Εἰρήνης Ἀρτέμη
Θεολόγου καὶ Φιλολόγου
MA & PhD Θεολογίας
4. Ἡ σχέση θρησκειῶν καὶ Πολιτικῆς στὴν Εὐρώπη ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Διαφωτισμοῦ καὶ τῆς Βιομηχανικῆς Ἐπανάστασης ἕως τὸ Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ἡ ἰδέες τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης, ὅπως ἀτομικὴ ἐλευθερία, αὐτονομία, καὶ κυριαρχία ἀντιμάχονταν τή διδασκαλία τῶν θρησκειῶν ἀλλά καί τῆς Ἐκκλησίας ποὺ μιλοῦσαν γιά ἕνα ἀνώτερον ὄν καί γιά τήν ὑπακοή τῶν ἀνθρώπων σέ μία ἀνυπέρβλητη αὐθεντία, τό Θεῖο καί τούς Ἱερεῖς Του. Θεωροῦσαν, λοιπόν, τὶς θρησκεῖες συνώνυμό της αὐθεντίας, τῆς μὴ κριτικῆς σκέψης, τῆς παράδοσης, τοῦ κατεστημένου φεουδαρχικοῦ καθεστῶτος[1].
Ἡ ἀμφισβήτηση φέρνει τὸν κεκαλυμμένο ἀθεϊσμὸ πίσω ἀπὸ διάφορες θεωρίες, ὅπως ἐκείνη τοῦ deismus. Σὲ αὐτὴν ὑποστηριζόταν ὅτι ναὶ μὲν ὁ Θεὸς δημιούργησε τὸν κόσμο ἀλλὰ δὲν τὸν ἀπασχολεῖ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ὕστερα ἡ τύχη του. Κατὰ συνέπεια δὲν ἔχουν καμμία ἀξία οἱ προσευχές, τὰ μυστήρια, οἱ λειτουργίες ἀλλὰ καὶ οἱ ναοί. Ὁ ἀνοιχτὸς ἀθεϊσμὸς[2] ἦταν σπάνιος, ὅπως καὶ ὁ ἀνοικτὸς χριστιανισμός.
Τὸ 18ο αἰώνα ὁ Χριστιανισμὸς δίνει τὴ θέση του στὴν ἀθεΐα καὶ τὸν ἀγνωστικισμὸ[3]. Οἱ γενιὲς ποὺ ἀκολουθοῦν στὴ Γαλλία μετὰ τὴν Ἐπανάσταση τοῦ 1789 προσπαθοῦν νὰ συνθέσουν μία ἀστικὴ ἠθικὴ ποὺ θὰ ἀντικαταστήσει ἐπάξια τὴ χριστιανική. Αὐτὸ δὲν ἐπιτεύχθηκε. Τὸ μόνο ποὺ κατάφεραν ἦταν νὰ ὑποκαταστήσουν τὴ χριστιανικὴ θρησκεία μὲ διάφορες ψευδοθρησκεῖες ἢ τὴν ἐγκαθίδρυση μίας κοσμικῆς ἠθικῆς[4].
Οἱ ἄνθρωποι τῆς ἐποχῆς τῶν ἐπαναστάσεων ἀπὸ τὸ 18ο αἰῶνα ἕως τὰ μισά τοῦ 19ου στρέφονται μὲ πάθος πρὸς τὰ ἐγκόσμια. Ἂν καὶ οἱ μάζες παρέμεναν θρησκευόμενες, ἐντούτοις, ὁ δεσπόζων κοσμικὸς χαρακτήρας τῶν νέων ἐργατικῶν καὶ σοσιαλιστικῶν κινημάτων ἑστίαζε στὴ θρησκευτικὴ ἀδιαφορία, χαρακτηριστικό του προλεταριάτου[5].
Ἀντίθετα οἱ κυρίαρχες χῶρες τῆς Εὐρώπης τὸ 19ο αἰῶνα ποὺ ἀποτελοῦσαν τὴν Ἱερὰ Συμμαχία, μὲ ἀρχηγὸ της τὸν Αὐστριακὸ Μέττερνιχ θεωροῦσε ὅτι ἦταν θεϊκὴ βούληση ἡ διατήρηση τῶν καθεστώτων τῆς τυραννίας καὶ τῆς ἀπολυταρχίας καὶ μοναρχίας. Ἀντίθετα κάθε ἐπανάσταση ἐθνικὴ ἢ κοινωνικὴ ἀποτελοῦσε ἔργο τοῦ Σατανᾶ.
