Γεωργίου Ἰ. Βιλλιώτη
Μ. Πέμπτη
16-4-2020
Σήμερον κρεμᾶται ἐπὶ ξύλου,
ὁ ἐν ὕδασι τὴν γῆν κρεμάσας.
Στέφανον ἐξ ἀκανθῶν περιτίθεται,
ὁ τῶν ἀγγέλων βασιλεύς.
Ψευδῆ πορφύραν περιβάλλεται,
ὁ περιβάλλων τὸν οὐρανὸν ἐν νεφέλαις.
Ράπισμα κατεδέξατο,
ὁ ἐν Ἰορδάνῃ ἐλευθερώσας τὸν Ἀδάμ.
Ἥλοις προσηλώθη, ὁ νυμφίος τῆς Ἐκκλησίας.
Λόγχη ἐκεντήθη, ὁ υἱὸς τῆς Παρθένου.
Προσκυνοῦμέν σου τὰ Πάθη, Χριστέ.
Δεῖξον καὶ ἔνδοξόν σου Ἀνάστασιν.
Τὸ τροπάριο αὐτὸ ψάλλουμε σὲ ἦχο πλάγιο τοῦ δευτέρου τὴ Μεγάλη Πέμπτη τὸ βράδυ, ὅταν γίνεται ἡ ἔξοδος τοῦ Ἐσταυρωμένου. Ὅπως θὰ διαπιστώσουμε ἀπὸ τὴν σύντομη ἑρμηνευτικὴ προσέγγιση, ποὺ μὲ τὴν βοήθεια τοῦ ζωοποιοῦ Σταυροῦ θὰ ἐπιχειρήσουμε, ὅλες οἱ λέξεις εἶναι οἰκεῖες στοὺς Ἕλληνες. Δὲν χρειάζεται νὰ συζητᾶμε γιὰ μετάφραση τῶν λειτουργικῶν κειμένων στὴν νεοελληνικὴ γλῶσσα. Μετάφραση κάνουμε ἀπὸ μία ξένη γλῶσσα σὲ μία ἄλλη. Τὰ ὑμνογραφικὰ κείμενα δὲν εἶναι γραμμένα στὰ Λατινικά, ἀλλὰ στὰ Ἑλληνικά. Καὶ ἂν ἀντιμετωπίζουμε κάποιες δυσκολίες στὴν κατανόηση τῶν κειμένων αὐτῶν, δὲν θὰ «κατεβάσουμε» τὴν ποιότητα τοῦ λόγου, ἀλλὰ θὰ «ἀνέβουμε» ἐμεῖς. Μὲ λίγη βοήθεια μποροῦμε νὰ ἐντρυφήσουμε στὰ μελωδήματα τῶν μεγάλων ποιητῶν. Ἄς μὴν διαλάθῃ τὴν προσοχή μας ὅτι ὅσοι ἐκκλησιάζονται συχνά – καὶ οἱ ὀλιγογράμματοι !- θεωροῦν οἰκεία γλῶσσα τὴν γλῶσσα τῶν λειτουργικῶν κειμένων. Πολλὲς φορὲς δὲ γνωρίζουν ἀπὸ στήθους τὴν Θεῖα Λειτουργία, τοὺς Παρακλητικοὺς Κανόνες τῆς Παναγίας, τοὺς Χαιρετισμούς. Πῶς θὰ αἰσθανθῇ ὁ φιλακόλουθος χριστιανός, ὅταν ἐξαναγκαστῇ νὰ μὴν ψάλλῃ τοὺς ὕμνους ἀπὸ τὸ πρωτότυπο;
Σήμερον κρεμᾶται ἐπὶ ξύλου, Σήμερα κρεμᾶται πάνω στὸ ξύλο,
ὁ ἐν ὕδασι τὴν γῆν κρεμάσας, Ἐκεῖνος , ποὺ κρέμασε τὴ γῆ πάνω στὰ ὕδατα. Ποιός κρέμασε τὴν γῆν πάνω στὰ ὕδατα; Ὁ Λόγος, τὸ δεύτερο Πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδος «δι’ οὗ τὰ πάντα ἐγένετο» (Ἰω. 1,3). Γιατί ὁ Χριστὸς ὀνομάζεται Λόγος; Ἡ ὀνομασία αὐτὴ δηλώνει τὴν στενὴ σχέση Του μὲ τὸν Πατέρα, ὅπως ὁ λόγος τοῦ ἀνθρώπου σχετίζεται μὲ τὸν νοῦ (ἁγίου Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Ὁμιλία εἰς τὸ ῥητὸν τοῦ Ἀβραὰμ τὸ λέγον «Θὲς τὴν χεῖρά σου ὑπὸ τὸν μηρόν μου» MPG 56,557). Ὁ Λόγος δηλώνει τὴν προΰπαρξη καὶ τὴν ἀϊδιότητα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ὁ Χριστὸς δὲν οὔτε μέσο οὔτε ὄργανο δημιουργίας, ἀλλὰ ὁ Δημιουργός (Κολ. 1,16) τοῦ κόσμου, ἡ ἀρχὴ καὶ τὸ τέλος, τὸ Α καὶ τὸ Ω. Ὁ Χριστὸς λοιπὸν ποὺ κατὰ τὴν ὥρα τῆς Δημιουργίας κρέμασε τὴν γῆ πάνω στὰ ὕδατα. Δὲν γράφουμε νερά, διότι ἡ λέξη χρησιμοποιεῖται αὐτούσια σήμερα: ὄμβρια ὕδατα.
