Ἀναστασίου Σ. Σιώμου Καθηγητοῦ Γεωπονικῆς Σχολῆς ΑΠΘ
Τὸ πρότυπο ἀνάπτυξης ποὺ ἀκολουθήθηκε στὴ χώρα μας μεταπολιτευτικὰ εἶχε ὡς κυρίαρχο χαρακτηριστικό του τὴν ἀστυφιλία, ποὺ γρήγορα πῆρε ἀνησυχητικὲς διαστάσεις καὶ σήμερα ἀποτελεῖ πιὰ ἕνα ἔντονο κοινωνικοοικονομικὸ πρόβλημα. Ἐγκαταλείψαμε τὴν ὕπαιθρο, ποὺ τότε ἔσφυζε ἀπὸ ζωὴ καὶ μαζευτήκαμε στὶς πόλεις, ἀναζητώντας μία πιὸ ἐπικερδῆ ἀπασχόληση, καλύτερη ποιότητα ζωῆς, μὲ περισσότερες ἀνέσεις καὶ εὐκολίες. «Νὰ φύγεις, παιδί μου, νὰ φύγεις ἀπὸ τὸ χωριό, νὰ μὴν τυραννηθεῖς καὶ ἐσὺ σὰν ἐμᾶς…» ἔλεγαν τότε οἱ περισσότεροι γονεῖς στὰ παιδιά τους. Καὶ ἐμεῖς φύγαμε γιὰ τὴν πόλη… Ἐκεῖ, ἀλλάξαμε γρήγορα τρόπο ζωῆς, τὰ πρότυπά μας σιγὰ-σιγὰ ἄρχισαν νὰ ἐκφυλίζονται καὶ μαζὶ ἡ φωνὴ καὶ ἡ ταυτότητα τοῦ καθενός μας. Οἱ ὅποιες προσπάθειες διατήρησης ἢ ἀναβίωσής τους, ποὺ ἔγιναν ἐκεῖ ἦταν ἀποτυχημένες, πολὺ ἁπλᾶ γιατί ὅλα αὐτὰ δὲν διδάσκονται, ἀλλὰ ἐμπνέονται. Κερδίζαμε περισσότερα χρήματα, γίναμε περισσότερο καταναλωτικοὶ καὶ χρειαζόμασταν διαρκῶς ὅλο καὶ περισσότερα ὑλικὰ ἀγαθά, τὰ ὁποῖα τὰ ἀποκτήσαμε, σὲ μεγάλο βαθμό, μὲ δανεικὰ ἀπὸ τὶς Τράπεζες. Δημιουργήσαμε ὑπεραξίες. Ἡ διαφθορὰ καὶ ἡ διαπλοκὴ δὲν ἄργησαν νὰ γίνουν κυρίαρχες ἀξίες στὴν καθημερινότητά μας.
Ἀγοράζαμε περισσότερα ἀπὸ ὅσα χρειαζόμασταν μὲ συνέπεια ἀρκετὰ νὰ καταλήγουν στοὺς κάδους. Τὰ σκουπίδια αὐξήθηκαν δραματικά, σὲ σημεῖο ποὺ νὰ μὴ μποροῦμε νὰ τὰ διαχειριστοῦμε. Γίναμε παραγωγοὶ σκουπιδιῶν καὶ μὲ τὴν κυριολεκτική, ἀλλὰ καὶ μὲ τὴ μεταφορικὴ ἔννοια τοῦ ὅρου. Ἀλλάξαμε τὰ διατροφικά μας πρότυπα, καταναλώνουμε περισσότερα τρόφιμα καὶ μάλιστα τυποποιημένα καὶ ἐπεξεργασμένα, τὰ ὁποῖα καὶ πληρώνουμε πολὺ ἀκριβότερα, χωρὶς νὰ μᾶς νοιάζει καὶ πολὺ γι᾿ αὐτό. Ἀνακαλύψαμε μὴ μεταδιδόμενες ἀσθένειες, ὅπως ἡ παχυσαρκία καὶ ὁ διαβήτης καὶ μετὰ τρέξαμε στὰ γυμναστήρια καὶ τὶς δίαιτες. Ὅλες οἱ δραστηριότητές μας