ΛΑΜΠΡΟΥ Κ. ΣΚΟΝΤΖΟΥ Θεολόγου – Καθηγητοῦ
Πολλοὶ βυζαντινοὶ αὐτοκράτορες ἔζησαν ἁγία ζωὴ καὶ συγκαταλέγονται στοὺς ἁγίους τῆς Ἐκκλησίας μας, καθ’ ὅτι δὲν ἀλλοτριώθηκαν ἀπὸ τὴν ἐγκόσμια δόξα καὶ ἐξουσία, γενόμενοι διάκονοι τοῦ Θεοῦ καὶ τοῦ λαοῦ Τοῦ. Ἀνάμεσά τους συγκαταλέγεται ἡ ἁγία Θεοφανώ ἡ ἐλεήμων βασίλισσα τοῦ Βυζαντίου.
Γεννήθηκε τὸ 862 στὴν Κωνσταντινούπολη ἀπὸ γονεῖς πατρικίους, τὸν Κωνσταντῖνο καὶ τὴν Ἄννα. Τὴν ἀπέκτησαν κατόπιν προσευχῆς, καθ’ ὅτι ἦταν ἄτεκνοι. Ἀλλὰ ἡ χαρά τους γιὰ τὴ γέννηση τῆς μικρῆς Θεοφανούς μεταβλήθηκε σὲ λύπη, ἀφοῦ ἡ μητέρα της πέθανε ἀπὸ δυστοκία. Τὴν ἀνατροφή της ἀνάλαβε μιὰ ἀφοσιωμένη τροφὸς τοῦ ἀρχοντικοῦ της. Ὁ πατέρας της φρόντισε νὰ τῇ,τή μορφώσει, ὅπως ταίριαζε στὶς βυζαντινὲς ἀρχοντοποῦλες. Ἕνας εὐλαβὴς καὶ σοφὸς δάσκαλος εἶχε ἀναλάβει τὴν διαπαιδαγώγησή της. Ἡ Θεοφανώ μεγάλωσε μὲ θεοσέβεια καὶ ἀποκτοῦσε ἀρετὲς καὶ ἦταν προικισμένη μὲ σπάνιο σωματικὸ κάλλος.
Ὅταν ἔφτασε σὲ ἡλικία γάμου, ὁ αὐτοκράτορας Βασίλειος Ἅ’ (867-886) καὶ ἡ αὐτοκράτειρα Εὐδοκία ἔμαθαν γιὰ τὴν ὄμορφη, ἐνάρετη καὶ καλλιεργημένη Θεοφανώ, τὴν ὁποία ζήτησαν ὡς σύζυγο, ἀπὸ τὸν πατέρα της, γιὰ τὸν γιό τους Λέοντα, (τὸν μετέπειτα αὐτοκράτορα) ΣΤ’ τὸν Σοφό. Ὅμως ὁ Λέων δὲν τὴν ἤθελε, διότι συμπαθοῦσε τὴν Ζωὴ Ζαούτζαινα. Ὅμως ὁ τραχὺς Βασίλειος τὸν νύμφευσε μὲ τὸ ζόρι μὲ τὴν Θεοφανώ, χωρὶς ὁ Λέων νὰ τὸ θέλει καὶ ἡ Θεοφανώ νὰ τὸ γνωρίζει! Ὁ γάμος πραγματοποιήθηκε μὲ μεγαλοπρέπεια, χωρὶς οὐσιαστικὰ τὴ θέληση τῶν νεόνυμφων! Ὁ πνευματικός της γέροντας Ευσέβιος εἶχε ἀναλάβει νὰ τοὺς στηρίξει καὶ νὰ τοὺς ἑνώσει ψυχικά.
Σὲ λίγο καιρὸ ἡ Θεοφανώ ἔμεινε ἔγκυος, γεγονὸς ποὺ γέμισε χαρὰ τὸ παλάτι. Γέννησε ἕνα πανέμορφο κοριτσάκι, τὴν Εὐδοκία. Ὁ Λέων προσποιήθηκε ὅτι χάρηκε, διότι εἶχε τὸ νοῦ του στὴ Ζωή, τὴν ὁποία δὲν μποροῦσε νὰ ξεχάσει. Τὸ συναισθηματικὸ κενὸ ποὺ τοὺς χώριζε ἦταν ἐμφανές. Ἡ Θεοφανώ ἔβλεπε αὐτὴ τὴν ἀνυπόφορη κατάσταση καὶ ἡ μόνη παρηγοριά της ἦταν ἡ προσευχή. Ζοῦσε ὡς μοναχὴ καὶ μάλιστα λέγεται πὼς κάτω ἀπὸ τὰ πολυτελῆ της ἐνδύματα φοροῦσε τρίχινο ράκος!
