Ἀρχιμ. Κυρίλλου (Κεφαλόπουλου)
(ἀπό τά παραμύθια τῆς γιαγιᾶς στούς μύθους τῆς νέας ἐποχῆς)
Σέ ὃλες τίς ἀνθρώπινες κοινωνίες ὁ προφορικός λόγος, ἡ ἐποικοδομητική διήγηση, μία ἀφήγηση μέ φανταστικό περιεχόμενο ἀλλά καί διδακτικό συμπέρασμα, πού ἐπεδίωκε νά ψυχαγωγήσει καί νά διδάξει τρόπους συμπεριφορᾶς καί ἠθικές ἀξίες, ἀποτελοῦσε ἓναν εὐχάριστο τρόπο διασκέδασης καί ταυτοχρόνως μέσο διαπαιδαγώγησης ὂχι μόνον γιά τά μικρά παιδιά ἀλλά καί γιά τίς μεγαλύτερες ἡλικίες. Αὐτές τίς κοινωνικές ἀναγκαιότητες ἐξυπηρετοῦσε τό παραμύθι, μία ἀφήγηση πού περιελάμβανε ὃλα τά παραπάνω χαρακτηριστικά γνωρίσματα.
Τά παραμύθια μέ τούς παράδοξους ἣρωές τους, μέ τήν γεμάτη ἀγάπη φωνή τοῦ παπποῦ καί τῆς γιαγιᾶς πού τά ἀφηγοῦνταν, ἀποτελοῦν μία ἀπό τίς πιό γλυκές ἀναμνήσεις τῆς παιδικῆς μας ἡλικίας.
Ἂς ἐξετάσουμε τά χαρακτηριστικά ἐκεῖνα πού καθιστοῦν τό παραμύθι θελκτικό γιά τά παιδιά. Εἲτε πρόκειται γιά τά ἐπικά κατορθώματα τῶν ὁμηρικῶν ἡρώων ἢ περιστατικά ἀπό τίς ἱστορίες τῆς Π.Δ. ἢ περιπέτειες μέ πρωταγωνιστές ζῶα, ὃπως οἱ μύθοι τοῦ Αἰσώπου, τό παραμύθι παραμένει σταθερή ἀξία παιδαγωγική γιά αὐτά πού προσφέρει στό παιδί καί μαγνητίζει τό ἐνδιαφέρον του.
Τά παραμύθια ἀνοίγουν στό μικρό παιδί παράθυρα σέ ἂγνωστους κόσμους, προσφέρουν διέξοδο στήν τάση φυγῆς, πού διακρίνει τά παιδιά, ἀπό τήν πραγματικότητα καί ὀνειροπόλησης σέ κόσμους καί χαρακτῆρες φανταστικούς, ἱκανοποιοῦν τήν φυσική περιέργεια καί τήν φιλομάθεια τῶν παιδιῶν κατά τρόπο εὐχάριστο, ξεκούραστο καί διδακτικό. Σέ κάπως μεγαλύτερη ἡλικία, τά παιδιά θά ὁδηγηθοῦν στό νά ἀπολαμβάνουν τήν ἀνάγνωση ἑνός παιδικοῦ βιβλίου, κάτι πού θά τούς ἀνοίξει τούς ὁρίζοντες τῆς μάθησης καί τῆς ἀνάγνωσης.
Τό παραμύθι ὡς προφορική ἀφήγηση ἢ ὡς παιδικό βιβλίο, κασέτα ἢ ταινία προσφέρει στό παιδί τήν χαρά τῆς ἀνακάλυψης τοῦ φυσικοῦ κόσμου, τῶν ζώων, τῶν ἡρώων τῆς πατρίδας, νά ἐμπνεύσει, νά συγκινήσει, νά διευρύνει καί νά ἐμπλουτίσει τόν ψυχικό του καί συναισθηματικό κόσμο, νά τό βοηθήσει νά ὡριμάσει πνευματικά, νά τοῦ προβάλλει πρότυπα, ἣρωες καί συμπεριφορές νά μιμηθεῖ, νά τό προετοιμάσει τέλος γιά τήν ὁμαλή του κοινωνικοποίηση καί τήν μελλοντική ἀνάληψη κοινωνικῶν ρόλων.