γίνανε ἐξαιρετικὰ ἐνεργοβόρες καὶ οἱ τιμὲς τοῦ πετρελαίου διαρκῶς σὲ ἀνοδικὴ πορεία. Ὡς ἀστοὶ πλέον, δὲν παράγουμε κανένα ἀπολύτως ἀγαθό, χάσαμε καὶ τὸν ὅποιο βαθμὸ αὐτάρκειας εἴχαμε στὴν ὕπαιθρο καὶ τὸ μόνο ποὺ ἔχουμε εἶναι τὰ χρήματα καὶ αὐτά, ὅπως συνειδητοποιήσαμε πλέον, ἦταν δανεικά. Ἀποδείχθηκε ὅτι γίναμε τόσο φτωχοί, ποὺ ἐκτὸς ἀπὸ χρήματα δὲν εἴχαμε τίποτε ἄλλο. Χάσαμε τὴν ἀνθρώπινη ἐπαφή, σταματήσαμε νὰ σμίγουμε στὰ σπίτια καὶ γίναμε ξένοι μέσα στὸ πλῆθος, χωρὶς νὰ μοιραζόμαστε τὶς χαρὲς καὶ τὶς λύπες. Οἱ ρυθμοὶ πιὸ γρήγοροι, τρέχουμε ἀπὸ τὸ πρωὶ μέχρι τὸ βράδυ καὶ ζοῦμε τὴν καθημερινότητα μὲ ἄγχος. Οἱ νέοι τὸν ἐλεύθερο χρόνο τους τὸν περνᾶνε στὸ διαδίκτυο, ὡς gamers, εἴτε συμμετέχοντας εἴτε παρακολουθώντας μεγάλη ποικιλία παιχνιδιῶν. Σήμερα, οἱ εἰδικοὶ ἀποφαίνονται ὅτι οἱ δραστηριότητες αὐτὲς μπορεῖ νὰ ἔχουν δυσμενεῖς ἐπιδράσεις στὴν ψυχική τους ὑγεία.
Ὅλο αὐτὸ τὸ διάστημα, ἡ πρωτογενὴς παραγωγὴ καὶ εἰδικότερα ἡ ἐνασχόληση μὲ τὴ γεωργία καὶ τὴν κτηνοτροφία ὑποτιμήθηκε καὶ σχεδὸν ἀπαξιώθηκε. Ἀπὸ τὴν αὐτάρκεια στὰ ἀγροτικὰ προϊόντα ποὺ εἴχαμε, φτάσαμε σήμερα νὰ ἐξαρτόμαστε σὲ πολὺ μεγάλο ποσοστὸ ἀπὸ τὶς εἰσαγωγὲς αὐτῶν τῶν προϊόντων καὶ μάλιστα νὰ πληρώνουμε ποσὰ μεγαλύτερα ἀπὸ ἐκεῖνα ποὺ πληρώνουμε γιὰ τὶς εἰσαγωγὲς πετρελαίου. Στὴν ὕπαιθρο ἀπέμεινε κυρίως ὁ γερασμένος πληθυσμός, χωρὶς πολλὲς δυνατότητες καὶ ἐνδιαφέροντα. Στὸ διάστημα αὐτὸ ὅμως καὶ ἡ Πολιτεία φρόντισε νὰ ἐφαρμόσει διοικητικὰ πρότυπα ποὺ δὲν ἀνταποκρίνονται οὔτε στὶς ἀνάγκες μας, ἀλλὰ οὔτε καὶ στὴν ἰδιοσυγκρασία μας καὶ ἀπὸ περίπου 6.000 χωριὰ-Κοινότητες νὰ τὰ περιορίσει ἀρχικὰ στὰ 1.000 καὶ πρόσφατα στὰ 325, ἐνισχύοντας ἔτσι ἀκόμη περισσότερο τὸ συγκεντρωτικὸ πρότυπο. Παράλληλα προχώρησε μὲ προχειρότητα καὶ χωρὶς σχέδιο στὶς συγχωνεύσεις σχολείων, ποὺ εἶχαν ὡς ἀποτέλεσμα τὴν κατάργηση καὶ τὸ κλείσιμο τῶν σχολείων στὰ μικρὰ χωριά.
