Βίος καὶ Πολιτισμὸς
Νίκου Γ. Ζυγογιάννη
καθηγητοῦ
Πρ. προέδρου Πανελλ. Συλλ. Σαρακατσαναίων
Οἱ Σαρακατσαναῖοι εἶναι ἕνα πανάρχαιο πρωτοελληνικὸ φύλο, μὲ ἀρχικὴ κοιτίδα τὴ κεντρικὴ καὶ νότια ὁροσειρὰ τῆς Πίνδου μὲ ἐπίκεντρο τ’ Ἄγραφα καὶ διασκορπίστηκαν τὸν 18ο αἰώνα σὲ ὅλη τὴν Ἑλλάδα. Νομάδες κτηνοτρόφοι (σκηνίτες) μετακινοῦνταν διαρκῶς, τὸ καλοκαίρι στὰ βουνά, στοὺς κάμπους τὸ χειμώνα (χειμαδιά-στράτα-βουνά). Ἡ ἐπικρατέστερη ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματός τους δηλώνει τὸν ἀνυπότακτο χαρακτήρα τους κατὰ τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας, ἀπὸ τὴν τουρκικὴ λέξη καρὰ= μαυροντυμένος…, ἤ ἀπὸ τὸ σαράι (κατοικία ,σπίτι) καὶ τὴν τουρκικὴ μετοχὴ κατσιάν =φεύγων (φυγάς, ἀνυπότακτος…).
Ἡ γλώσσα τους, ἑλληνικὴ (ἀρχαιοελληνική), ἀπαλλαγμένη ἀπὸ ξένα στοιχεῖα, παράλληλα μὲ τὴ διατήρηση τῆς αὐθεντικότητας τῶν ἐθίμων, κανόνων συμπεριφορᾶς καὶ διαβίωσης ἀποδεικνύει τὴν πανάρχαια ἑλληνικότητά τους. Σὲ αὐτὰ καὶ ἄλλα πολλὰ στοιχεῖα στηρίζεται ἡ διάκρισή τους ἀπὸ τοὺς Βλάχους (Βλαχόφωνους Ἕλληνες), ποὺ μιλοῦσαν ἐκτὸς ἀπὸ τὰ ἑλληνικὰ καὶ τὰ Βλάχικα καί τὸ μόνο κοινὸ στοιχεῖο, ἦταν τὸ κτηνοτροφικὸ ἐπάγγελμα.
Ἡ οἰκονομικὴ καὶ κοινωνικὴ ζωὴ τῶν Σαρακατσιάνων ἦταν ὀργανωμένη μὲ ἕνα εἶδος συνεταιρισμοῦ τὸ «Τσελιγκάτο», γιὰ τὴν καλύτερη παραγωγικὴ συνεργασία καὶ διάθεση τῶν κτηνοτροφικῶν τους προϊόντων. Ὁ τσέλιγκας (ἀρχιποιμένας)-πλούσιος κτηνοτρόφος μὲ πολλὰ πρόβατα- ἦταν ὁ ἀρχηγός, ἐπιφορτισμένος μὲ ὑποχρεώσεις ποὺ ἀφοροῦσαν τὰ οἰκονομικὰ ἀλλὰ καὶ τὰ κοινωνικὰ προβλήματα τοῦ τσελιγκάτου. Ἡ διαβίωσή τους ἐξασφαλίζονταν στὸ «κονάκι», ἕνα καλύβι φτιαγμένο μὲ σάλωμα. Ἡ σαρακατσάνικη οἰκογένεια ἦταν πατριαρχική. Αὐστηρὴ πειθαρχία καὶ ἄγραφοι, ἀπαρασάλευτοι νόμοι ὅριζαν τὴ συμπεριφορὰ τοῦ κάθε μέλους της.