Μιὰ φρικτὴ συκοφαντία ἀπὸ κάποιον μάγο καὶ ἀγύρτη ὁδηγεῖ τὸ Βασίλειο νὰ στείλει ἐξορία τὸν Λέοντα στὴ Θεσσαλονίκη, ὅτι δῆθεν ἑτοίμαζε δολοφονία του. Τὸν ἀκολούθησε καὶ ἡ Θεοφανώ μὲ τὴν κόρη τους Εὐδοκία. Μαζί τους πῆγε καὶ ὁ πνευματικὸς τοὺς Ευσέβιος. Ἡ Θεοφανώ συμπαραστέκεται στὸν Λέοντα καὶ τὸν ἀπέτρεψε ἀπὸ τὴν αὐτοκτονία. Μετὰ ἀπὸ τρία χρόνια ἀποκαλύφτηκε ἡ ἀλήθεια καὶ ἐπέστρεψε τὸ πριγκιπικὸ ζευγάρι στὴ Βασιλεύουσα.
Μετὰ ἀπὸ λίγο καιρὸ πέθανε ἡ πεθερά της Εὐδοκία καὶ ἡ Θεοφανώ στέφτηκε Αυγούστα. Ἀπὸ τὴ θέση της αὐτὴ ἀσκεῖ μιὰ πρωτόγνωρη φιλολαϊκὴ ἐξουσία. Γίνεται ἡ προστάτης τῶν φτωχῶν καὶ κατατρεγμένων. Ἱδρύει φιλανθρωπικὰ ἱδρύματα καὶ ἐνισχύει οἰκονομικὰ χιλιάδες ἐνδεεῖς. Ὅμως ἡ σχέση της μὲ τὸν Λέοντα χειροτερεύουν, ἀφοῦ ἐκεῖνος συνάπτει ἐρωτικὲς σχέσεις μὲ τὴ Ζωή, παραμελῶντας ἐπιδεικτικὰ τὴν Θεοφανώ. Ὁ Βασίλειος διέταξε τὴν μαστίγωση τοῦ Λέοντα καὶ τὴν ἐξορία τῆς Ζωῆς. Ἡ Θεοφανώ κρατᾶ ἀπίστευτη στάση ἀξιοπρέπειας καὶ ἀνεξικακίας, προσευχόμενη γιὰ τὸ ἀτόπημα τοῦ συζύγου της.
Ὅμως τὸ 886 ὁ Βασίλειος πεθαίνει καὶ ὁ Λέων γίνεται αὐτοκράτορας. Πρῶτο του μέλημα ἦταν νὰ φέρει στὸ παλάτι τὴν Ζωὴ καὶ νὰ ἀνακηρύξει τὸν πατέρα τῆς «βασιλοπάτορα» καὶ πρωθυπουργὸ καὶ νὰ ὑποβιβάσει τὴν Θεοφανώ σὲ ἁπλὴ σύμβουλό του! Ἐπειδὴ δὲν εἶχε ἀποκτήσει ἀγόρι ἀπὸ τὴν Θεοφανώ ζητοῦσε νὰ ἀποκτήσει ἀπὸ τὴ Ζωή.
Στὸ μεταξὺ ἔρχεται ἕνα ἀκόμα τραγικὸ συμβὰν γιὰ τὴν Θεοφανώ. Ἀρρώστησε ξαφνικὰ καὶ πέθανε ἡ εννιάχρονη κόρη της Εὐδοκία. Ὁ χαμός της γέμισε μὲ ἀπέραντη ἀπελπισία τὴν Θεοφανώ καὶ τὴν ἀπομάκρυνε ἀκόμα περισσότερο ἀπὸ τὴν καρδιὰ τοῦ Λέοντα. Ἐπίσης ἡ ἀκόλαστη Ζωὴ τὴ διέβαλε συνεχῶς στὸν Λέοντα, ὥστε ἄρχισε νὰ καλλιεργεῖ στὴν ψυχή του, ὄχι ἁπλά,ἁπλᾶ ἀποστροφή,ἀποστροφῇ γιὰ ἐκείνη, ἀλλὰ μῖσος. Ὅταν ὁ πνευματικὸς τῆς Ευσέβιος θέλησε νὰ μιλήσει στὸν αὐτοκράτορα γιὰ τὴν κατάσταση, ἐκεῖνος τὸν ἔστειλε ἐξορία.