Ἔτσι, ἀπὸ τὸ τρίπτυχο ποὺ ξέραμε (τὸν Κοινοτάρχη, τὸ δάσκαλο καὶ τὸν παπά), ποὺ ἔδινε λύσεις στὰ μικρὰ καὶ καθημερινὰ προβλήματα καὶ διασφάλιζε τὴν κοινωνικὴ συνοχή, τὸ μόνο ποὺ ἀπέμεινε στὰ χωριὰ αὐτά, ὅπου καὶ αὐτὸς ἀπέμεινε, εἶναι ὁ παπᾶς. Ταυτόχρονα καὶ οἱ ὑποδομὲς ὑγείας, μεταφορῶν καὶ κοινωνικοῦ χαρακτήρα ὑποβαθμίσθηκαν σημαντικά. Σήμερα, φαίνεται πὼς ἄρχισαν τὰ δύσκολα καὶ εἴμαστε ἐντελῶς ἀπροετοίμαστοι γιὰ αὐτά. Τὰ φροῦτα ποὺ κρέμονταν στὰ χαμηλὰ κλαδιὰ τοῦ δένδρου τὰ κόψαμε καὶ τὰ φάγαμε… Μᾶς λένε σὲ δραματικοὺς τόνους ὅτι οὐσιαστικὰ ἔχουμε χρεοκοπήσει οἰκονομικὰ καὶ ἡ ἀβεβαιότητα γιὰ τὸ μέλλον προβάλλει. Δὲν ἀσχολεῖται ὅμως κανένας μὲ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ οἰκονομικὴ χρεοκοπία συνοδεύτηκε καὶ μὲ τὴ χρεοκοπία στὶς ἀρχές, τὶς ἀξίες, τὴν ἠθική, τὰ ἤθη καὶ τὶς παραδόσεις. Μὲ τὴν οἰκονομικὴ κρίση ποὺ ἐνέσκηψε, σχεδὸν 1 ἑκατομμύριο ἄνθρωποι εἶναι ἤδη ἄνεργοι καὶ ἀπελπισμένα ψάχνουν διέξοδο γιὰ νὰ βγοῦν ἀπὸ τὸ λαβύρινθο καὶ νὰ ἀπομακρυνθοῦν ἀπὸ τοὺς σύγχρονους πύργους τῆς Βαβέλ. Πολλοὶ ἀπὸ αὐτοὺς ἄρχισαν νὰ σκέφτονται ἤδη νὰ ἐγκαταλείψουν τὴν πόλη καὶ νὰ ἐπιστρέψουν στὴν ὕπαιθρο. Δύσκολη εἶναι ἡ ἀπόφαση. Ἀλλὰ καὶ πόσοι ἀπὸ αὐτοὺς ἔχουν αὐτὴ τὴ δυνατότητα;
Ἡ ἐπιστροφὴ στὴν ὕπαιθρο ἀποτελεῖ ἤδη ἐπιλογὴ ζωῆς γιὰ τοὺς συνταξιούχους, νοσταλγοὺς τῆς ζωῆς, ποὺ ἔζησαν ἐκεῖ στὰ παιδικά τους χρόνια, ἀλλὰ τώρα ἀναμένεται ὅτι θὰ ἀποτελέσει καὶ ἀνάγκη γιὰ ἐπιβίωση ἢ καὶ διέξοδο γιὰ τοὺς νέους ποὺ εἶναι ἄνεργοι στὴν πόλη. Κάποιοι ἐπιστρέφουν γιὰ νὰ ἐπενδύσουν σὲ ἐπιχειρηματικὲς δραστηριότητες, ἄλλοι νὰ γίνουν νέοι ἀγρότες ἢ νὰ ἐργασθοῦν ὡς ἐργάτες γῆς καὶ ἄλλοι ἁπλᾶ νὰ ἀναζητήσουν ἐναλλακτικὸ τρόπο ζωῆς ἢ νὰ παράγουν ἀγαθὰ γιὰ νὰ καλύψουν τὶς ἀνάγκες τῆς οἰκογένειάς τους, καλλιεργώντας τὴ γῆ ποὺ ἔχουν κληρονομήσει ἀπὸ τοὺς γονεῖς τους, οἱ ὁποῖοι τὴν εἶχαν ἐγκαταλείψει φεύγοντας γιὰ τὴν πόλη. Ἡ ἐπιστροφὴ 60.000 νέων ἀτόμων τὸ 2010 καὶ ἡ ἐνασχόλησή τους μὲ τὴ γεωργία καταδεικνύει ὅτι ἡ πρωτογενὴς παραγωγὴ βρίσκει τὴ χαμένη ἀξία της καὶ τοὐλάχιστον μπορεῖ νὰ ἐξασφαλίσει ἀπασχόληση, ἡ ὁποία σήμερα σπανίζει στὶς πόλεις καὶ πολὺ περισσότερο στὴν ὕπαιθρο. Ἔτσι, τὴν τελευταία διετία, ὁ μόνος τομέας ποὺ ἐμφανίζει αὔξηση τῆς ἀπασχόλησης εἶναι ὁ ἀγροτικός.
