Ἀρχιμ. Νικόδημου Κανσίζογλου
Ἱεροκήρυκος Ἱ. Μητροπόλεως Ἐδέσσης, Πέλλης καὶ Ἀλμωπίας
Α. Ο ΝΟΥΣ ΜΑΣ.
1. Ὁ ἀββᾶς Δωρόθεος σὲ μία διδασκαλία του, ἀκολουθῶντας τόν Μ. Βασίλειο, λέει πὼς οἱ χριστιανοὶ πρέπει νὰ προσφέρουμε στὸν Θεὸ «ἑαυτούς, τὰ ἑαυτῶν, τὰ περὶ ἑαυτοὺς» καὶ ἐξηγεῖ∙ «Ἄλλο γάρ ἐσμεν ἡμεῖς»: ὁ νοῦς μας, «ἄλλο τὰ ἡμέτερα»: τὸ σῶμα μας, «ἄλλο τὰ περὶ ἡμᾶς»: τὰ πράγματά μας. Ὁ ἄνθρωπος, δηλαδή, ζεῖ καὶ κινεῖται γύρω ἀπὸ τρεῖς πραγματικότητες ποὺ ὁρίζουν καὶ χαρακτηρίζουν τὴ ζωή του. Αὐτὲς εἶναι: ὁ νοῦς του, τὸ σῶμα του, τὰ πράγματά του. Ἀπὸ τὰ τρία αὐτὰ μεγέθη (ἀξίες) αὐτὸ ποὺ μᾶς καθορίζει στὸ βάθος καὶ οὐσιαστικὰ εἶναι ὁ νοῦς μας. Τὸ πιὸ δικό μας πρᾶγμα στὴν ὅλη ὕπαρξή μας εἶναι ὁ νοῦς μας.
2. Εἶπαν οἱ Πατέρες μας ὅτι ὁ νοῦς μας εἶναι ὁ ψυχικὸς ὀφθαλμός μας, δηλαδὴ τὸ ὄργανο ἐκεῖνο τῆς ψυχῆς ποὺ καθοδηγεῖ ὅλον τὸν ἄνθρωπο. Ὅπως τὰ μάτια μᾶς ὁδηγοῦν στὴν πορεία, στὴν ἐργασία, στὸν σκοπό μας, ἔτσι καὶ ὁ ψυχικός μας ὀφθαλμός, ὁ νοῦς μας, μᾶς ὁδηγεῖ στὴν πνευματική μας πορεία, ἐργασία καὶ σκοπό μας. Μάλιστα, μᾶς τονίζουν πὼς ὁ νοῦς μας εἶναι τὸ τελειότερο ψυχικὸ αἰσθητήριο. Ἐπειδή, λοιπόν, ὁ νοῦς μας ἔχει καθοδηγητικὸ ρόλο στὴν ψυχικὴ καὶ πνευματική μας ἐξέλιξη, οἱ πνευματικοί μας ὁδηγοὶ λέγουν πὼς πρέπει νὰ καταστήσουμε στὴ ζωή μας τὸν νοῦ μας «ἡγεμόνα καὶ κυριάρχη». Αὐτὸ μᾶς θυμίζει ὁπωσδήποτε αὐτὸν τὸν λόγο ποὺ παρακαλοῦμε καθημερινὰ πολλὲς φορὲς στὴν προσευχή μας: «πνεύματι ἡγεμονικῷ στήριξόν με». Γιὰ νὰ γίνει ὁ νοῦς μας ἡγεμὼν καὶ κυριάρχης τῆς ζωῆς μας, πρέπει νὰ κοινωνήσει, δηλαδὴ νὰ ἑνωθεῖ μὲ τὸ μόνο Ἡγεμονικὸ καὶ Κυριαρχικὸ Ἅγιο Πνεῦμα.