Ἐπειδή, ὃπως ἒχει ἢδη διαφανεῖ, ἡ λειτουργία τοῦ παραμυθιοῦ ὡς μέσου ἀγωγῆς εἶναι πολύπλευρη καί πολλές φορές ἐπιδρᾶ οὐσιαστικά στήν διαμόρφωση τοῦ χαρακτήρα τοῦ παιδιοῦ καί τῆς εἰκόνας πού σχηματίζει γιά τόν κόσμο πού τό περιβάλλει, χρειάζεται ἐκ μέρους τῶν γονέων ἰδιαίτερη προσοχή καί ἐνημέρωση στήν ἐπιλογή αὐτῶν πού θά διαβάσει ἢ θά ἀκούσει τό παιδί, καθώς ἡ ψυχοσύνθεση τοῦ τελευταίου εἶναι εὐαίσθητη, εὒκολα ἐπηρεάζεται ἀπό ὃσα ἀκούει καί διαβάζει, καί αὐτά καταγράφονται στήν παιδική ψυχή. Ἰδιαίτερη προσοχή χρειάζεται νά δοθεῖ στά κρυμμένα μηνύματα πού έμπεριέχονται στά παραμύθια καί ἀποτυπώνονται στό ὑποσυνείδητο καί ἐνσυνείδητο τοῦ παιδιοῦ.
Ἂς ξεκινήσουμε τήν ἐξέταση τῶν μηνυμάτων πού προβάλλουν τά παλαιά, κλασσικά ΄΄παραμύθια τῆς γιαγιᾶς΄΄. Σέ αὐτά, τά μηνύματα, οἱ ἀξίες, οἱ συμπεριφορές, ὁ ἠθικός κώδικας τῶν κοινωνικῶς ἀποδεκτῶν συμπεριφορῶν, ὁ διδακτικός πυρήνας τοῦ παραμυθιοῦ (΄΄τό ἐπιμύθιο΄΄) ἐνσαρκώνονται στά πρόσωπα τῶν ἡρώων-πρωταγωνιστῶν, στούς λόγους τίς πράξεις, τίς εἰδικές ἀποστολές πού ἀναλαμβάνουν νά φέρουν εἰς πέρας.
Στά κλασσικά παραδοσιακά παραμύθια ἐπαναλαμβάνεται σταθερά τό μοτίβο τῆς μάχης τοῦ καλοῦ καί τοῦ κακοῦ, τό δίπολο διαπάλης καλοῦ-κακοῦ, μέ τούς ἣρωες-πρωταγωνιστές νά ἐνσαρκώνουν στερεοτυπικούς χαρακτῆρες ὡς ὑπερασπιστές τοῦ καλοῦ ἢ τοῦ κακοῦ, πού ἀντιμάχονται, ἀλλά μέ τήν παράταξη τοῦ ἠθικά καλοῦ νά ἐπικρατεῖ ἐν τέλει καί νά ἀποκαθίσταται ἒτσι ἡ ἠθική τάξη τῶν πραγμάτων.
Στά παραδοσιακά παραμύθια ἡ πλοκή καί ἡ αφήγηση, προϊόν τῆς λαϊκῆς φαντασίας, εἶναι ἁπλή. Σέ χωροχρόνο ἀπροσδιόριστο, κάπου στήν χώρα τοῦ φαντασιακοῦ, πού μᾶς εἰσάγει ἡ ἐναρκτήρια φράση τῶν παραμυθιῶν ΄΄μιά φορά καί ἓναν καιρό΄΄, ξεδιπλώνεται ἡ διήγηση. Συνήθως, κάποιος ἣρωας καλεῖται νά ἐπιτελέσει κάποιο κατόρθωμα, ἓναν ἂθλο γιά τόν ὁποῖο ἀπαιτοῦνται ἐξαιρετικές ἱκανότητες, θάρρος, ἐξυπνάδα, ἐφευρετικότητα.