Ἡ ἄρνηση τῶν θρησκειῶν ἀρχίζει νὰ γίνεται γνωστὴ μὲ δυναμικὸ τρόπο μέσα ἀπὸ τὰ ἔργα τοῦ Μάρξ. Αὐτὸς χαρακτηρίζει τὴ θρησκεία ὡς ὄπιο τῶν λαῶν. Ἡ ἰδέα τῆς ἀρνήσεως κάθε θρησκείας ἀρχίζει ὄχι μόνο νὰ ὡριμάζει ἀλλὰ καὶ νὰ βρίσκει καὶ ὀπαδούς. Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα τῆς ἀρνήσεως κάθε θρησκευτικῆς ἰδεολογίας ἀποτελεῖ ἡ Ἐπανάσταση τῶν Μπολσεβίκων στὴ Ρωσία τὸ 1917.
Οἱ δύο παγκόσμιοι πόλεμοι ἀποτελοῦν καὶ συνέπεια τῆς ἀπομακρύνσεως τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὶς θρησκεῖες. Περιθωριοποιώντας τὴ διδασκαλία τῶν θρησκειῶν καὶ δὴ τοῦ χριστιανισμοῦ, στὴν πραγματικότητα παραγκωνίζει τὴν ἀνθρωπιὰ του ἕνας λαὸς καὶ χάνει τὴν ἠθική του. Ἔτσι ἡ Γερμανία δὲ δίστασε στὸ ὅραμα τῆς δημιουργίας τῆς Ἄριας φυλῆς νὰ «ἀποθηκεύσει» στοὺς κλίβανους γιὰ τοὺς ἀνθρώπους, ἑκατομμύρια ἀνθρώπους χωρὶς τὸ παραμικρὸ ἴχνος δισταγμοῦ ἀπὸ τὸ σύνολο τῶν Γερμανῶν.
5. Οἱ Θρησκεῖες καὶ ἡ πολιτικὴ σήμερα.
Στὶς μέρες μας ἡ πολιτικὴ τῆς παγκοσμιοποίησης ἀποτελεῖ τὸ σημαντικότερο κίνδυνο γιὰ τὴν πολτοποίηση τῶν διαφόρων θρησκειῶν. Ὁ ἄνθρωπος, μέσα ἀπὸ τὴν τεχνολογικὴ ἐξέλιξη θεωρεῖ ὅτι τὸ κράτος του εἶναι ἕνα μικρὸ χωριὸ σὲ ὁλόκληρο τὸν πλανήτη.
Ἀρχικὰ ἡ παγκοσμιοποίηση θεωροῦταν εὐεργετική, ὡς βροχὴ ποὺ θὰ γονιμοποιοῦσε ὁλόκληρη τὴν οἰκουμένη[6], γρήγορα, ὅμως ἀποδείχτηκε ὡς μέσο τῶν δυνατῶν (κρατῶν –ὀργανισμῶν) γιὰ νὰ ἐπιβάλλουν τὰ δικά τους θέλω σὲ ὅλες τὶς γωνιὲς τοῦ πλανήτη. Τὰ ποικίλα μέσα ἐνημέρωσης προσπαθοῦν νὰ ὁδηγήσουν τὶς μάζες τῶν λαῶν στὴν υἱοθέτηση συμπεριφορῶν ποὺ ἐξυπηρετοῦν κάποια σχέδια[7].
Ἡ παγκοσμιοποίηση μὲ τὶς μετακινήσεις τῶν ἰδεῶν καὶ ἰδεολογιῶν βοήθησε τὴν ἐπιστήμη καὶ τὴν κοινωνία νὰ προοδεύσουν γρηγορότερα. Δυστυχῶς, ὅμως, ἡ παγκοσμιοποίηση δὲν ἔφερε μόνο θετικὰ ἀποτελέσματα ἀλλὰ καὶ ἀρνητικά. Οἱ λαοὶ ἀναγκάζονται νὰ δεχθοῦν κάποιους δῆθεν καλύτερους πολιτισμούς, νέες ἰδεολογίες μὲ σκοπὸ τὴν καταστροφὴ καὶ ἀπαξίωση τῆς ἱστορίας τῶν λαῶν, τῶν ἐθίμων καὶ τῆς παραδόσεώς τους. Αὐτό, ὅμως θὰ ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα τὸ χάσιμο τῆς πολιτιστικῆς καὶ ἐθνικῆς ταυτότητας τοῦ ἑκάστοτε λαοῦ. Τὸ ὀδυνηρὸ στὴν ὑπόθεση εἶναι αὐτὸ ποὺ τονίζει ὁ Θουκυδίδης ὅτι, δηλαδή, ἕνας λαὸς ποὺ ἀποκόβεται ἀπὸ τὶς ἱστορικὲς ρίζες τοῦ γρήγορα ἐξαφανίζεται.
