Μέσα από έναν διαδραστικό ψηφιακό χάρτη, εμπλουτισμένο με εικόνες, ήχους και αφηγήσεις από νησιώτες θαλασσινούς, επιστήμονες καταγράφουν και διασώζουν μνήμες του αρχιπελάγους
Οι Κυκλάδες φιλοξενούν πλήθος ναυτικών τεχνών και επαγγελμάτων, τα οποία αναπτύχθηκαν με ποικίλους τρόπους στην Ελλάδα από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Η ξυλοναυπηγική, η παράκτια, μικρής κλίμακας, αλιεία όπως και το δίκτυο θαλάσσιων μεταφορών για αιώνες αποτέλεσαν τη συνθήκη στην οποία διαμορφώθηκαν οι κοινότητες των ναυπηγών, των ψαράδων και των ναυτικών καθορίζοντας με τον ρόλο τους το πολιτιστικό τοπίο της περιοχής των Κυκλάδων.
Στην περιοχή αυτή αναδύεται ένα σύνολο παραδοσιακών τεχνικών που δημιουργούν αλληλένδετες σχέσεις ανάμεσα σε εκτάσεις γης και τη θάλασσα. Πρόκειται για ένα δίκτυο ανθρώπινων σχέσεων, ασχολιών με τη γη και δραστηριοτήτων στη θάλασσα. Τα ξύλινα σκάφη λειτουργούσαν επί μακρόν ως βασικός συνδετικός κρίκος μεταξύ των νησιών και της γύρω περιοχής. Με το πέρασμα του χρόνου εξελίχθηκαν σε μια μορφή παραδοσιακής αρχιτεκτονικής του Αιγαίου που αναγνωρίζεται ως μοναδική διεθνώς. Η παράκτια αλιεία, επί μακρόν βασική οικονομική δραστηριότητα και πυλώνας κοινωνικής συνοχής για την περιοχή, περιλαμβάνει μια σειρά από τεχνικές και συμβολικές γνώσεις σχετικά με το θαλάσσιο περιβάλλον. Ενώ οι θαλάσσιες μεταφορές στην περιοχή διευκόλυναν τη μετακίνηση των ανθρώπων, αλλά και την ανταλλαγή αγαθών και ιδεών επί αιώνες. Το σύνολο των τεχνικών και η σύνθεση των κοινοτήτων δημιουργούν την ξεχωριστή πολιτισμική ταυτότητα των Κυκλάδων την οποία καταγράφουν οι «Ναυτικές Τέχνες των Κυκλάδων». Πραγματοποιούνται υπό την αιγίδα και την οικονομική υποστήριξη του υπουργείου Πολιτισμού με κύρια δωρεά του Costas M. Lemos Foundation και με την υποστήριξη του Goethe-Institut Athen. Παρέχουν ένα ψηφιακό αρχείο που μαρτυρά τις τεχνικές και εμπειρικές γνώσεις αυτών των κοινοτήτων, καθώς και σχετικές πολιτισμικές πρακτικές και πεποιθήσεις. Οι «Ναυτικές Τέχνες Κυκλάδων» περιέχουν χιλιάδες φωτογραφίες τεκμηρίωσης ταξινομημένες σε 43 διακριτές συλλογές, δεκάδες ώρες επιτόπιων ηχογραφήσεων και ψηφιοποιημένων ηχογραφήσεων, τρισδιάστατα μοντέλα επιλεγμένων εργαλείων επεξεργασίας ξυλείας, καθώς επίσης πάνω από 500 ψηφιοποιημένες φωτογραφίες και σπάνια αρχειακά έγγραφα, που παρουσιάζονται σε 19 αρχειακές συλλογές, και μια σειρά ντοκιμαντέρ 12 επεισοδίων.
Το Δίκτυο Αρχιπέλαγος – ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός με αποστολή τη διαφύλαξη, την καταγραφή και την προβολή της οπτικοακουστικής κληρονομιάς των Κυκλάδων – είχε την πρωτοβουλία για αυτήν την επιτόπια ψηφιοποίηση αρχειακών συλλογών, καθώς και την παραγωγή εκτενούς υλικού οπτικοακουστικής τεκμηρίωσης. Επιμελητής του προγράμματος είναι ο ερευνητής-ανθρωπολόγος Τζέικομπ Μο και με τον ανθρωπολόγο-καραβομαραγκό Μαουρίτσιο Μποριέλο ταξίδεψαν στα πέντε νησιά των Κυκλάδων συγκεντρώνοντας οπτικό υλικό από φωτογραφικά αρχεία, έντυπα, ναυτικά ημερολόγια και καταγράφοντας σε βίντεο τις εμπειρίες, τεχνικές γνώσεις, προσωπικές πληροφορίες όλων αυτών των κοινοτήτων.
Το αποτέλεσμα αυτού του διεπιστημονικού ερευνητικού έργου συμπυκνώνει τις διασυνδεδεμένες ναυτικές παραδόσεις της ξυλοναυπηγικής, της αλιείας μικρής κλίμακας και της ναυσιπλοΐας στην Αμοργό, τα Κουφονήσια, την Πάρο, τη Σαντορίνη και τη Σύρο, ανιχνεύοντας τη διαχρονική τους σχέση με τον οικονομικό και πολιτισμικό ιστό της περιοχής, αλλά και τον ρόλο τους στην κλιματική προσαρμογή, την κοινωνική συνοχή και τη διαμόρφωση ενός ανθεκτικού μέλλοντος για τις παράκτιες περιοχές των Κυκλάδων και του Αιγαίου συνολικά.