Εὐκαιρίες θεωρητικὰ ὑπάρχουν πολλές: Τὰ προγράμματα γιὰ τοὺς νέους ἀγρότες καὶ τὰ σχέδια βελτίωσης, οἱ βιολογικὲς καλλιέργειες, τὸ πρόγραμμα γιὰ τὴν ἐνοικίαση γῆς ποὺ ἄρχισε νὰ ἐφαρμόζεται πιλοτικά, ἡ μελισσοκομία, ὁ ἀγροτουρισμός, ἡ κτηνοτροφία κ.ἄ. Ὅμως ὁ δρόμος δὲν εἶναι εὐκολοδιάβατος οὔτε καὶ στρωμένος μὲ ροδοπέταλα. Ἡ γραφειοκρατία καραδοκεῖ σὲ ὅλο της τὸ μεγαλεῖο, τὸ κόστος τῶν μελετῶν γιὰ τὴν ἔνταξη σὲ αὐτὲς τὶς δραστηριότητες δὲν εἶναι εὐκαταφρόνητο, ἐνῷ ἀναμένεται φοροεπιδρομὴ καὶ στὰ ἀγροτεμάχια… Πρὶν ὅμως νὰ ἐνθαρρυνθεῖ ἡ ἐπιστροφὴ στὴν ὕπαιθρο καὶ πάρει ὁ κόσμος τὰ βουνὰ, θὰ πρέπει νὰ δοῦμε κάτω ἀπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ προϋποθέσεις θὰ μποροῦσε νὰ γίνει αὐτό. Θὰ πρέπει ἐπίσης νὰ καταστεῖ σαφὲς ὅτι οἱ ἀπαιτήσεις γιὰ ὅλες τὶς δραστηριότητες στὴν ὕπαιθρο ἔχουν ἀλλάξει ριζικὰ καὶ ἂν μὴ τί ἄλλο καθιστοῦν ἐπιτακτικὴ τὴν ἀνάγκη γιὰ μία κατ᾿ ἀρχὴν ἐνημέρωση καὶ καθοδήγηση τουλάχιστον γιὰ τὸ ξεκίνημα. Ἡ ἐποχὴ ποὺ πολλὲς δραστηριότητες γινόταν ἐμπειρικὰ ἔχει παρέλθει ὁριστικὰ καὶ ἀμετάκλητα. Πότε ὅμως καὶ κυρίως ποιός θὰ δώσει αὐτὴ τὴ διέξοδο σὲ ὅλους ὅσους τὴν ἐπιζητοῦν; Προφανῶς κανένας ἀπὸ ὅλους ἐκείνους ποὺ μέχρι σήμερα ὑποτίθεται ὅτι σχεδίαζαν τὴν ἀνάπτυξη.
Πρωταρχικὸς στόχος θὰ πρέπει νὰ εἶναι ἡ διαφύλαξη τῆς ὅποιας ἰδιαίτερης ταυτότητας ἔχει ἀπομείνει καὶ ταυτόχρονα ἡ προσπάθεια γιὰ ἀναβίωση τῶν παραδόσεων, ποὺ τείνουν νὰ ἐξαφανιστοῦν, στὸν τόπο ὅπου αὐτὲς ἐμπνέονται καὶ ὄχι ἁπλῶς διδάσκονται. Τὰ πιὸ μικρά, ἁπλὰ καὶ καθημερινὰ ποὺ μπορεῖ νὰ βιώσει κανεὶς μόνο στὴν ὕπαιθρο καὶ τὰ ὁποῖα ἔχουν καθοριστικὴ σημασία στὴ διαμόρφωση μίας διαφορετικῆς ψυχολογίας καὶ ψυχικῆς ὑγείας σὲ σχέση μὲ ἐκείνη τῆς τυποποιημένης καθημερινότητας στὴν πόλη. Αὐτὰ ποὺ μέχρι σήμερα ἀναζητούσαμε οἱ ἀστοὶ μὲ τὴν πρώτη εὐκαιρία στὶς ἐξορμήσεις μας, ἔστω καὶ γιὰ ἕνα διήμερο ἢ τριήμερο. Τὸν καφὲ στὸ καφενεῖο τοῦ χωριοῦ μὲ τὶς ψάθινες καρέκλες κάτω ἀπὸ τὸν πλάτανο στὴν πλατεία, τὴ διαδικασία τῆς ἀπόσταξης τσίπουρου στὰ παραδοσιακὰ καζάνια, τὸ πανηγύρι στὸ ἐξωκκλήσι, τὴν κατανυκτικὴ Κυριακάτικη Λειτουργία στὸ Μοναστήρι στὸ βουνό, τὰ Χριστούγεννα, τὴν Πρωτοχρονιὰ καὶ τὴν Ἀνάσταση, τὸ πέταμα τοῦ χαρταετοῦ, τὰ καρναβάλια, τὸν παραδοσιακὸ γάμο καὶ τόσα ἄλλα.