Στὸ σημεῖο αὐτὸ πρέπει νὰ γίνει ἀναφορὰ καὶ στὴ σχέση τῆς θρησκείας μὲ τὴν παγκοσμιοποίηση. Σήμερα ἀντὶ οἱ θρησκεῖες νὰ διατηροῦν ἀνόθευτες τὶς διδασκαλίες τους περνοῦν στὸ στάδιο τοῦ συγκρητισμοῦ ἀπὸ τοὺς ὀπαδούς τους. Παρατηρεῖται, συχνά, στὶς μέρες μας ἕνας Βουδδιστὴς νὰ δέχεται κάποιες θρησκευτικὲς ὀρθόδοξες διδασκαλίες ἀλλὰ καὶ τὸ ἀντίθετο.
Ἡ μετανάστευση πολλῶν ἀνθρώπων δημιουργεῖ καὶ νέες ἑστίες στὶς ἤδη ὑπάρχουσες θρησκεῖες, ὅπως τὸ Ἰσλάμ. Πολλὲς φορὲς Ἰσλαμιστὲς καὶ Μουσουλμάνοι καλοῦνται νὰ ἀνεχτοῦν ὁ ἕνας τὸν ἄλλο ἔχοντας ὅμως διαφορετικὴ κοσμοθεωρία. Ἡ συνύπαρξη, ἄλλοτε, δὲν εἶναι πετυχημένη, γιατί κάποιοι μετατρέπουν τοὺς πιστοὺς σὲ φανατικοὺς μὲ ἀποτέλεσμα τὴ δημιουργία τρομοκρατῶν.
Συμπερασματικά, ὀφείλουμε νὰ τονίσουμε ὅτι οἱ θρησκεῖες ἀποτελοῦν μέρος τῆς ταυτότητας ἑνὸς λαοῦ. Διατηρώντας τὴ θρησκεία τους οἱ λαοὶ ἴσως μπορέσουν νὰ ἀποφύγουν τὴν πολτοποίηση τῆς παγκοσμιοποίησης καὶ νὰ πετύχουν μὲ τὴ θρησκεία ὅτι δὲν μπόρεσε νὰ τοὺς προσφέρουν οἱ διάφορες πολιτικὲς ἰδεολογίες. Στὴν ἀνθρώπινη ἱστορία ἡ πολιτικὴ μὲ τὴ θρησκεία βρέθηκαν πολλὲς φορὲς σύμμαχοι ἀλλὰ καὶ πολλὲς φορές πάλι ἐχθροί. Στὴν Εὐρώπη κυρίαρχη εἶναι ἡ θρησκεία τοῦ Χριστιανισμοῦ –ἂν καὶ ὑπάρχουν σήμερα πολλὰ δόγματα. Πολλὲς φορές, ἐξαιτίας καὶ λανθασμένων χειρισμῶν τῆς Ἐκκλησίας, κυρίως τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς, ὁ ἄνθρωπος καλεῖται νὰ ἀκολουθήσει τὴν ἑκάστοτε πολιτικὴ ἰδεολογία τῆς νεωτερικότητας. Αὐτὴ ἔρχεται σὲ σύγκρουση μὲ τὴ μέχρι τότε παράδοση.