Ἡ ἐκπαίδευσή τους ἦταν στοιχειώδης, λόγῳ τῶν συνεχῶν μετακινήσεών τους. Ἀλλὰ ἡ πίστη τους στὰ θρησκευτικὰ καὶ λατρευτικὰ ἔθιμα καθὼς καὶ στὶς παραδόσεις ἦταν μεγάλη. Ἡ χαρὰ καὶ ἡ λύπη ἦταν συνυφασμένη μὲ ἕνα μεγάλο κύκλο ἐκδηλώσεων καὶ ἱεροτελεστιῶν ποὺ τηροῦσαν μὲ εὐλάβεια. Ὁ γάμος ἦταν ἕνα πολυδιάστατο κοινωνικὸ φαινόμενο μὲ ἕνα κύκλο πράξεων καὶ συμβόλων. Τὰ τραγούδιά τους ἀποτελοῦν παρακαταθήκη γιὰ τοὺς νεότερους στὴν προσπάθεια γιὰ τὴ διατήρηση τῆς ἐθνικῆς καὶ πολιτιστικῆς ταυτότητας τοῦ λαοῦ μας. Οἱ χοροί τους, λεβέντικοι, ἔχουν τὴν καταγωγή τους στὸν ἀρχαῖο ἑλληνικὸ ρυθμό. Ἡ φλογέρα ἦταν τὸ κατεξοχὴν μουσικὸ ὄργανο τοῦ Σαρακατσάνου τσοπάνη. Τὰ ἔργα τῆς λαϊκῆς τέχνης εἶναι ἐμπνευσμένα ἀπὸ τὴ καθημερινὴ ζωή τους καὶ ἔχουν πρακτικὴ ἀξία: ὑπέροχα ξυλόγλυπτα καὶ ὄμορφα ὑφαντά. Ἡ χαρακτηριστικὴ σοβαρότητα τῶν σκούρων χρωμάτων στὶς φορεσιές, τὰ ὑπέροχα χρώματα καὶ σχέδια στὶς μικρὲς ποδιὲς ἀπὸ χοντρὸ μάλλινο ὕφασμα, ὁ ὁλοκέντητος κόκκινος φλάμπουρας τοῦ γάμου μὲ θέματα αὐστηρῆς συμμετρίας ἀνάμεσα καὶ γύρω ἀπὸ τὶς τέσσερις γωνίες τοῦ σταυροῦ εἶναι μερικὰ ἀπὸ τὰ στοιχεῖα τῆς σαρακατσιάνικης τέχνης.
Ἡ συμβολὴ τῶν Σαρακατσαναίων στὴν ἐπανάσταση τοῦ 1821 ἦταν ἀποφασιστικῆς σημασίας. Πολλὰ εἶναι τὰ ὀνόματα Σαρακατσάνων ἀρματολῶν καὶ κλεφτῶν (Κατσαντώνης, Καραϊσκάκης, Δίπλας κ.ἄ.) Ἀλλὰ καὶ κατὰ τὸ Μακεδονικὸ Ἀγώνα ἡ συμμετοχή τους ὑπῆρξε ἀμέριστη καὶ ἐπίσης ἀντιστάθηκαν σὲ ὅλους τους κατακτητές.
Ἀπὸ τὰ μέσα τοῦ 20ου αἰώνα (1950-60) καὶ μετὰ οἱ Σαρακατσάνοι ἄρχισαν νὰ ἐγκαταλείπουν τὰ βουνά, ἐγκαταστάθηκαν σὲ πόλεις καὶ χωριὰ καὶ ἀσχολοῦνται μὲ κάθε εἴδους ἐπαγγέλματα. Ὅμως οἱ ἀρχές τους καὶ οἱ ἀξίες τῆς ζωῆς δὲν ἄλλαξαν. Πολιτιστικοὶ σύλλογοι, λαογραφικὰ μουσεῖα, ἔντυπο ὑλικὸ (βιβλία, ἐφημερίδες καὶ περιοδικά), συνέδρια καὶ ἡμερίδες, τὸ πανελλήνιο ἀντάμωμα (στὸ Περτούλι Τρικάλων τὴν τελευταία Κυριακὴ τοῦ Ἰουνίου) καὶ ἄλλα τοπικὰ σὲ διάφορα μέρη τῆς χώρας ποὺ ἀναβιώνουν σκηνὲς ἀπὸ τὴν καθημερινὴ ζωὴ τῶν Σαρακατσαναίων διατηροῦν ζωντανὴ τὴν ἐθνικὴ καὶ πολιτιστικὴ μνήμη τῶν συγχρόνων Σαρακατσάνων, γιὰ νὰ ἀντισταθοῦν στὴν ἀφομοιωτικὴ καὶ ἰσοπεδωτικὴ τάση τῆς ἐποχῆς μας.
*ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ‘Ἐρῶ’ , Θ΄ ΤΕΥΧΟΣ, ΙΑΝ.-ΜΑΡΤ. 2012