Στόν δρόμο του ὁ ἣρωας θά συναντήσει ζῶα πού μιλοῦν μέ ἀνθρώπινη φωνή, μυθολογικά καί φανταστικά ὂντα, θά χρειαστεῖ νά ἀντιμετωπίσει ἐμπόδια, νά λύσει γρίφους, νά ὑπερβεῖ δυσκολίες μέ τήν βοήθεια πάντοτε κάποιας μορφῆς πού ἐνσαρκώνει τό καλό, καί στό τέλος νά βγεῖ νικητής καί νά κερδίσει τό ἒπαθλο (θησαυρό, κοινωνική ἀναγνώριση, νά παντρευτεῖ τήν βασιλοπούλα). Τό παιδί ταυτίζεται μέ τόν καλό ἣρωα, συμμετέχει στήν προσπάθειά του, καί ἀποκομίζει στό τέλος τό δίδαγμα ὃτι πάντοτε τό καλό ἐπικρατεῖ τοῦ κακοῦ, καί πώς ἡ ἐπικράτηση αὐτή ὀφείλεται στίς ἱκανότητες καί τήν ἐξυπνάδα τοῦ ἣρωα πού ἀγωνίζεται καί ἐκφράζει τίς ἠθικές ἀξίες, τήν ἀρετή. Τό αἲσιο τέλος τοῦ παραμυθιοῦ ἐπισφραγίζεται μέ τήν καταληκτική φράση΄΄καί ἒζησαν αὐτοί καλά καί ἐμεῖς καλύτερα΄΄.
Ἓνα αλλο γνώρισμα τῶν παραδοσιακῶν λαϊκῶν παραμυθιῶν εἶναι ὃτι ἀντανακλοῦν καί ἀναπαράγουν τίς παραδοσιακές κοινωνικές ἀντιλήψεις καί προκαταλήψεις. Μέσα ἀπό τό παραμύθι, συντελεῖται μίά ἀνώδυνη διαδικασία κοινωνικοποίησης τοῦ παιδιοῦ, μία ἐξοικείωση μέ τούς μελλοντικούς κοινωνικούς ρόλους πού πρόκειται ἀργότερα νά ἀναλάβει στὀ ἐπίπεδο τῆς ὀργανωμένης κοινωνίας. Ἂν προσέξουμε τίς μορφές τῶν πρωταγωνιστῶν -ἀνδρῶν καί γυναικῶν- θά παρατηρήσουμε ὃτι ἐμφανίζονται μέ ἀρχετυπικά χαρακτηριστικά τοῦ φύλου τους, αὐτά ἀκριβῶς πού ἡ κοινωνία τούς ἀποδίδει καί περιμένει ἀπό αὐτούς νά διαθέτουν.
