Στις 13 Οκτωβρίου 2023, η Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης (PACE) συζήτησε στην ολομέλεια μια έκθεση με τίτλο «Πρόληψη εθιστικών συμπεριφορών στα παιδιά», που συνέταξε η Ρουμάνα βουλευτής Diana STOICA (Συμμαχία Φιλελεύθερων και Δημοκρατών για την Ευρώπη – ALDE). Το Ευρωπαϊκό Κέντρο για το Δίκαιο και τη Δικαιοσύνη (ECLJ) είχε στείλει τις γραπτές του παρατηρήσεις για να επιστήσει την προσοχή της για το θέμα της πρόσβασης των παιδιών στην πορνογραφία, ένα ολοένα και πιο διαδεδομένο φαινόμενο το οποίο ενέχει σοβαρούς κινδύνους εθισμού. Αν και το ECLJ με χαρά σημειώνει ότι η κατανάλωση πορνογραφίας αναγνωρίζεται σε πολλές περιπτώσεις στην έκθεση σαν αιτία εθισμού στη συμπεριφορά στα παιδιά η οποία χρειάζεται να καταπολεμηθεί, εκφράζει τη λύπη της ότι ούτε το ψήφισμα ούτε η σύσταση εγκρίθηκαν ομόφωνα στο τέλος της συζήτησης της ολομέλειας το αναφέρει ρητά αυτό.
Οθόνες, πορνό και πανδημίες: ένα εθιστικό κοκτέιλ
Η έκθεση «Πρόληψη εθιστικών συμπεριφορών στα παιδιά» σημειώνει την αύξηση σε αυτού του τύπου συμπεριφορά, παρατηρεί τις αιτίες, συγκεκριμένα την πρόσβαση στην πορνογραφία, και τον «καταστροφικό αντίκτυπο στην ψυχική και σωματική υγεία και την ανάπτυξή τους» και προτείνει συστάσεις για την πρόληψη αυτής της μάστιγας: «Η αντιμετώπιση των εθιστικών συμπεριφορών στα παιδιά είναι επομένως απαραίτητη για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τη βιώσιμη ανάπτυξη, όπως κατοχυρώνεται στα διεθνή νομικά πλαίσια και πολιτικές. Επιπρόσθετα, οι εθιστικές συμπεριφορές είναι ευρύτερες από τη χρήση ουσιών – μπορούν να συσχετιστούν με τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, παιχνίδια ή πορνογραφία» (§2). Ο εισηγητής προσθέτει ότι «οι εθισμοί χωρίς ουσίες, που ονομάζονται επίσης εθισμοί διαδικασίας ή συμπεριφοράς, είναι ακόμα πιο διαδεδομένοι, πιο ύπουλοι, αλλά λιγότερο ερευνημένοι. Περιλαμβάνουν εθισμούς σε διαδικτυακά παιχνίδια, κοινωνικά δίκτυα, τυχερά παιχνίδια, παρακολούθηση πορνογραφίας» (§14). Τελικά, « Η έρευνα επισημαίνει ότι το φαινόμενο [ του εθισμού στο διαδίκτυο] μπορεί να περιλαμβάνει εθισμό σε κοινωνικά δίκτυα, διαδικτυακά παιχνίδια, αγορές ή πορνογραφικούς ιστότοπους» (§16).