3. Ὁ Γέρων Ἰωσὴφ ὁ ἡσυχαστὴς πολὺ καθαρὰ καὶ παραστατικὰ μᾶς λέει: «Ὁ νοῦς εἶναι ὁ τροφοδότης τῆς ψυχῆς καὶ ὅ,τι καλὸν ἢ πονηρὸν ἰδῇ ἢ ἀκούσῃ ἡ δουλειά του εἶναι νὰ τὸ κατεβάσῃ εἰς τὴν καρδίαν, ὅπου εἶναι τὸ κέντρον τῆς πνευματικῆς καὶ σωματικῆς δυνάμεως τοῦ ἀνθρώπου, ὁ θρόνος τοῦ νοῦ». Γι᾿ αὐτὸ ὁ ἀββᾶς Δωρόθεος μᾶς καθιστᾶ προσεκτικοὺς λέγοντας ὅτι ὅσοι ἔθεσαν σκοπὸ «καθᾶραι ἑαυτοὺς ἀπὸ παντὸς μολυσμοῦ σαρκὸς καὶ πνεύματος, ἐγίνωσκον ὅτι διὰ τῆς φυλακῆς τῶν ἐντολῶν καθαίρεται ἡ ψυχὴ καὶ οἷον εἰπεῖν καθαίρεται ὁ νοῦς καὶ ἀναβλέπει καὶ ἔρχεται εἰς τὸ κατὰ φύσιν». Ὁ νοῦς, δηλαδή, καθαίρεται διὰ τῆς τηρήσεως τῶν ἐντολῶν.
Β. Ο ΔΙΕΣΤΡΑΜΜΕΝΟΣ ΚΑΙ ΑΔΟΚΙΜΟΣ ΝΟΥΣ
1. Ὅταν δὲν φυλάττουμε τὶς αἰσθήσεις μας, τὴν ὅραση, τὴν ἀκοή, τὴ γεύση κλπ., δηλαδὴ τοὺς τροφοδότες τοῦ νοῦ μας καὶ δὲν τηροῦμε τὶς ἐντολὲς τοῦ Θεοῦ, ποὺ κατεργάζονται τὴν κοινωνία καὶ ἕνωση μαζί Του, τότε δὲν ἀνακαινιζόμαστε, δὲν ἀναγεννιόμαστε καὶ ὡς συνέπεια μᾶς ἀκολουθεῖ μιὰ κατάσταση, ποὺ κάποιοι θεολόγοι τὴν ὀνόμασαν ὑπαρκτικὴ πόλωση, κατὰ τὴν ὁποία ἡ καρδιὰ καὶ ὁ νοῦς ἀπομακρύνονται καὶ ἀναλαμβάνει τὸ προβάδισμα ἡ καρδιά, ἀκάθαρτη καὶ ἐμπαθής. Τότε, αὐτὰ ποὺ ἐπιθυμεῖ ἡ ἀκάθαρτη καὶ μολυσμένη καρδιά μας αὐτὰ σκέφτεται καὶ ὁ νοῦς μας. Τότε καθίσταται ἐσκοτισμένος, διεστραμμένος καὶ ἀδόκιμος. Τραγικὴ συνέπεια αὐτῆς τῆς κατάστασης τοῦ νοῦ μας εἶναι μία ζωὴ «κτηνώδης καὶ δαιμονιώδης».
2. Ἰδοὺ πῶς περιγράφει ὁ μεγαλύτερος θεολόγος ὅλων τῶν αἰώνων, ὁ Ἀπόστολος Παῦλος, τὴν κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου, ὅταν ὁ νοῦς του γίνει ἀδόκιμος, διεστραμμένος, μωρός, ἀκατάλληλος. Τότε ὁ νοῦς «ποιεῖ τὰ μὴ καθήκοντα», δηλαδὴ τὰ ἀνάρμοστα. Καὶ καθιστᾶ τοὺς ἀνθρώπους «πεπληρωμένους πάσῃ ἀδικίᾳ, πορνείᾳ, πονηρίᾳ, πλεονεξίᾳ, κακίᾳ, μεστοὺς φθόνου, φόνου, ἔριδος, δόλου, κακοηθείας, ψιθυριστάς, καταλάλους, θεοστυγεῖς, ὑβριστάς, ὑπερηφάνους, ἀλαζόνας, ἐφευρέτας κακῶν, ἀσυνέτους, ἀσυνθέτους, ἀστόργους, ἀσπόνδους, ἀνελεήμονας». Ὅλα τὰ παραπάνω εἶναι παρενέργειες ἑνὸς νοῦ ποὺ δὲν ἔχει καθαρισθεῖ. Παρενέργειες εἴτε στὴ λογική (π.χ. θεοστυγεῖς) εἴτε στὴν αἴσθηση (π.χ. πορνεία).