Γιά παράδειγμα, ἡ πρωταγωνιστική καί ἡγετική μορφή τῆς πλοκῆς τοῦ παραμυθιοῦ εἶναι σχεδόν σέ ἀπόλυτα ποσοστά ἂνδρας, πού ἐμφανίζεται δραστήριος, δυναμικός, ἐφευρετικός, τολμηρός, θαρραλέος, ἐξωστρεφής, ἓτοιμος νά ὑπερνικήσει κάθε εἲδους ἀντιξοότητες καί ἐν τέλει νά πετύχει τήν κοινωνική καταξίωση (νά ἀποκτήσει πλοῦτο, δόξα, ἀξιώματα, νά παντρευθεῖ τό ὂμορφο κορίτσι). Τό μικρό ἀγόρι πού ἀκούει τό παραμύθι ταυτίζεται μέ τά χαρακτηριστικά τοῦ ἂνδρα-πρωταγωνιστῆ, στό ὑποσυνείδητό του ἐντυπώνεται τό ἀνδρικό κοινωνικό πρότυπο συμπεριφορᾶς καί προετοιμάζεται ἒτσι γιά τόν κοινωνικό του ρόλο. Γιά τό κορίτσι συμβαίνει τό ἀντίστοιχο. Οἱ γυναικεῖες μορφές τῶν παραμυθιῶν ἐμφανίζονται ἐσωστρεφεῖς, ἀδύναμες, νά ἀσχολοῦνται μέ τήν φροντίδα τοῦ νοικοκυριοῦ καί τῆς οἰκογένειας, νά μήν ἀναλαμβάνουν θαρραλέες πρωτοβουλίες, καί ὑπομονετικά νά ἀναμένουν τήν λύτρωση ἀπό τόν ἂνδρα ἣρωα-ἱππότη τοῦ παραμυθιοῦ. Σέ πολλές περιπτώσεις ἡ ὂμορφη κόρη ἀποτελεῖ τό ἒπαθλο, τό βραβεῖο γιά τόν ἣρωα. Ἡ γυναίκα καταξιώνεται μέσα ἀπό τόν ἂνδρα, καί διαβατήριο γιά τήν καταξίωσή της ἀποτελεῖ ἡ ὀμορφιά καί ἡ νοικοκυροσύνη. Συμπέρασμα: τά παραμύθια ἀναπαράγουν τά κοινωνικά πρότυπα τοῦ ἂνδρα καί τῆς γυναίκας καί ἀνακυκλώνουν τούς διακριτούς καί ἂνισους ρόλους τῶν δύο φύλων.
Τά τελευταῖα χρόνια παράλληλα μέ τίς ἀλλαγές στήν κοινωνία, τίς χαλαρωμένες οἰκογενειακές σχέσεις, ἀλλά καί τίς νέες δυνατότητες ψυχαγωγίας πού παρέχει ἡ σύγχρονη τεχνολογία, ὃπου τό παιδί μπορεῖ νά συμμετέχει στήν δράση μέσῳ ἢχων, εἰκόνων, κινουμένων σχεδίων, ἒχουμε περάσει ἀπό τά παραδοσιακά παραμύθια τῆς γιαγιᾶς στούς μύθους τῆς νέας ἐποχῆς πού διαφέρουν ριζικά ἀπό τήν κλασσική μορφή τοῦ παραμυθιοῦ ὃπως τήν γνωρίζαμε. Οἱ σύγχρονες μορφές παιδικῆς ψυχαγωγίας κρατοῦν τό ἐξωτερικό περίβλημα τῆς φόρμας τῶν παραμυθιῶν (χῶρος τοῦ φαντασιακοῦ, πάλη καλοῦ-κακοῦ, ὓπαρξη δυναμικῶν ἡρώων) μεταστοιχειώνοντας τίς ἀξίες καί τό δίδαγμα πού προβάλλει ἀπό ἑνα παραμύθι.
