Ἀντωνίου Ἀ. Ἀντωνάκου
Καθηγητοῦ, Κλασσικοῦ Φιλολόγου, Ἱστορικοῦ, Συγγραφέως
Οἱ διάφορες ἐγκυκλοπαίδειες περιβάλλουν τό ὄνομα τοῦ δημιουργοῦ τοῦ Λεξικοῦ ΣΟΥΔΑΣ μέ ἕνα μυστήριο. Γράφουν ὅτι «Σούδα» ἤ «Σουΐδα» εἶναι ἕνα ἀπό τά σημαντικώτερα ἑλληνικά λεξικά ἤ ἐγκυκλοπαίδειες, τό ὁποῖο ἐγράφη τόν 10ο αἰῶνα. Πιθανολογοῦν ὅτι «Σούδας» ἤ «Σουΐδας» εἶναι ἴσως τό ὄνομα τοῦ συντάκτη του. Περιέχει 30.000 λήμματα, πολλά ἀπό τά ὁποῖα περιέχουν στοιχεῖα ἀπό πηγές πού, ἄν δέν διασώζοντο, θά εἶχαν χαθῆ σήμερα. Τό Λεξικό αὐτό εἶναι ἕνα ἀπό τά πολυτιμώτερα ἔγγραφα γιά τήν ἑλληνική φιλολογία, τήν γραμματική, καί τήν λογοτεχνική ἱστορία.
Ὅλοι οἱ ἐρευνητές συγκλίνουν στό ὅτι τίποτα δέν εἶναι γνωστό γιά τόν ἴδιο τόν Σουΐδα ἐκτός ἀπό τό ὅτι ἔζησε στά μέσα τοῦ 10ου αἰῶνα, προφανῶς στήν Κωνσταντινούπολη, καί ὅτι ἦταν πιθανῶς ἕνα ἐκκλησιαστικό πρόσωπο πού ἀφιερώθηκε στίς λογοτεχνικές μελέτες. Τόν θεωροῦν γραμματικό μέ αὐτό τό ὄνομα, παρ’ ὅτι αὐτό δέν εἶναι δόκιμο στήν ἑλληνική ὀνοματολογία.
Νεώτερες θεωρίες ἀναφέρουν ὅτι πιθανόν Σουΐδας νά μήν εἶναι τό ὄνομα τοῦ συντάκτη ἀλλά ὅτι πρόκειται γιά ἕνα συλλογικό ἔργο, ἡ δέ λέξη «Σούδα» προέρχεται ἀπό λατινική λέξη πού σημαίνει “φρούριο” καί χρησιμοποιήθηκε γιά νά περιγράψη τόν σκοπό τοῦ ἔργου, τήν … περιφρούρηση τῆς γνώσης!
Τό ὅτι τό «Λεξικόν ΣΟΥΔΑΣ» εἶναι πολυσυλλεκτικό, δέν πιθανολογεῖται ἀλλά προκύπτει καί ἀπό τήν εἰσαγωγή ἀκόμη τοῦ λεξικοῦ, ὅταν διαβάζουμε σέ αὐτήν:
«Τό μέν παρόν βιβλίον Σούδα, οἱ δέ συνταξάμενοι τοῦτο ἄνδρες σοφοί·
Εὔδημος ῥήτωρ περί λέξεων κατά στοιχεῖον.
Ἑλλάδιος, ἐπί Θεοδοσίου τοῦ νέου, περί λέξεων κατά στοιχεῖον.
Εὐγένιος Αὐγουστοπόλεως τῆς ἐν Φρυγίᾳ, παμμιγῆ λέξιν κατά στοιχεῖον.
Ζώσιμος Γαζαῖος λέξεις ῥητορικάς κατά στοιχεῖον.
Κεκίλιος Σικελιώτης ἐκλογήν λέξεων κατά στοιχεῖον.
Λογγῖνος ὁ Κάσσιος λέξεις κατά στοιχεῖον.
Λούπερκος Βηρύτιος Ἀττικάς λέξεις.
Οὐηστῖνος Ἰούλιος σοφιστής ἐπιτομήν τῶν Παμφίλου γλωσσῶν, βιβλίων ἐννενήκοντα ἑνός.