Στέφανον ἐξ ἀκανθῶν περιτίθεται, ὁ τῶν ἀγγέλων βασιλεύς. Στεφάνι ἀπὸ ἀγκάθια περιβάλλεται. Ναί, ὁ Δημιουργὸς τοῦ κόσμου φοράει «στέφανον ἐξ ἀκανθῶν». Πῶς ἦταν τὸ ἀκάνθινο στεφάνι; «Τὸ κατασκεύασαν ἀπὸ μιὰ τζιτζιφιά, εὐλύγιστο φυτὸ ποὺ εὐδοκιμεῖ στὴν περιοχή, μὲ πολὺ μεγάλα καὶ σκληρὰ ἀγκάθια. Μέχρι τότε τὰ στεφάνια τῶν καταδίκων ἦταν σιδερένια καὶ προσαρμόζονταν μὲ βάση τὴ διάμετρο τοῦ κρανίου. Ἐδῶ ἦταν βασανιστήριο. Τὸ τριχωτὸ τῆς κεφαλῆς εἶναι ἀγγειοβριθέστατο. Ἔχει πολὺ καλὴ αἱμάτωση καὶ εἰδικὴ νεύρωση. Ἡ αἱμορραγία, λοιπόν, ἦταν μεγάλη καὶ ἀφόρητος ὁ πόνος ἀπὸ τὰ ἀγκάθια στὰ νεῦρα» (Φίλιππος Κουτσάφτης, προϊστάμενος τῆς Ἰατροδικαστικῆς Ὑπηρεσίας Ἀθηνῶν). Μὲ τὸ ἀκάνθινο στεφάνι ἐξάλειψε τὴν κατάρα ποὺ εἶχε ἡ γῆ μετὰ τὴν πτώση τοῦ Ἀδάμ.
Ψευδῆ πορφύραν περιβάλλεται, ὁ περιβάλλων τὸν οὐρανὸν ἐν νεφέλαις. Ψεύτικο βασιλικὸ ἱμάτιο περιβάλλεται, αὐτὸς ποὺ περιβάλλει τὸν οὐρανὸ μὲ νεφέλες. Ἡ πορφύρα εἶναι τὸ ὄστρακο ἀπὸ τὸν ἀδένα τοῦ ὁποίου βγαίνει ἡ χρωστικὴ οὐσία, συνεκδοχικὰ δηλώνει τὴν ἴδια τὴν βαθυκόκκινη χρωστικὴ οὐσία καὶ τὸ ὕφασμα ἢ ἔνδυμα τὸ βαμμένο μὲ τὸ χρῶμα τῆς πορφύρας. Πορφύρα ὀνομάστηκε καὶ ἡ ἐπίσημη ἐνδυμασία τοῦ Βυζαντινοῦ αὐτοκράτορα λόγῳ τοῦ βαθυκόκκινου χρώματός της. Φόρεσαν λοιπὸν πορφύρα στὸν Χριστὸ γιὰ νὰ Τὸν ἐμπαίξουν. Ὁ Χριστὸς φόρεσε τὴν πορφύρα γιὰ νὰ βγάλῃ τοὺς δερμάτινους χιτῶνες ποὺ εἶχε φορέσει ὁ Ἀδὰμ μετὰ τὴν παράβαση τῆς ἐντολῆς τοῦ Θεοῦ.
Ράπισμα κατεδέξατο, ὁ ἐν Ἰορδάνῃ ἐλευθερώσας τὸν Ἀδάμ, Ράπισμα καταδέχθηκε Ἐκεῖνος ποῦ στὸν Ἰορδάνη ἐλευθέρωσε τὸν Ἀδάμ. Ράπισμα (ράβδος, ρόπαλο, ρόπτρο) εἶναι τὸ χτύπημα στὸ πρόσωπο μὲ ἀνοιχτὴ παλάμη τοῦ χεριοῦ.
