, καί πε­λο­πον­νη­σια­κή γε­νι­κό­τε­ρα ἐ­πι­κρά­τεια τῶν Βιλ­λε­αρ­δου­ΐνων. Ἕ­να ἀ­τυ­χές ἀ­πο­τέ­λε­σμα, ὅ­πως ἡ αἰχ­μα­λω­σί­α τοῦ Γου­λι­έλ­μου στήν μά­χη τῆς Πε­λα­γο­νί­ας, ἐ­πι­δροῦ­σε ἀρ­νη­τι­κά στήν Μεσ­ση­νί­α.

(δ). Ἄν θέ­λου­με νά κά­νου­με μί­α συ­νο­λι­κή ἀ­πο­τί­μη­ση τῆς πε­ρι­ό­δου 1204-1262 στόν μεσ­ση­νια­κό χῶ­ρο, θά μπο­ροῦ­σε νά εἰ­πω­θεῖ πώς εἶ­ναι χρό­νοι ἀκ­μῆς πού συμ­πί­πτουν μέ τήν ἀκ­μή τοῦ Πριγ­κη­πά­του τοῦ Μο­ρέ­ως καί τό ἀ­πό­γει­ο τῆς δό­ξας τῶν Βιλ­λε­αρ­δου­ΐνων. Νέ­α κά­στρα χτί­ζον­ται, πα­λαι­ό­τε­ρα ἐ­πι­σκευ­ά­ζον­ται, πλοῦ­τος καί με­γα­λεῖ­ο χα­ρα­κτη­ρί­ζουν τήν αὐ­λή τῶν Βιλ­λε­αρ­δου­ΐ­νων. Ἡ Με­θώ­νη καί ἡ Κο­ρώ­νη, βε­νε­το­κρα­τού­με­νες, ἐ­ξε­λίσ­σον­ται σέ ση­μαν­τι­κά κέν­τρα δι­α­με­τα­κο­μι­στι­κοῦ ἐμ­πο­ρί­ου ἀ­πό καί πρός τήν Ἀ­να­το­λι­κή Με­σό­γει­ο καί σέ σταθ­μούς τῶν τα­ξι­δευ­τῶν πρός τούς Ἁ­γί­ους Τό­πους.

(ε). Τό 1262, τρί­α ἔ­τη με­τά τήν μά­χη τῆς Πε­λα­γο­νί­ας, ἀ­πο­τε­λεῖ ση­μαν­τι­κή ἱ­στο­ρι­κή καμ­πή γιά τήν συ­νέ­χι­ση τῆς Φραγ­κο­κρα­τί­ας. Εἶ­ναι ὁ πρῶ­τος σο­βα­ρός κλο­νι­σμός τῆς φραγ­κι­κῆς δύ­να­μης, ἡ ὁ­ποί­α στό ἑ­ξῆς θά ἀ­κο­λου­θή­σει φθί­νου­σα πο­ρεί­α. Ἡ Μεσ­ση­νί­α, γειτ­νι­ά­ζον­τας μέ τόν Μυ­στρᾶ, ἕ­δρα τῶν Πα­λαι­ο­λό­γων, θά αἰ­σθαν­θεῖ ἀρ­κε­τά γρή­γο­ρα τήν ἑλ­λη­νι­κή ἀ­πει­λή. Εἶ­ναι ἡ ἀρ­χή τοῦ τέ­λους τῆς φραγ­κι­κῆς κυ­ρι­αρ­χί­ας στόν Μο­ριᾶ.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

(1). Τήν κα­τά­στα­ση πε­ρι­γρά­φει ὁ Μι­χα­ήλ Ἀ­κο­μι­νά­τος Χω­νιά­της, Ἱ­ε­ράρ­χης στήν Ἀ­θή­να ψέ­γον­τας μά­λι­στα τούς ἄρ­χον­τες (βλ. Μι­χα­ήλ Ἀ­κο­μι­νά­του Χω­νιά­του, Τά σω­ζό­με­να,  Σ. Λάμ­πρου, τ. Α’, Β’, Ἀ­θῆ­ναι 1979-1980 (φω­το­αν­τι­γρ. Ἔκδ. 1968).

(2). LaConquêtedeConstantinople, πα­ρα­γρ. 325 κ.ἑ.