Μία προσεκτικὴ ἐνασχόληση μὲ τὶς ὀρεινὲς περιοχὲς καταδεικνύει ὅτι αὐτὲς κρύβουν μία δυναμικὴ ποὺ δυστυχῶς δὲν ἔχει ἀκόμη ἀναδειχθεῖ πλήρως, μὲ πληθώρα παραγωγικῶν δραστηριοτήτων ποὺ μποροῦν νὰ στηρίξουν οἰκονομικὰ τοὺς κατοίκους τους. Ὅμως, οἱ προσπάθειες θὰ πρέπει νὰ ἑστιασθοῦν στὴν ἐπιλογὴ τοῦ κατάλληλου συστήματος χρήσης γῆς, στὴν προσαρμοστικότητα τῶν διαφόρων δραστηριοτή των ποὺ θὰ καθορίσουν τὴν κύρια καὶ τὶς συμπληρωματικὲς δραστηριότητες καὶ στὴν ἀξιοποίηση τοῦ μικροπεριβάλλοντος τῆς κάθε περιοχῆς. Τὰ τελευταῖα χρόνια, ἡ Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση ἀναγνώρισε ὅτι ἡ ἀγροτικὴ δραστηριότητα εἶναι ἀναγκαία προκειμένου νὰ διαφυλαχθεῖ τὸ φυσικὸ περιβάλλον στὶς ὀρεινὲς καὶ μειονεκτικὲς περιοχές. Ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ ὅτι τὸ 70% περίπου τῆς χώρας καλύπτουν οἱ ὀρεινὲς περιοχὲς καὶ ἡ Ἑλλάδα θεωρεῖται ὡς ἡ πιὸ ὀρεινὴ χώρα τῆς Εὐρώπης. Ἀσφαλῶς, σὲ ὅλες αὐτὲς τὶς δραστηριότητες θὰ πρέπει νὰ υἱοθετηθεῖ ἡ ἀειφορικὴ διαχείριση τῆς ὑπαίθρου, ἡ ὁπο- ία ἀπαιτεῖ τὴν ὀρθὴ ἐκμετάλλευση τῶν φυσικῶν πόρων, χωρὶς νὰ ὑπάρχει ἀνάγκη γιὰ προσφυγὴ σὲ αὐξημένες εἰσροὲς ἐνέργειας, νεροῦ, λιπασμάτων καὶ λοιπῶν ἀπαιτούμενων ἐφοδίων. Τὰ ἀγροοικοσυστήματα τῶν περιοχῶν αὐτῶν παρὰ τὴν ὑποβάθμιση ποὺ ἔχουν ὑποστεῖ μέχρι σήμερα ἀπὸ τὶς ἀνθρωπογενεῖς ἐπιδράσεις, σίγουρα παρουσιάζουν περιορισμένη ρύπανση ἢ μόλυνση, καθὼς οἱ ὅποιες ρυπογόνες δραστηριότητες εἶναι περιορισμένες ἢ ἀπουσιάζουν τελείως σὲ ὁρισμένες περιπτώσεις, ὅπου οἱ περιοχὲς αὐτὲς θὰ μποροῦσαν νὰ χαρακτηρισθοῦν π α ρ θ έ ν ε ς καὶ γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ προσφέρονται ἄριστα γιὰ ἀειφορικὴ διαχείριση. Πρὸς τὴν κατεύθυνση αὐτὴ καθοριστικῆς σημασίας ἀποτελεῖ ἡ πληροφόρηση καὶ ἡ κατάρτιση ὅλων τῶν ἐνδιαφερόμενων σὲ θέματα ἀειφορικῆς ἀξιοποίησης τῶν διαθέσιμων φυσικῶν πόρων καὶ ἀνάπτυξης. Κάνοντας μία ἱστορικὴ ἀναδρομὴ, θὰ διαπιστώσουμε ὅτι ἡ ὕπαιθρος καὶ ἰδιαίτερα οἱ ὀρεινὲς περιοχὲς ἀποτέλεσαν ἀσφαλὲς καταφύγιο γιὰ σημαντικὸ μέρος τοῦ πληθυσμιακοῦ δυναμικοῦ τῆς χώρας, ἰδιαίτερα σὲ περιόδους μὲ δύσκολες συνθῆκες ἐπιβίωσης, ἀπὸ τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας μέχρι καὶ τὴν πρόσφατη Γερμανικὴ Κατοχή. Ἡ Ἑλλάδα θὰ ζήσει καὶ θὰ ἔχει προοπτικὴ μόνο ἂν ἡ ὕπαιθρος μὲ τὰ χωριὰ της παραμείνει ζωντανὴ.