Στά σύγχρονα ΄΄παραμύθια΄΄ ὑπάρχει ὑπερβολική προβολή τῆς βίας. Οἱ χαρακτῆρες τῶν ἡρώων ἐμφανίζονται ἰδιαιτέρως βίαιοι, οἱ μορφές καί τά ἐνδύματά τους εἶναι καταλλήλως σχεδιασμένα γιά νά προκαλοῦν τόν τρόμο στούς ἀντιπάλους τους και στίς παιδικές ψυχές. Ἡ ἐπιθετικότητα, οἱ βιαιοπραγίες, οἱ σκοτωμοί, οἱ ὓβρεις καί οἱ φραστικές χυδαιότητες χαρακτηρίζουν τούς ἣρωες. Τό μήνυμα πού περνάει στά παιδιά εἶναι ὃτι ἡ λύση τῶν προβλημάτων καί ἡ ἐπίτευξη τοῦ στόχου προϋποθέτει τήν ἀνεξέλεγκτη, χωρίς περιορισμούς ἢ ἠθικούς ἐνδοιασμούς χρήση βίας. Γίνεται συνειδητός ἐθισμός τῶν παιδιῶν στήν θέαση καί τή χρήση βίας. Ἒρευνες παιδοψυχολόγων ἒδειξαν ὃτι τά παιδιά πού παρακολουθοῦν ἢ διαβάζουν τέτοιες ἱστορίες ἐπηρεάζεται ἡ ψυχοσύνθεσή τους, ἒχουν ἐφιάλτες, ξυπνοῦν τήν νύχτα τρομαγμένα, ἐμφανίζουν τάσεις νά μιμηθοῦν τίς βιαιότητες τῶν ἡρώων αὐτῶν.
Πολλές φορές οἱ ἣρωες αὐτοί ἐμφανίζονται ἀποκομμένοι ἀπό τόν κοινωνικό καί οἰκογενειακό τους περίγυρο, χωρίς φίλους, ἀπόκοσμοι, μοναχικοί καί περιπλανώμενοι. Συχνά ἀποτελοῦν μορφές προερχόμενες ἀπό μυθικούς κόσμους ἑνός φανταστικοῦ, μακρινοῦ καί ἀνύπαρκτου παρελθόντος, καί ξαφνικά βρίσκονται σέ μία ἂλλη ἐποχή, χωρίς ρίζες καί ἀναφορές προσωπικές ἢ πολιτισμικές. Οἱ ἲδιοι κάνουν παρέες μέ τερατόμορφα ὂντα ἢ ἐμφανίζονται οἱ ἲδιοι ὡς τερατόμορφες, ἀποκρουστικές ὀντότητες, πού περισσότερο θυμίζουν δαιμονικές μορφές παρά ἀθώους ἣρωες παιδικῶν ἱστοριῶν. Στόν τρομακτικό αὐτόν κόσμο δέν ὑπάρχει θέση γιά τό ὡραῖο ἢ τό ἠθικά σωστό. Αὐτό τό μήνυμα προβάλλεται στά παιδιά πού καλοῦνται νά τό ἀποδεχθοῦν καί νά ταυτισθοῦν μέ τόν ἣρωα. Ἒτσι τά παιδιά ὠθοῦνται νά ἀκολουθήσουν τόν μοναχικό δρόμο τῆς βίας καί τῆς ἀποξένωσης, μακριά ἀπό τήν θαλπωρή τῶν οἰκογενειακῶν ἀξιῶν καί τῶν φιλικῶν σχέσεων.
Ἓνα ἀλλο ἀνησυχητικό στοιχεῖο εἶναι ἡ χρήση μαγείας πού προ-βάλλεται ὡς μέσο γιά τήν λύση ὃλων τῶν προβλημάτων καί δυσκολιῶν πού ἀντιμετωπίζει ὁ ἣρωας, ὁ ὁποῖος δέν διστάζει νά καταφύγει στήν χρήση μαγικῶν μέσων πού συνοδεύονται ἀπό ἐπίκληση σέ ἀποκρυφι-στικές δυνάμεις, ψυχές καί πνεύματα νεκρῶν, συνεργασία μέ ὀντότητες δαιμονικές, ἐπικλήσεις στίς θεοποιημένες δυνάμεις καί στοιχεῖα τῆς Φύσης (ξωτικά, δυνάμεις, θεότητες τοῦ νεροῦ, τῆς φωτιᾶς κ.ο.κ.).