Η ναυπηγική παράδοση της Σύρου
Μια ζωντανή παραδοσιακή τέχνη, η ξυλοναυπηγική, αναπτύσσεται στη Σύρο εδώ και χιλιετίες. Στη δεύτερη φάση της Πρωτοκυκλαδικής Ιστορίας (2800-2300 π.Χ.), οι πρώτες γνωστές επιγραφές αιγαιοπελαγίτικων πλοίων εμφανίζονται στον αρχαίο οικισμό της Χαλανδριανής στο βόρειο άκρο του νησιού. Στα νεότερα χρόνια η εντυπωσιακή ανάπτυξη της ναυτιλιακής και ναυπηγικής δραστηριότητας εντοπίζεται σε μια σειρά ιστορικών γεγονότων κατά τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης. Οπως αναφέρει ο Απόστολος Δελής στη λεπτομερή μελέτη του για την παραδοσιακή ναυπηγική, «Η Ερμούπολη της Σύρου, σχεδόν από την ίδρυσή της μέχρι τη δεκαετία του 1880, υπήρξε το σημαντικότερο ναυτιλιακό και ναυπηγικό κέντρο της ιστιοφόρου ναυτιλίας του Αιγαίου και πιθανότατα της Ανατολικής Μεσογείου». Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, η έλευση των ατμόπλοιων αποδείχθηκε μοιραία για τους ταρσανάδες της Σύρου, που συνέχισαν σε μεγάλο βαθμό να εξειδικεύονται στην κατασκευή ξύλινων ιστιοφόρων σκαφών. Ωστόσο, οι καραβομαραγκοί συνέχισαν να διαφυλάττουν τη ναυπηγική παράδοση και παρέμειναν γνωστοί για τη δεξιοτεχνία τους.
«Η επιβίωση ενός ολόκληρου ενδιαιτήματος εργαστηρίων αλλά και η επιβίωση ενός ιδιαίτερα εκτεταμένου γεωγραφικά και γνωσιακά δικτύου βουνίσιων (δασοκομία, υλοτομία), ηπειρωτικών (βαμβάκι) και θαλάσσιων ασχολιών (αλιεία, ναυσιπλοΐα), δηλαδή η επιβίωση, η αναπαραγωγή και ο θετικός μετασχηματισμός μιας τεχνογεωγραφίας είναι αναγκαία και ικανή συνθήκη για την επιβίωση μιας παραδοσιακής τεχνικής και τέχνης όπως η ξυλοναυπηγική», επισημαίνει η αρχιτέκτονας Ιρις Λυκουριώτη κατά την έρευνά της στα ναυπηγεία της Σύρου.
Τα παραδοσιακά σκάφη που χάνονται
Ωστόσο σήμερα μειώνεται ραγδαία η ναυπήγηση και η χρήση παραδοσιακών ξύλινων σκαφών. Καθώς μία ευρωπαϊκή ρύθμιση που αποσκοπεί στη μείωση του αλιευτικού στόλου και των περιβαλλοντικών επιπτώσεών του προωθεί με επιδοτήσεις την καταστροφή ξύλινων αλιευτικών σκαφών. «Μέσω της τεκμηρίωσης και της προάσπισης, αυτό το έργο στοχεύει να ευαισθητοποιήσει για αυτή τη ζωντανή παράδοση και να συμμετάσχει σε μια εκστρατεία για τον τερματισμό αυτών των επιδοτήσεων, ενώ παράλληλα επιδιώκει εναλλακτικές, βιώσιμες μεθόδους αλιείας», τονίζει ο Τζέικομπ Μο.
Ερευνητές και ευρύ κοινό μπορούν να πλοηγηθούν στο αρχειακό και πρωτότυπο οπτικοακουστικό υλικό μέσω του ψηφιακού χάρτη που σχεδιάστηκε από το Δίκτυο Αρχιπέλαγος ειδικά για το έργο. Οι συλλογές θα εμπλουτιστούν με πρόσθετο υλικό κατά τη διάρκεια του 2024. Παράλληλα, προγραμματίζεται μία σειρά από δημόσιες δράσεις στα εν λόγω νησιά, εκθέσεις, προβολές και ομιλίες.
Το έργο «Ναυτικές Τέχνες Κυκλάδων» υλοποιείται σε συνεργασία με το Αρχείων Τάξις, τον Σύλλογο Φίλων Μουσείου Ναυτικών και Ναυπηγικών Τεχνών του Αιγαίου, το Association of Moving Image Archivists (AMIA) και το Motherland, καθώς επίσης και με τους τοπικούς φορείς: Δήμος Σύρου-Ερμούπολης, Δημοτική Κοινότητα Κουφονησίων, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ιστορικό Αρχείο Σύρου, Santorini Archive Project – Ψηφιακό Αρχείο Θήρας, Βιομηχανικό Μουσείο Σύρου, Ναυτικό Μουσείο Σαντορίνης, Λαογραφικό Μουσείο Νάουσας (Συλλογή Οθωνα Κάπαρη), Επαγγελματικός Αλιευτικός Σύλλογος Αμοργού, Πάρκο Πάρου, Atlantis Oia Dive Centre.