(3). Σ. Λάμ­πρου, Ἱ­στο­ρί­α Ἑλ­λά­δος, τ. ΣΤ’, σελ. 204, Ἀ­θή­να 1908.

(4). Longnon, L’ Empire latine de Constantinople et la Principautè de la Morèe, σελ. 72, Paris 1966.

(5). Morel-Fatio, Libro., πα­ρα­γρ. 110-111. Τό Χρο­νι­κό τοῦ Μο­ρέ­ως ἀ­να­φέ­ρει ὅ­τι τό Ἀ­ρά­χλο­βο κυ­ρι­εύ­θη­κε ἀ­φ᾿ ὅ­του εἶ­χαν νι­κή­σει οἱ Φράγ­κοι στήν μά­χη τῶν Κα­πη­σκιά­νων.

(6). Βέ­βαι­α, ἔ­χει ἤ­δη ἀ­να­φερ­θεῖ πώς γιά ἕ­να δι­ά­στη­μα σύν­το­μο ἡ Μεσ­ση­νί­α εἶ­χε κα­τα­κτη­θεῖ ἀ­πό τόν Γο­δε­φρί­δο Βιλ­λε­αρ­δου­ΐνο (βλ. τήν πλη­ρο­φο­ρί­α τοῦ Villeardouin, La Conquete, παρ. 325). Ἐ­πει­δή ὅ­μως ὁ Βιλ­λε­αρ­δου­ΐ­νος (ὁ ἱ­στο­ρι­κός) δέν ἀ­να­φέ­ρε­ται ἐ­κτε­νῶς στά γε­γο­νό­τα τῆς κα­τά­κτη­σης (ἀ­να­φέ­ρε­ται ἐ­κτε­νέ­στε­ρα στό κυ­ρι­ό­τε­ρο γε­γο­νός, τήν μά­χη στούς Κα­πη­σκιά­νους), εἴ­μα­στε ὑ­πο­χρε­ω­μέ­νοι νά ἀ­κο­λου­θή­σου­με τήν πε­ρι­γρα­φή τῶν Χρο­νι­κῶν τοῦ Μο­ρέ­ως. 

(7). Οἱ Βε­νε­τοί τό 1125 εἶ­χαν κα­τα­στρέ­ψει τήν Με­θώ­νη καί τήν Κο­ρώ­νη. Μίλ­λερ, Ἱ­στο­ρί­α τῆς Φραγ­κο­κρα­τί­ας ἐν Ἑλ­λά­δι, τ. Α’, σελ. 411 (μτφρ. Σ.  Λάμ­πρου), Ἀ­θῆ­ναι 1910.

(8). Ἡ πε­ρι­γρα­φή τῆς μά­χης στούς Κα­πη­σκιά­νους στό Χρο­νι­κό τοῦ Μο­ρέ­ως στ. 1725-1739).

(9). Σ. Λάμ­πρου, Ἱ­στο­ρί­α τῆς Ἑλ­λά­δος, τ. ΣΤ’, σελ. 204, Ἀ­θῆ­ναι 1908. Ἀ­κό­μη, ὁ Χέρ­τβεργκ ἔ­χει τήν ἴ­δια ἄ­πο­ψη στήν Ἱ­στο­ρί­α τῆς Ἑλ­λά­δος, τ. Β’, σελ. 1906 σέ με­τά­φρα­ση Π. Κα­ρο­λί­δου, Ἀ­θῆ­ναι 1906.

(10). Σέ προ­η­γού­με­νο ση­μεῖ­ο εἴ­δα­με ὅ­τι τό Ἀ­ρα­γω­νι­κό Χρο­νι­κό, παρ. 110-111 το­πο­θε­τεῖ τήν ἅ­λω­ση τοῦ Ἀ­ρα­χλό­βου πρίν ἀ­πό τήν μά­χη στούς Κα­πη­σκιά­νους.

(11). Χρο­νι­κό Μο­ρέ­ως, στ. 1791 κ.ἑ., στ. 1865, Chronique παρ. 117 κ.ἑ., Morel-Fatio, Librodelosfechos, παρ. 144 κ.ἑ.

(12). Χρο­νι­κό Μο­ρέ­ως στ. 2755-2790 κ.ἑ., Chronique, παρ. 189 κ.ἑ., Librodelosfechos, παρ. 210 κ.ἑ.