Τέτοιες ἱστορίες πού ἀπευθύνονται σέ παιδιά εἶναι γεμάτες ἀπό ἀποκρυφιστικούς συμβολισμούς, ἐπικλήσεις σέ δαιμονικές δυνάμεις, ἐπεμβάσεις τῶν κακῶν μαγικῶν δυνάμεων. Ἡ ἐντύπωση πού καλλιεργεῖται στό παιδί εἶναι ὃτι μποροῦν νά πετύχουν τά πάντα μέσῳ τῆς μαγείας καί τοῦ ἀποκρυφισμοῦ, καί ὃτι ἡ χρήση τῆς μαγείας εἶναι σωστή ἀκόμη καί γιά καλούς καί θετικούς σκοπούς. Σιγά-σιγά καί σχεδόν ἀσυναίσθητα τό παιδί μυεῖται στά σκοτεινά μονοπάτια τοῦ ἀποκρυφισμοῦ, τῆς μαγείας, τοῦ σατανισμοῦ, τοῦ παγανισμοῦ (δέν χρειάζεται, νομίζουμε νά ἀναφέρουμε παραδείγματα, ἀφοῦ ὃλες σχεδόν οἱ τέτοιου εἲδους σειρές πού ἀπευθύνονται σέ παιδιά εἶναι γεμάτες ἀπό τέτοιες σκηνές καί μοτίβα, καί ἀρκετά ἀπό αὐτά εἶναι γνωστά καί σέ γονεῖς πού ἐνδιαφέρθηκαν νά τίς παρακολουθήσουν γιά νά δοῦν τί βλέπουν τά παιδιά τους καί τρόμαξαν μέ ὃ,τι εἶδαν -ὁ καθένας μπορεῖ νά φέρει στόν νοῦ του ἀνάλογα παραδείγματα).
Εἶναι ὁλοφάνερο πώς ζοῦμε σέ δύσκολους καί πονηρούς καιρούς ὓποπτους καί ἐπικίνδυνους πού ἐπιδιώκουν νά διαποτίσουν τίς ἀθῶες καί εὒπλαστες παιδικές ψυχές μέ ἀρνητικές, ἂθρησκες, ἀντικοινωνικές καί αὐτοκαταστροφικές ἀξίες. Ἐπιχειρεῖται θά λέγαμε μία συστηματική ΄΄κατήχηση΄΄ στήν βία, τόν σατανισμό-ἀποκρυφισμό, τήν ἀθεΐα καί τόν ἀτομικισμό ἐν ὀνόματι μιᾶς ἀνεστραμμένης καί διεστραμμένης ἠθικῆς καί μέ σκοπό τό ἐμπορικό κέρδος.
Οἱ γονεῖς ὀφείλουν νά βρίσκονται σέ ἐπιφυλακή γιά νά προστατεύσουν τήν ψυχική ισορροπία καί τήν πνευματική ἀνάπτυξη τῶν παιδιῶν τους. Ὀφείλουν νά ἐνημερώνονται γιά ζητήματα πού ἀφοροῦν τήν διαπαιδαγώγηση τῶν παιδιῶν τους, νά παρακολουθοῦν σχετικές ὁμιλίες καί εἰδικές σχολές γονέων, νά ἐπιλέγουν μέ προσοχή τά θεάματα, ἀναγνώσματα καί παιχνίδια τῶν παιδιῶν τους, νά παρακολουθοῦν τό περιεχόμενο τῶν παιδικῶν ἐκπομπῶν, νά ἐπιβάλλουν περιορισμούς σέ ὃ,τι κρίνουν ἀκατάλληλο καί ἐπιβλαβές γιά τά παιδιά τους, ἀλλά κυρίως νά τούς διδάσκουν ἠθικές ἀξίες, σωστές κοινωνικές συμπεριφορές καί πρότυπα, καί νά φροντίζουν οἱ παιδικές ψυχές νά μήν μένουν ἂδειες, ἀλλά νά γεμίζουν ἀπό Θεό καί ἀγάπη.