Στὴν Ἑλλάδα ἀκόμα καὶ σήμερα ἡ σύγκρουση τοῦ λαοῦ μὲ τὴ θρησκεία θεωρεῖται σὲ ἤπια μορφή. Αὐτὸ συμβαίνει, πιθανῶς, γιατί οἱ Ἕλληνες ἔχουν ζυμωθεῖ μὲ τὴ θρησκεία τους. Φυσικὰ πολλοὶ εἶναι καὶ αὐτοὶ ποὺ ἔχουν πέσει θύματα τῆς παγκοσμιοποίησης καὶ τοῦ συγκρητισμοῦ, προσπαθώντας νὰ προβάλλουν πιὸ ἐκσυγχρονισμένο προφίλ. Σήμερα ἡ παγκόσμια οἰκονομικὴ κρίση ἔρχεται νὰ ἐπιβεβαιώσει ὅτι ὑποταγὴ στὴν παγκοσμιοποίηση εἶναι ἕνα παιχνίδι τῶν δυνατῶν της γὴς νὰ ἐπιβάλλουν τὶς ἀπόψεις του στοὺς ἀδύναμους.
Ἡ Ὀρθοδοξία ὡς κατέχουσα τὴ μοναδικὴ ἀλήθεια γιὰ τὸ Θεὸ δὲν ἔχει λόγο νὰ φοβᾶται τὸ ἄνοιγμα πρὸς τοὺς ἄλλους, ἀρκεῖ νὰ μὴν πέσει στὴν παγίδα τῆς ἰσοπέδωσης τῆς θεολογίας της, τῆς ἱστορία τῶν δογμάτων της. Ὀφείλουμε νὰ σεβόμαστε τὶς ἰδιαιτερότητες τῆς θρησκείας τοῦ ἄλλου, χωρὶς νὰ καλλιεργοῦμε τὸ μίσος καὶ τὴ μισαλλοδοξία. Ἄλλωστε καὶ οἱ πατέρες τῆς Ἐκκλησίας συνομιλοῦσαν μὲ τοὺς διάφορους αἱρετικούς της ἐποχῆς του καὶ νοιάζονταν γιὰ αὐτούς, χωρὶς ὅμως νὰ κάνουν ὑποχωρήσεις στὴ θεολογία τους. Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα τῆς Ἐκκλησίας ἀπέναντι στὴν Παγκοσμιοποίηση εἶναι ὅτι ἡ Ἐκκλησία παρέχει φαγητό, ροῦχα, ἐπιδόματα σὲ ὅσους ἀνθρώπους ἔχουν ἀνάγκη χωρὶς νὰ ἐξετάζει σὲ ποιὸ θρήσκευμα, φυλὴ καὶ χώρα ἀνήκουν. Ἡ ἀγάπη γιὰ τὸν πλησίον μας εἶναι τὸ ἔργο τῆς Ἐκκλησίας, ἐνῶ πρέπει νὰ κατορθώσει νὰ μείνει ἀνόθευτο τὸ περιεχόμενο τῆς διδασκαλίας τῶν δογμάτων της καὶ τῆς Παράδοσής της. Ἄλλωστε ὅσες φορὲς στὸ Παρελθὸν ἐπιχειρήθηκε ἀπὸ κάποιους ἠθελημένα ἢ ἀθέλητα νὰ νοθεύσουν τὸ περιεχόμενο τῆς Ὀρθοδοξίας, ὁ Χριστός, ὡς κεφαλὴ τῆς Ἐκκλησίας τὴν προφύλαξε καὶ τὴν διαφύλαξε τότε ἀλλὰ θὰ τὴν διαφυλάσσει ἀκέραιη ἕως τὴ συντέλεια τῶν αἰώνων.
Συνεχίζεται…
[1] B. Boll, «Θρησκεία, πολιτική καί ἐκλογική συμπεριφορά στή Γερμανία. Ἱστορικές Ἐμπειρίες , σύγχρονα ἐρωτήματα καί ἀβεβαιότητες γιά τό μέλλον», Θρησκεῖες καί πολιτική στή νεωτερικότητα,, ἐκδ. Κριτική, 2002, σ. 238.
[2] Ε. Hobsbawm, Ἡ ἐποχή τῶν ἐπαναστάσεων, 1789-1848, ΜΙΕΤ, Ἀθήνα 1992, 309.
[3] Αὐτόθι, σ. 310.
[4] Αὐτόθι, σ. 311.
[5] Αὐτόθι, σ. 313.
[6] Ἀναστασίου Γιαννουλάτου, ἀρχιεπ. Τιράνων καί Ἀλβανίας, Παγκοσμιότητα καί Ὀρθοδοξία, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 2000, σ. 244.
[7] Αὐτόθι, σ. 245.