Η έκθεση απηχεί επίσης τις παρατηρήσεις του ECLJ, καθώς αναγνωρίζει ότι η εύκολη πρόσβαση στις οθόνες είναι αιτία εθισμού και ότι η πανδημία του κορωνοϊού είχε πολύ επιβλαβείς επιπτώσεις στα παιδιά, ειδικά όσον αφορά τη ψυχική υγεία. Ως εκ τούτου, αναφέρει ότι «Για να αντιμετωπίσουμε τις εθιστικές συμπεριφορές, είναι απαραίτητο να καταλάβουμε τις βαθύτερες αιτίες τους. Αυτό περιλαμβάνει την εξέταση ενός ευρύτερου φάσματος τομέων, [ συμπεριλαμβανομένων ] της εύκολης πρόσβασης σε ηλεκτρονικές συσκευές» (§19). «Ο κίνδυνος της προβληματικής και εθιστικής χρήσης των ψηφιακών δικτύων και των συσκευών είναι ολοένα και επικρατέστερος στις κοινωνίες μας και ο κορωνοϊός έχει μόνο επιδεινώσει αυτές τις αρνητικές πτυχές… Ενώ όλα τα άτομα πρέπει να μάθουν να ρυθμίζουν τη χρήση της οθόνης τους, και να χρησιμοποιούν την τεχνολογία με σύνεση, αυτό μπορεί να είναι πιο δύσκολο για τα παιδιά, εκτός αν τους παρέχεται υποστήριξη» (§42). Σχετικά με την πανδημία, ο εισηγητής δηλώνει ότι «Η κρίση ψυχικής υγείας των παιδιών και των εφήβων που προκλήθηκε από τον αντίκτυπο της πανδημίας συνέβαλε στην ανάπτυξη των εθιστικών συμπεριφορών στα παιδιά» (§3). Πράγματι, «Η πανδημία του κορωνοϊού οδήγησε σε αυξημένο άγχος μεταξύ των παιδιών, με συμπεριφορές που σχετίζονται με ουσίες και άλλες εθιστικές συμπεριφορές που υπηρετούν ως μηχανισμοί αντιγραφής μεταξύ των νέων, ειδικά κατά τη διάρκεια των απαγορεύσεων της κυκλοφορίας» (§8).
Πορνογραφία, ένα θέμα που παραβλέπεται στα κείμενα που ενέκρινε η Συνέλευση
Λίγες μέρες πριν τη συζήτηση της PACE για αυτήν την έκθεση, και βλέποντας ότι η πορνογραφία δεν εμφανιζόταν ρητά ούτε στο ψήφισμα 2520 (2023) ούτε στη σύσταση 2262 (2023) που έπρεπε να υποβληθεί σε ψηφοφορία, το ECLJ προσέγγισε ξανά τον εισηγητή για να προτείνει αυτά τα δύο κείμενα να τροποποιηθούν αναλόγως. Από την πλευρά του, ο Ισπανός βουλευτής José María SÁNCHEZ GARCÍA προσπάθησε να εισαγάγει τροπολογίες για να συμπεριληφθεί η πορνογραφία ανάμεσα στους εθισμούς που απαριθμούνται, αλλά δεν καταχωρήθηκαν εξαιτίας ενός φαινομενικά επαναλαμβανόμενου τεχνικού προβλήματος στην αίτηση για βουλευτές της PACE. Γι’ αυτό, εγκρίθηκε μια κοινοβουλευτική έκθεση που εξετάζει τον εθισμό στην παιδική πορνογραφία, μαζί με ένα ψήφισμα και μια σύσταση που δυστυχώς αγνοεί την ύπαρξη αυτού του εθισμού. Παρόλα αυτά, υπήρχε μια θέση για αυτό, αν όχι περισσότερο από τον διαδικτυακό τζόγο, που περιγράφεται ως «ιδιαίτερα ανησυχητικό φαινόμενο» (έκθεση, §14) και αντιμετωπίζεται εκτενώς σε αυτά τα κείμενα. Ωστόσο, το ψήφισμα και η σύσταση δεν είναι χωρίς ενδιαφέρον.
Στο ψήφισμα, δηλαδή μια θέση της PACE για το σχετικό θέμα, η Συνέλευση ζητά από τα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης να «συνεργαστούν στενά με την ψηφιακή βιομηχανία» ώστε να απαγορεύσουν «την πρόσβαση των παιδιών σε διαδικτυακό τζόγο και στο στοίχημα κατά τον ίδιο τρόπο όπως στον πραγματικό κόσμο» (§9.1): είναι πράγματι λογικό πως ό,τι απαγορεύεται εκτός δικτύου θα πρέπει να απαγορεύεται επίσης και διαδικτυακά. Από αυτή την άποψη, θα ήταν σκόπιμο για την πορνογραφία να συμπεριληφθεί στο κείμενο, καθώς είναι επίσης εθιστικό και απαγορεύεται σε ανηλίκους στον πραγματικό κόσμο. Παρόλα αυτά, είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι η Συνέλευση επίσης ζητά από τα Κράτη «[να δημιουργήσουν] διαδικτυακά εκστρατείες πρόληψης κατάλληλες για τα παιδιά λαμβάνοντας υπόψη […] την υπερβολική χρήση ψηφιακών συσκευών» (§9.3). Επίσης τους προσκαλεί να «συμμετάσχουν στη διευρυμένη μερική συμφωνία η οποία ίδρυσε τη Διεθνή Ομάδα Συνεργασίας του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα Ναρκωτικά και τις Εξαρτήσεις (Ομάδα Ποπιντού)» (§10), η οποία είναι η πλατφόρμα του Συμβουλίου της Ευρώπης για συνεργασία ως προς τις πολιτικές για τα ναρκωτικά.