(13). Ὅ­ταν ἡ κούρ­τη ἐκ­δί­κα­ζε φο­νι­κές ὑ­πο­θέ­σεις, οἱ Ἐπί­σκο­ποι δέν συμ­με­τεῖ­χαν, δι­ό­τι τό ἀν­τι­κεί­με­νο τῶν ὑ­πο­θέ­σε­ων αὐ­τῶν δέν ται­ρί­α­ζε στό ἱ­ε­ρα­τι­κό τους ἀ­ξί­ω­μα (Χρο­νι­κό Μο­ρέ­ως, στ. 2013-2016).

(14). Βλ. Πά­πα Ἰν­νο­κεν­τί­ου Γ’ Epistolae, βι­βλί­ο ΧΙΙΙ, στήν Migne, PatrologiaLatina, CCXIV–CCXII. Ἐ­πί­σης Μίλ­λερ, Ἡ Ἱστο­ρί­α τῆς Φραγ­κο­κρα­τί­ας ἐν Ἑλ­λά­δι, τ. Α’, σελ. 86-87, Ἀ­θῆναι 1910 (μτφρ. Σ. Λάμ­πρου).

(15). Χρο­νι­κόΜο­ρέ­ως, στ. 2095-2437, Le Livre de la Conquête, ἐκδ. Buchon, Paris 1845, Morel Fatio, Libro de los fechos σελ. 34-43, ἔκδ. 1885, Γε­νεύ­η.

(16). Livre de la Conquête, σελ. 79. Ἐπί­σης, ἀ­να­φέ­ρε­ται στόν Hoρf, Chroniques Graecoromaines, σελ. 100-101, Βε­ρο­λί­νο 1873.

(17). Ἐ­πί­σης Miller, Ἡ Ἱστο­ρί­α τῆς Φραγ­κο­κρα­τί­ας ἐν Ἑλ­λά­δι, τ. Α’, σελ. 129-130.

(18). Τό Χρο­νι­κό τοῦ Μο­ρέ­ως ἐ­σφαλ­μέ­να ἀ­να­φέ­ρει ὅ­τι πα­ρα­χώ­ρη­σε στούς Βε­νε­τούς Με­θώ­νη καί Κο­ρώ­νη, γαι­τί αὐ­τοί τίς κατεῖχαν ἤ­δη ἀ­πό τό 1206 (στ. 2780-2785 καί 2854-2859).

(19). Χρο­νι­κό Μο­ρέ­ως, στ. 2800-3042, Chronique σελ. 91-95, Ἀ­ρα­γω­νι­κό Χρο­νι­κό σελ. 48-49.

(20). Miller, Ἱ­στο­ρί­α τῆς Φραγ­κο­κρα­τί­ας ἐν Ἑλ­λά­δι, τ. Α’ σελ. 81, Ἀ­θή­να 1910.

(21). Γιά τά φρού­ρια τῆς Μεσ­ση­νί­ας καί τοῦ Μο­ριᾶ ὑ­πάρ­χει τό βι­βλί­ο Ἰ. Σφη­κό­που­λος, Τά με­σαι­ω­νι­κά κά­στρα τοῦ Μο­ριᾶ, Ἀ­θῆναι 1968.

(22). Σύμ­φω­να μέ τήν ὀρ­γά­νω­ση τῆς Φραγ­κο­κρα­τί­ας στήν Πε­λο­πόν­νη­σο, ὁ ἡ­γε­μό­νας δέν ἔ­χει τό δι­καί­ω­μα νά πα­ρα­χω­ρή­σει τά φέ­ου­δα ἤ φρού­ρια τῶν ὑ­πο­τε­λῶν του δί­χως τήν σύμ­φω­νη γνώ­μη καί τῶν ἄλ­λων Φράγ­κων εὐ­γε­νῶν με­τά ἀ­πό σύγ­κλι­ση κούρ­της, συ­νέ­λευ­σης, ”παρλαμά”).

(23). Γιά τήν πε­ρι­γρα­φή τῶν γε­γο­νό­των πρίν τήν μά­χη τῆς Πε­λα­γο­νί­ας, γιά τήν ἴ­δια τήν μά­χη καί τήν αἰχ­μα­λω­σί­α τοῦ Γου­λι­έλ­μου, ἀ­να­φέ­ρον­ται μέ λε­πτο­μέ­ρει­ες τό Χρο­νι­κό τοῦ Μο­ρέ­ως, στ. 3110 κ.ἑ., Chronique παρ. 278 κ.ἑ., Morel Fatio, Librodelosfechos, σελ. 53 κ.ἑ.