Πάκατος κατά στοιχεῖον περί συνηθείας Ἀττικῆς.
Πάμφιλος λειμῶνα λέξεων ποικίλων, περιοχήν βιβλίων Ϛε΄ ἔστι δέ ἀπό τοῦ ε στοιχείου ἕως τοῦ ω, τά γάρ ἀπό τοῦ ἄλφα μέχρι τοῦ δέλτα Ζωπυρίων ἐπεποιήκει.
Πωλίων Ἀλεξανδρεύς Ἀττικῶν λέξεων συναγωγήν κατά στοιχεῖον».
Τό Λεξικό χρησιμοποιεῖ ὑλικό ἀπό τήν κλασσική περίοδο ἕως τούς χρόνους τῆς συγγραφῆς του, ἐνῶ μία μακρά σειρά μεταγενέστερων συγγραφέων, ὅπως ὁ Εὐστάθιος Θεσσαλονίκης, ἀναφέρονται σέ αὐτό. Τά σημεῖα, στά ὁποῖα γίνεται ἀναφορά στόν Μιχαήλ Ψελλό, θεωροῦνται μεταγενέστερες προσθῆκες.
Τό Λεξικό «ΣΟΥΔΑΣ» εἶναι κάτι μεταξύ ἑνός γραμματικοῦ λεξικοῦ καί μίας ἐγκυκλοπαίδειας μέ τήν σύγχρονη ἔννοια. Ἐξηγεῖ τήν πηγή, τήν ἐτυμολογία, καί τήν σημασία λέξεων, σύμφωνα μέ τήν φιλολογία τῆς περιόδου του, χρησιμοποιώντας διάφορες πηγές. Δέν ὑπάρχουν πολλά σημαντικά στοιχεῖα σέ αὐτό τό μέρος τῆς ἐργασίας του, ὅμως τά ἄρθρα σχετικά μέ τήν λογοτεχνική ἱστορία, εἶναι πραγματικά πολύτιμα. Σέ αὐτά δίνει ἕναν ὄγκο λεπτομερειῶν καί, ὡς ἕναν ὡρισμένο βαθμό, διασώζει ἀποσπάσματα ἀπό συγγραφεῖς, τῶν ὁποίων τά ἔργα θά εἶχαν σέ ἄλλη περίπτωση ἐντελῶς χαθῆ. Χρησιμοποιεῖ παλαιότερα σχόλια γιά τούς κλασσικούς (Ὅμηρο, Θουκυδίδη, Σοφοκλῆ, κ.λπ.), καί γιά τούς νεώτερους συγγραφεῖς, Πολύβιο, Ἰώσηπο, Γεώργιο Σύγκελλο, Γεώργιο Μοναχό ἤ Ἁμαρτωλό, κ.λπ.
Τό Λεξικό «ΣΟΥΔΑΣ».
Ἔτσι τό Λεξικό «ΣΟΥΔΑΣ» ἀντιπροσωπεύει ἕνα καλό ἔργο ἀναφορᾶς γιά πρόσωπα, πού διεδραμάτισαν ρόλο στήν πολιτική, ἐκκλησιαστική, καί λογοτεχνική ἱστορία τῆς ἀνατολῆς ἕως τόν 10ο αἰῶνα. Ἡ κύρια πηγή του γιά αὐτό εἶναι ἡ ἐγκυκλοπαίδεια τοῦ Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου (912–959), καί γιά τήν ρωμαϊκή ἱστορία, τά ἀποσπάσματα τοῦ Ἰωάννη τοῦ Ἀντιόχειου (7ος αἰώνας). Ἄλλες πηγές του εἶναι τό «Ὀνοματολόγιο» ἤ «Πίναξ» τοῦ Ἡσυχίου τοῦ Μιλησίου, οἱ βιογραφίες τοῦ Διογένους Λαερτίου, τά ἔργα τῶν Ἀθηναίου καί Φιλοστράτου καί τό Χρονικό τοῦ Γεωργίου Μοναχοῦ.