Στη σύσταση, δηλαδή μια γνώμη που απευθύνεται στην Επιτροπή Υπουργών του συμβουλίου της Ευρώπης, η οποία είναι υποχρεωμένη να απαντήσει σε αυτήν, η Συνέλευση «τονίζει την ευθύνη που φέρουν τα κράτη μέλη να εγγυηθούν το δικαίωμα των παιδιών να απολαμβάνουν την καλύτερη δυνατή κατάσταση υγείας, συμπεριλαμβανομένης της υιοθέτησης μέτρων πρόληψης και θεραπείας του εθισμού» (§1). Υποβάλλει διάφορα αιτήματα στην Επιτροπή Υπουργών. Ειδικότερα, την καλεί να ζητήσει από την ομάδα Ποπιντού να «εστιάσει το έργο τους στους εθισμούς συμπεριφοράς που διευκολύνονται από τις διαδικτυακές τεχνολογίες και πρακτικές, δίνοντας έμφαση στη μελέτη εθισμών συμπεριφοράς σε παιδιά και τα σχετικά μέτρα πρόληψης» (§4.2): αυτό θα πρέπει αναγκαστικά να το κάνει να δουλέψει στον εθισμό στην πορνογραφία. Η Συνέλευση συνιστά περαιτέρω στην Επιτροπή Υπουργών «να δώσει εντολή στον διακυβερνητικό τομέα του Συμβουλίου της Ευρώπης να επινοήσει εργαλεία για την ευαισθητοποίηση των παιδιών σχετικά με τις επιπτώσεις της υπερβολικής ή εθιστικής χρήσης των ψηφιακών εργαλείων […] ως μέρος της εφαρμογής της Στρατηγικής για τα Δικαιώματα του Παιδιού 2022-2027» (§5).
Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι την ίδια μέρα, η PACE ενέκρινε το ψήφισμα 2521 (2023) με τίτλο «Ψυχική υγεία και ευημερία παιδιών και νέων ενηλίκων» στο οποίο συνιστά ότι τα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης «αναλαμβάνουν δράση για την αντιμετώπιση […] ανησυχιών που επιδρούν στην ψυχική υγεία και ευημερία των παιδιών και νέων ενηλίκων λαμβάνοντας μέτρα που προστατεύουν τα παιδιά και τους νέους από την έκθεση σε ακατάλληλα και επιβλαβή περιεχόμενα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης» (§7.2.6). Η σχετική έκθεση (έγγρ. 15829) αναφέρει ότι «Η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης αυξάνει την πιθανότητα να εκτεθούν νέοι άνθρωποι σε ακατάλληλο ή επιβλαβές περιεχόμενο, και να υποβληθούν σε διαδικτυακό εκφοβισμό ή ληστρικές συμπεριφορές» (§17).
Μένει να δούμε τι μέτρα θα λάβουν η Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης και η Ομάδα Ποπιντού για τον εθισμό στην πορνογραφία. Για το τελευταίο, ο εθισμός στο Διαδίκτυο είναι μία από τις προτεραιότητες για το πρόγραμμα εργασιών 2023-2025 βάσει της Διακήρυξης της Λισαβόνας της 14ης Δεκεμβρίου 2022 η οποία αναφέρει ότι «Ενώ το διαδίκτυο προσφέρει νέες και θετικές δυνατότητες, μπορεί να αποτελέσει περιβάλλον κινδύνου για την ανάπτυξη εθισμών συμπεριφοράς, όπως υπερβολική και καταπιεστική χρήση βιντεοπαιχνιδιών, τζόγου, διαδικτυακών αγορών, ροή (streaming) ή χρήση κοινωνικών δικτύων». Είναι κρίμα που οι κίνδυνοι που σχετίζονται με την απεριόριστη πρόσβαση σε διαδικτυακή πορνογραφία δεν καταγγέλονται συχνά ρητά. Σε αυτόν τον τομέα, είναι τώρα επείγον να ονοματίσουμε το κακό για να το καταπολεμήσουμε πιο αποτελεσματικά.