3. Ὁ ἅγιος Σιλουανὸς ἔλεγε: «Νοῦς παλαίει πρὸς νοῦν… ὁ νοῦς ἡμῶν μετὰ τοῦ νοὸς τοῦ ἐχθροῦ». Ὅταν, ὅμως, ἐμεῖς ἐξ αἰτίας τῆς κακῆς χρήσης τῆς καρδιᾶς μας καταστήσουμε τὸν νοῦ μας «ἀδόκιμο», ὁπωσδήποτε θὰ ἡττηθοῦμε σὲ αὐτὴν τὴν πάλη καὶ πολλὲς φορὲς συμβαίνει ἀπὸ «ἡγεμὼν καὶ κυριάρχης» ὁ νοῦς μας νὰ καταντήσει δοῦλος καὶ αἰχμάλωτος. Τότε μπορεῖ νὰ ζήσουμε καὶ μορφὲς δαιμονοληψίας, δαιμονοπληξίας, δαιμονοκατοχῆς. Δὲν μπόρεσε ὁ νοῦς μας νὰ «κουμαντάρει» τὴ ζωή μας καὶ τότε μᾶς «κάνουν κουμάντο» τὰ πάθη καὶ οἱ δαίμονες. Δαίμονες ὅπως π.χ. τῆς γαστριμαργίας, τῆς σαρκολατρίας, τῆς ὡραιοπάθειας, τῆς ὀργῆς κλπ. Ἡ χειρότερη, ὅμως, μορφὴ δαιμονοληψίας εἶναι αὐτὴ τοῦ νοός, κατὰ τὴν ὁποία ὁ παθὼν χάνει ἐντελῶς τὴν ἐπαφή του μὲ τὴν πραγματικότητα καὶ γενικὰ μὲ τὴν ἀλήθεια. Ἐξ αὐτοῦ τίκτονται οἱ φοβερὲς βλασφημίες καὶ οἱ διάφορες κακοδοξίες καὶ αἱρέσεις.
Γ. Ο ΗΓΕΜΩΝ ΚΑΙ ΚΥΡΙΑΡΧΗΣ ΝΟΥΣ
1. Ἀλλὰ ποιόν νοῦ πρέπει νὰ ἔχουμε «ἡγεμόνα καὶ κυριάρχην»; Ὁπωσδήποτε τὸν κεκαθαρμένο καὶ φωτισμένο καὶ ὄχι τὸν ἀδόκιμο, τὸν διεστραμμένο, τὸν μεμολυσμένο. Ὁ κεκαθαρμένος νοῦς ἐνεργεῖ ὡς ἡγεμὼν ἑνοποιητικὰ στὶς δυνάμεις τῆς ψυχῆς, τὶς πρώην διεστραμμένες ὑπὸ τοῦ παλαιοῦ ἀνθρώπου καὶ μὲ κοινὴ θέληση καὶ ἐνέργεια αὐτῶν τῶν δυνάμεων συνεργεῖ μὲ τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ. Στοὺς ἀγωνιζομένους χριστιανοὺς ὁ «ἡγεμὼν νοῦς» ὑποτάσσει τὴν καρδιὰ μὲ τὶς ἐπιθυμίες της καὶ τὴ μαθαίνει νὰ ζεῖ «ἐν Χριστῷ». Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος γράφει στὸν Τῖτο πὼς γιὰ τοὺς ἀγωνιζομένους νὰ καθαρίσουν τὴν καρδιά τους, δηλαδὴ τὶς αἰσθήσεις καὶ τὶς ἐπιθυμίες τους, τὰ πάντα εἶναι καθαρά. «Πάντα μὲν καθαρὰ τοῖς καθαροῖς· τοῖς δὲ μεμιασμένοις καὶ ἀπίστοις οὐδὲν καθαρόν, ἀλλὰ μεμίανται αὐτῶν καὶ ὁ νοῦς καὶ ἡ συνείδησις». Δηλαδή, ἂν δὲν ἀγωνισθοῦμε νὰ καθαρίσουμε τὴν καρδιά μας, διὰ τῆς φυλακῆς τῶν αἰσθήσεων καὶ τῆς τηρήσεως τῶν ἐντολῶν (αὐτὸν τὸν σκοπὸ ἔχει ἡ ἀσκητικὴ τῆς Ἐκκλησίας μας), δὲν θὰ καθαρισθεῖ καὶ ὁ νοῦς μας.