Τό Λεξικό εἶναι ταξινομημένο, σέ ἄλλες ἐκδόσεις μέ καθαρά ἀλφαβητική σειρά (κατά στοιχεῖον δηλαδή) καί σέ κάποιες ἄλλες σύμφωνα μέ τό σύστημα τῆς «ἀντιστοιχίας», δηλαδή μέ φωνητική σειρά, κατά τόν ἦχο τῆς προφορᾶς τῶν χρόνων ἐκείνων. Ἔτσι γιά παράδειγμα τό «ἄλφα–γιώτα» ἔρχεται μετά ἀπό τό «ἔψιλον»· τό «ὠμέγα» μετά ἀπό τό «ὄμικρον», κ.λπ. Οἱ ἐκδόσεις, οἱ ταξινομημένες κατά στοιχεῖον φαίνεται πώς εἶναι καί οἱ παλαιότερες.
Τό Λεξικό «ΣΟΥΔΑΣ» περιέχει πολύ ὑλικό γιά τήν ἐκκλησιαστική ἱστορία μεταξύ τῶν βιογραφικῶν ἄρθρων του καί μπορεῖ νά ἐκπληρώση τόν ἀρχικό σκοπό του ὡς καταλλήλου ἔργου ἀναφορᾶς. Ἐξεδόθη μέ κριτικά σχόλια ἀπό τήν Δανή Ἄντα Ἄντλερ (Λειψία, 1928– 1938), ἐνῶ στήν Ἑλλάδα τήν ἔκδοσή του ἐπιμελήθηκε πρίν κάποια χρόνια ὁ καθηγητής βυζαντινῆς φιλολογίας τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ Α.Π.Θ., Βασίλειος Κατσαρός.
Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΓΡΙΦΟΥ
Τά δεδομένα, λοιπόν, εἶναι τά ἑξῆς:
α) Ἔχουμε ἕνα πολυσυλλεκτικό λεξικό, πού δέν γνωρίζουμε τόν συγγραφέα του. β) Πού κάποιοι ἀποκαλοῦν «Σουΐδα», κάποιοι ἄλλοι «Σούδα» θεωρώντας ὅτι ἡ λέξη αὐτή προέρχεται ἀπό ἀντίστοιχη ὁμόηχη λατινική λέξη πού σημαίνει “φρούριο” ἤ “στενός διάδρομος”, χρησιμοποιήθηκε δέ γιά νά περιγράψη τόν σκοπό τοῦ ἔργου, δηλαδή “τήν περιφρούρηση τῆς γνώσης” (αὐθαίρετη φιλοσοφική ἑρμηνεία). Στήν πραγματικότητα αὐτές εἶναι ἁπλῶς εἰκασίες καί δέν ἰσχύει τίποτε ἀπό αὐτά. γ) Κάποιες νεώτερες θεωρίες λένε, ὅτι πιθανόν νά πρόκειται γιά ἕνα συλλογικό ἔργο, καί «Σουΐδας» νά μήν εἶναι τό ὄνομα τοῦ συντάκτη. Ἡ τρίτη αὐτή ἄποψη εἶναι καί ἡ πιό σωστή, ὅπως θά διαπιστώσουμε στήν συνέχεια, χωρίς καί πάλι νά δίνη λύση στό πρόβλημα τοῦ ὀνόματος ΣΟΥ(Ϊ)ΔΑΣ.
Σέ ἕναν παλιό καί σπανιώτατο (ἴσως καί μοναδικό) Κώδικα, πού εἶχα τήν τύχη νά δῶ, ἀπό τά φοιτητικά μου ἀκόμη χρόνια, σέ μία ἰδιωτική συλλογή στό ἐξωτερικό, ἦταν γραμμένη στήν πρώτη του σελίδα μία σειρά λέξεων (σάν τίτλος βιβλίου) μέ ἔντονα τονισμένο τό πρῶτο γράμμα.
Οἱ λέξεις αὐτές ἦσαν οἱ ἑξῆς: «ΣΥΝΑΓΩΓΗ ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗΣ ΥΛΗΣ (ΙΔΙΑ) ΔΙ’ ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΗΣ ΣΕΙΡΑΣ». Στήν ἀρχή δέν πρόσεξα ἰδιαιτέρως τόν τίτλο. Ἀναρωτήθηκα μόνο ποιό ἦταν τό ὄνομα τοῦ λεξικοῦ καί γιατί δέν ἀνεγράφετο τό ὄνομα τοῦ συντάκτου του στήν πρώτη σελίδα. Τότε παρετήρησα μέ μεγαλύτερη προσοχή τά τονισμένα γράμματα, τά ὁποῖα παρετίθεντο σέ σειρά, καί τά ὁποῖα μοῦ ἔκαναν ἰδιαίτερη ἐντύπωση. Προσπαθώντας δέ νά δῶ μήπως σημαίνουν κάτι, μέ ἔκπληξη διεπίστωσα ὅτι δημιουργοῦσαν τήν λέξη ΣΟΥ(Ϊ)ΔΑΣ!!!
Ἀμέσως κατάλαβα τήν ἑρμηνεία τοῦ «ἄγνωστου» ἤ ἀπροσδιόριστου συγγραφέα τοῦ ἐν λόγῳ λεξικοῦ. “ΣΟΥΔΑΣ”, λοιπόν, ἤ “ΣΟΥ(Ϊ)ΔΑΣ” ἦτο ἀρκτικόλεξο, τό ὁποῖο χαρακτήριζε ἕνα πολυσυλλεκτικό Λεξικό, καί σήμαινε «Συναγωγή Ὀνομαστικῆς Ὕλης (Ἰδίᾳ) Δι’ Ἀλφαβητικῆς Σειρᾶς!». Ἡ δέ λέξη “ἰδίᾳ”, ἡ ὁποία ἦτο ἐντός παρενθέσεως μετέτρεπε τήν «ΣΟΥΔΑ» σέ «ΣΟΥΪΔΑ!». Καί ἡ «κατά στοιχεῖον» ἀναγραφή, πού δηλώνεται στήν ἀρχή, δίπλα στά ὀνόματα τῶν συνταξαμένων τοῦτο ἀνδρῶν σοφῶν, δηλώνει ταυτοχρόνως καί τήν Δι’ Ἀλφαβητικῆς Σειρᾶς (δηλαδή κατά στοιχεῖον) Συναγωγή τῆς Ὀνομαστικῆς Ὕλης!
Ἰδού λοιπόν ἡ ἀποκάλυψη τῆς ἀλήθειας ἑνός ἄλυτου, μέχρι στιγμῆς, μυστηρίου! Ἕνας ἄγνωστος, σπανιώτατος, ἴσως ἀδημοσίευτος μέχρι στιγμῆς κώδικας, μᾶς ἔλυσε ἕνα πρόβλημα πολλῶν αἰώνων. Κάποιοι ὑποψιάζονταν ὅτι εἶναι συλλογικό ἔργο, ἄν καί τοῦτο δηλώνεται σαφῶς στήν ἀρχή: Ἐκεῖνο πού δέν μποροῦσαν νά φαντασθοῦν ἦταν ὅτι αὐτή ἀκριβῶς ἡ πολυσυλλεκτικότητα θά ἐδηλώνετο μέ τά ἀρχικά μίας σειρᾶς λέξεων!
Ὁπότε τό ἀρκτικόλεξο Σ.Ο.Υ.(Ϊ).Δ.Α.Σ. «ὀνοματοποιήθηκε» καί χρησιμοποιήθηκε πλέον ὡς μία λέξη μέ τούς ἁπλούστερους λεκτικούς συνειρμούς: Τό ἀρκτικόλεξο «ΣΟΥΔΑΣ» ἔγινε … «Ἡ Σούδα» καί ἡ μορφή αὐτοῦ «ΣΟΥΪΔΑΣ» ἔγινε … «ὁ Σουΐδας!».
Ἔτσι, μέ αὐτήν τήν ὑποτιθέμενη καί λανθασμένη ἑρμηνεία, διασώθηκε ὡς τίς ἡμέρες μας, ἄν καί σχεδόν ὅλοι οἱ ἐπιστήμονες ἤξεραν ἤ τοὐλάχιστον ὑποψιάζοντο ὅτι αὐτό δέν ἦταν ἀληθές!
Περιοδικό ΕΡΩ, τεῦχος 40 σελ. 28 27/09/2019