Ἡ Θεοφανώ δὲν ἔχει ἄλλο στήριγμα ἀπὸ τὸ Θεὸ καὶ τὴν Παναγία. Ὧρες ὁλόκληρες ἔμεινε κλεισμένη στὸ δωμάτιό της προσευχόμενη. Ἡ θερμὴ προσευχή την γαληνεύει καὶ τὴ δίνει κουράγιο νὰ ζήσει. Παράλληλα ἄρχισε νὰ διαφαίνεται καὶ ἡ ἁγιότητά της. Σώζει θαυματουργικὰ ἕνα ἑτοιμοθάνατο κορίτσι. Ἡ εἴδηση ἔφτασε σὲ ὅλη τὴν αὐτοκρατορία. Ὁ λαὸς ἐκφράζει τὴν ἀγάπη του καὶ τὴν συμπάθειά του γιὰ ἐκείνη. Ἀλλὰ αὐτὴ παραμένει ταπεινὴ καὶ ἐντείνει τὴν φιλανθρωπική της δράση. Μεταβάλλει τὴ θλίψη της σὲ κοινωνικὴ προσφορά. Ὁλημερὶς τρέχει στὰ ἱδρύματα καὶ στὰ νοσοκομεῖα, περιθάλποντας τοὺς ἀσθενεῖς. Ἔκτισε δὲ καὶ τὴν Μονὴ τῆς Ἁγίας Αναστασίας Φαρμακολύτριας στὴ Χαλκιδική.
Περὶ τὸ 893 ἀποσύρθηκε σὲ ἕνα μοναστήρι στὶς Βλαχέρνες, δίνοντας τὴν εὐκαιρία νὰ παντρευτεῖ ὁ Λέων τὴν Ζωή.
Ὅμως ἔρχεται καὶ ἡ ἀρρώστια. Οἱ συνεχεῖς θλίψεις, ἡ συζυγικὴ ἀπόρριψη καὶ κύρια ὁ θάνατος τῆς πολυαγαπημένης κόρης της κλόνισαν τὴν ὑγεία της. Ἀρρώστησε βαριά. Τὸ δυσάρεστο νέο διαδόθηκε σὲ ὅλη τὴν Πόλη. Ὁ λαός, ὁ ὁποῖος τὴν ὑπεραγαποῦσε, συγκλονίστηκε θρηνοῦσε καὶ προσεύχονταν γιὰ τὴν ἀγαπημένη του βασίλισσα. Πανέτοιμη γιὰ τὸ μεγάλο της ταξίδι, ξαπλωμένη στὸ νεκροκρέβατό της, βλέπει τὸν Κύριο νὰ τὴν περιμένει μέσα σὲ ἕνα ἐκτυφλωτικὸ φῶς. Τῆς ἐμφανίζεται ἐπίσης ἡ κορούλα της Εὐδοκία χαρούμενη νὰ τὴν περιμένει!
Ζήτησε νὰ δεῖ καὶ τὸν Λέοντα. Τοῦ φιλάει τὰ χέρια καὶ τοῦ ζητᾶ συγνώμη γιὰ τὶς τυχὸν παραλήψεις της καὶ τοῦ εὔχεται μακροημέρευση καὶ ἐπιτυχία στὸ ἔργο του. Μετὰ κοιμήθηκε εἰρηνικά, τὸ 893. Ἡ ψυχή της φτερούγισε στὸν οὐρανό, νὰ συναντήσει τὸν Σωτῆρα Χριστὸ καὶ τὴν κορούλα της Εὐδοκία. Ἦταν μόλις 31 ἐτῶν! Τὸ τίμιο λείψανό της, ὅταν ἔγινε ἡ εκταφή του, βρέθηκε ἄφθορο καὶ πραγματοποιοῦσε ἄπειρα θαύματα. Ἡ Ἐκκλησία μας τὴν ἀνακήρυξε ἁγία καὶ ἡ μνήμη της ἑορτάζεται στὶς 16 Δεκεμβρίου. Τὸ χαριτόβρυτο λείψανό της βρίσκεται σήμερα στὸν Πατριαρχικὸ Ναὸ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου στὸ Φανάρι.