(24). Ἀ­ξί­ζει νά ση­μει­ω­θεῖ ὡς πλη­ρο­φο­ρια­κό στοι­χεῖ­ο πώς, ὅ­ταν ὁ Γου­λι­έλ­μος αἰ­σθάν­θη­κε πώς πλη­σί­αζε ὁ θά­να­τός του, πῆ­γε νά τε­λευ­τή­σει τήν ζωή­ του στό φρού­ριο τῆς Κα­λα­μά­τας, ὅ­που εἶ­χε γεν­νη­θεῖ (Χρο­νι­κό Μο­ρέ­ως στ. 7757-7765).

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΗΓΩΝ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

Α. ΠΗΓΕΣ

1). Μι­χα­ήλ Ἀ­κο­μι­νά­του τοῦ Χω­νιά­του τά σω­ζό­με­να, ἔκδ. Σ. Λάμ­πρου, τ. Α’, Β’, Ἀ­θῆ­ναι 1879-1880.

2). Ἰν­νο­κεν­τί­ου Γ’, Πά­πα Ρώ­μης Epistolae, βι­βλί­ο XIII, Migne, Patrologia Latina, τό­μοι CCXIV-CCXVII.

3). Longnon, Livre de la Conquête de la princèe de l’ Amorèe, Chronique de Morèe, Paris 1911.

4). A.Morel Fatio, Libro de los fechos et conquistas de principado de la Morea, Geneva 1895.

5). Schmitt, TheCronicleofMorea (Τό Χρο­νι­κό τοῦ Μο­ρέ­ως), ἐ­πα­νεκδ. Τῆς ἀρ­χι­κῆς του 1904.

6). Villeardouin, La conquête de Constantinople, ed. E.Faral, Paris 1961.

Β. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1). Μ. Κορ­δώ­ση, Ἡ κα­τά­κτη­ση τῆς νό­τιας Ἑλ­λά­δας ἀ­πό τούς Φράγ­κους, Ἱ­στο­ρι­κά καί το­πο­γρα­φι­κά προ­βλή­μα­τα, Θεσ­σα­λο­νί­κη 1986.

2). Σ. Λάμ­πρου, Ἱ­στο­ρί­α τῆς Ἑλ­λά­δος, ἀ­πό τῶν ἀρ­χαι­ο­τά­των χρό­νων μέ­χρι τῆς Ἁ­λώ­σε­ως τῆς Κων­σταν­τι­νου­πό­λε­ως, τ. ΣΤ’, Ἀ­θή­να 1908.

3). Longnon, L’ Empire latin de Constantinople et la principaute de la Morèe, Paris 1966.

4). Μίλ­λερ, Ἱ­στο­ρί­α τῆς Φραγ­κο­κρα­τί­ας ἐν Ἑλ­λά­δι, τ. Α’ (μτφρ. Σ. Λάμ­πρου), Ἀ­θῆναι 1910.

5). Μουν­δρέ­α, Το­πω­νυ­μι­κά τῆς Μεσ­ση­νί­ας (στήν ἐ­πο­χή τῆς Φραγ­κο­κρα­τί­ας), Πρα­κτι­κά Α’ Δι­ε­θνοῦς Συ­νε­δρί­ου Πε­λο­πον­νη­σια­κῶν Σπου­δῶν, Σπάρ­τη 1975.

6). Ἰ. Σφη­κό­που­λος, Τά με­σαι­ω­νι­κά κά­στρα τοῦ Μο­ριᾶ, Ἀθῆναι 1968.

7). Φρ. Χέρ­τσμεργκ, Ἱ­στο­ρί­α τῆς Ἑλ­λά­δος ἀ­πό τῆς λή­ξε­ως τοῦ ἀρ­χαί­ου βί­ου μέ­χρι σή­με­ρα (μτφρ. Π. Κα­ρο­λί­δου), τ. Α’. Β’, Ἀ­θῆ­ναι 1906.

8). Hopf, ChroniquesGreco–romanes,Berlin 1873.