Ἥλοις προσηλώθη, ὁ νυμφίος τῆς Ἐκκλησίας. Μὲ καρφιὰ καρφώθηκε ὁ Νυμφίος τῆς Ἐκκλησίας. Ἧλος εἶναι τὸ καρφί (προσηλώνω, καθηλώνω, ξηλώνω, θέτω τὸν δάκτυλό μου εἰς τὸν τύπον τῶν ἥλων).
Λόγχη ἐκεντήθη, ὁ υἱὸς τῆς Παρθένου, Μὲ λόγχη τρυπήθηκε, ἐκεντήθη ὁ υἱὸς τῆς Παρθένου. Ὁ τύπος ἐκεντήθη εἶναι παθητικὸς ἀόριστος τοῦ ρήματος κεντῶ («τρυπῶ, τσιμπῶ, πληγώνω»). Ἀπὸ τὸ κεντῶ δημιουργήθηκαν οἱ λέξεις κέντρο , κέντημα, κοντάρι, κοντός. Τὸ κέντρο ἀρχικὰ σήμαινε τὸ ὄργανο γιὰ τὸ κέντρισμα τῶν ζώων. Ὡς γεωμετρικὸς ὅρος χρησιμοποιήθηκε γιὰ πρώτη φορὰ ἀπὸ τὸν Εὐκλείδη. Ἡ γεωμετρικὴ σημασία γενικεύτηκε καὶ χρησιμοποιήθηκε μεταφορικὰ δηλώνοντας τὴν «ἕδρα», τὸ «στρατηγεῖο» καὶ ἐν συνεχείᾳ πέρασε στὶς εὐρωπαϊκὲς γλῶσσες (ἀγγλ. καὶ γαλλ. centre, Zentrum). Tὸ κοντὸς προέρχεται ἀπὸ τὸ οὐσιαστικὸ κοντὸς (κοντάρι). Τὸ κοντάρι εἶναι ὑποκοριστικὸ τοῦ κοντοῦ καὶ μικρότερο ὕψος ἀπὸ τὸ δόρυ. Ἑπομένως κοντὸς εἶναι αὐτὸς ποὺ ἔχει τὸ βραχὺ ὕψος τοῦ κονταριοῦ, ἤτοι ὁ μικρόσωμος. Ὁ μικρότερος σὲ ἡλικία μαθητὴς τοῦ Κυρίου ὁ Ἰωάννης ἦταν ὁ μοναδικὸς ἐκ τῶν Δώδεκα ποὺ βρισκόταν κάτω ἀπὸ τὸν Σταυρό. Ἐκεῖνος μόνο ἀναφέρει τὴν λόγχευση τῆς πλευρᾶς τοῦ Κυρίου. Ἀπὸ τὴν πλευρὰ τοῦ Χριστοῦ ἐξῆλθε αἷμα καὶ ὕδωρ, τὰ δύο μεγάλα μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας, τὸ ἅγιο Βάπτισμα καὶ τὴν Θεία Κοινωνία. Διὰ τῶν μυστηρίων αὐτῶν καὶ ὅλων τῶν μυστηρίων «σὰν μέσα ἀπὸ παράθυρα, ὁ Ἥλιος τῆς Δικαιοσύνης εἰσέρχεται στὸν σκοτεινὸ τοῦτο κόσμο καὶ νεκρώνει τὴν ζωὴ τῆς ἁμαρτίας». (ἁγίου Νικολάου Καβάσιλα, Περὶ τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς, Α΄, 19).
Προσκυνοῦμέν σου τὰ Πάθη, Χριστέ. Δεῖξον καὶ ἔνδοξόν σου Ἀνάστασιν. Τὸ προσκυνῶ σύνθετο ἀπὸ τὴν πρόθεση πρὸς καὶ τὸ ρῆμα κυνῶ («φιλῶ»)· ἀπὸ τὸν Μέλλοντα τοῦ κυνῶ (κύσω) κατάγονται τὸ ἀγγλικὸ kiss καὶ τὸ γερμανικὸ küssen. Τὸ συνεπῶς σημαίνει φιλῶ ἔνδειξη , ἀποδίδω τιμὴ στὸ ἱερό
Ὁ Σταυρὸς τοῦ Χριστοῦ κατήργησε τὴν ἁμαρτία, συμφιλίωσε τὸν Θεὸ μὲ τὸν ἄνθρωπο, ἄνοιξε τὶς πύλες τοῦ Οὐρανοῦ, κατήργησε τὴν τυραννία τοῦ διαβόλου, εἰσήγαγε τὴν ζωὴ τῶν θνητῶν στὴν ἀθανασία, φύτεψε στὶς ψυχὲς τῶν ἀνθρώπων τὴν ἀθανασία (βλ. ἁγίου Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Κατὰ Ἰουδαίων, λόγος Γ’, ΜPG 48, 867.