2. Πιὸ εἰδικὰ, θὰ πρέπει νὰ ποῦμε πὼς ὁ νοῦς μας γίνεται «κυριάρχης» τῆς ζωῆς μας, ὅταν καθαρθεῖ:
α) Μὲ τὴ μετάνοια, δηλαδὴ μὲ τὴ λύπη καὶ τὸ μῖσος γιὰ τὴν ἁμαρτία, ποὺ σημαίνει κατὰ βάθος οἰκοδόμηση σχέσεως ἀγάπης καὶ ταπεινώσεως μὲ τὸν Θεὸ
β) Μὲ τὴν προσευχή, καὶ εἰδικὰ μὲ τὴν μονολόγιστη εὐχή. Αὐτὴ εἶναι ἡ παράδοσή μας τὴν ὁποία πρέπει νὰ ἀκολουθήσουμε: «Κύριε, Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με». Σὰν νὰ βουτᾶμε συνεχῶς καὶ μὲ ὑπομονὴ ἕνα σπόγγο στὴ χάρη τοῦ Θεοῦ καὶ ἀποπλένουμε νοῦ καὶ καρδία. Ἤ, κατὰ τὴν εἰκόνα σύγχρονου ὁσίου ἀνδρός, σὰν νὰ παίρνουμε μία λίμα καὶ «λιμάρουμε«, λειαίνουμε τὴν καρδιά μας ἀπὸ τὴ σκουριὰ τῶν παθῶν ποὺ ἔχουμε σωρεύσει
γ) Μὲ τὴ φυλακὴ τῶν αἰσθήσεων, ποὺ μαραίνει τὴν ἐμπαθῆ φαντασία καὶ κρατᾶ τὸν νοῦ μας ἀμόλυντο.
3. Ὅταν ρώτησαν ἕναν ἄνθρωπο τοῦ Θεοῦ ποιός εἶναι ὁ πιὸ βαθὺς καί οὐσιαστικὸς πνευματικὸς ἀγῶνας ποὺ κάνουν οἱ πιστοί, ἀπάντησε: «Νοῦν τηροῦμεν», δηλαδὴ φυλάττουμε τὸν νοῦ μας. Ἐξ οὗ καὶ ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης ἔγραψε τὰ βιβλία «Ἀόρατος Πόλεμος» καὶ «Συμβουλευτικὸν Ἐγχειρίδιον». Γνώριζε πὼς ὁ νοῦς μας ἔχει καθοδηγητικὸ ρόλο στὴ ζωή μας, συνήθως ὅμως ἐπιδροῦν ἐπάνω του οἱ αἰσθήσεις καὶ ἡ κοσμικὴ συνήθεια (λογικὴ) καὶ τὸν καθιστοῦν ὑποχείριό τους. Ἐμεῖς πρέπει μὲ τὸν ἀγῶνα μας νὰ τὸν καταστήσουμε βασιλέα νικητή. Ὁ ὅσιος Συμεών, ὁ διὰ Χριστὸν σαλός, ἀφοῦ περνοῦσε ὅλη τὴ νύχτα του μὲ πνευματικὸ ἀγῶνα καὶ προσευχή, τὸ πρωὶ ἔπαιρνε ἕνα κλαδὶ ἀπὸ ἐλιὰ καὶ τρέχοντας στοὺς δρόμους τῆς πόλεως φώναζε: «νίκησε ὁ βασιλιὰς καὶ δοξάσθηκε ἡ πόλη». Ἐννοοῦσε, ὁ μακάριος, βασιλιὰ τὸν νοῦ καὶ πόλη τὴ ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου.