Αρχιμανδρίτου π. ΜιλτιάδουΜίτσελλ Θεολόγου – Ιεροκήρυκος Ιεράς Μητροπόλεως Καρπάθου & Κάσου,
Εφημερίου Ι.Ν. Μεταμ. Του Σωτήρος Όθους
Στην Ορθόδοξη παράδοσή μας, αν και έχουν γραφεί και άλλες, έχουμε εν χρήσει τρείς Θείες Λειτουργίες, οι οποίες φέρουν το όνομα του Αγίου που τις συνέγραψε, καθώς και την Θεία Λειτουργία των Προηγιασμένων Δώρων.
α) Η Θεία Λειτουργία του Αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου, η οποία τελείται όλες τις καθημερινές, τις Κυριακές και τις Εορτές του έτους, πλήν των 12 ημερών που θα αναφέρουμε στη συνέχεια
β) αυτή του Μεγάλου Βασιλείου, με δομή ίδια με αυτήν του Αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου (διαφέρουν τα συστατικά λόγια, κάποιες ευχές, αντί του «Άξιον εστί» ψάλλουμε το «Επί σοι χαίρε Κεχαριτωμένη» και η οπισθάμβωνος ευχή), μόνο που οι ευχές είναι μακροσκελέστερες από αυτήν του Χρυσοστόμου, και γενικότερα διακρίνεται για την μεγαλοπρέπειά της. Τελείται 10 φορές τον χρόνο: Τις 5 Κυριακές της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής, το πρωί της Μεγάλης Πέμπτης και του Μεγάλου Σαββάτου, τις παραμονές των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων και την ημέρα μνήμης του συγγραφέα της Μεγάλου Βασιλείου (1η Ιανουαρίου).
γ) αυτή του Αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου, η οποία είθισται να τελείται δίς του έτους, κατά την ημέρα μνήμης του συγγραφέως της (23 Οκτωβρίου) και μια Κυριακή μετά τα Χριστούγεννα. Τελείται στον σολέα (τον χώρο μεταξύ του Ιερού Βήματος και του κυρίως Ναού), με τον λειτουργό να βλέπει προς δυσμάς (προς τον λαό). Ο λειτουργός φέρει λευκά άμφια (και οι συλλειτουργοί του), ενώ εάν ιερουργεί Αρχιερέας, αυτός δεν φέρει Σάκκο, αλλά αντ’ αυτού φελώνιο πολυσταύριο (και φυσικά ωμοφόριο). Το χαρακτηριστικό αυτής της Θείας Λειτουργίας είναι ότι τα Άγια μετά τον Καθαγιασμό δεν «συστέλλονται», όπως συμβαίνει στις άλλες δύο λειτουργίες, και οι πιστοί κοινωνούν όπως και οι Ιερείς, χωριστά τον Άρτο (Σώμα Χριστού), και χωριστά τον Οίνον (Αίμα Χριστού). Αυτό σε πολυπληθείς ενορίες έχει πρακτικές δυσκολίες, απαιτεί δύο ιερείς, ώστε ο ένας να μεταδίδει Τον Άγιο Άρτο, και ο άλλος τον Άγιον Οίνον, και εάν η προσέλευση των πιστών είναι ακόμη μεγαλύτερη, πολλαπλάσιοι των δύο Ιερέων. Η Αποστολική Θεία Λειτουργία του Αγ. Ιακώβου του Αδελφοθέου, είναι η αρχαιότερη όλων, και πάνω σ’ αυτήν βασίστηκαν οι επόμενες.
Η τρείς αυτές Θείες Λειτουργίες (σε αντίθεση με την «Προηγιασμένη» όπως απλά την αποκαλεί ο λαός μας, και την οποία θα εξετάσουμε στην συνέχεια), έχουν Πασχάλιο και Αναστάσιμο χαρακτήρα. Αποτελούν χαρμόσυνο, πανηγυρικό και επινίκιο Μυστήριο. Η περίοδος της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής, πλήν των Σαββάτων και των Κυριακών (οπότε τελείται κανονικά η Θεια Λειτουργία του Χρυσοστόμου και του Μεγάλου Βασιλείου αντίστοιχα), αποτελεί περίοδο «πένθιμη», αφού με το τέλος της, θα κληθούμε να ζήσουμε το Άχραντο Πάθος και την Σταύρωση Του Κυρίου. Είναι περίοδος νηστείας, προετοιμασίας, προσευχής, περισυλλογής και μετανοίας. Για αυτό οι εκκλησιαστικοί κανόνες απαγορεύουν ρητά, την τέλεση Θείας Λειτουργίας τις καθημερινές, της Σαρακοστής, διότι ο «χαρμόσυνος» χαρακτήρας της Θείας Λειτουργίας, δεν συνάδει με το πένθιμον της περιόδου.
Οι πιστοί όμως, σε αντίθεση με τον σύγχρονο άνθρωπο, ήθελαν να «κοινωνούν» πιο συχνά. Δεν ηδύναντο να περιμένουν από την Κυριακή έως το επόμενο Σάββατο για να «μεταλάβουν» των Αχράντων Μυστηρίων. Δεν φρόντιζαν μόνο για την υλική τροφή του σώματος, όπως κάνει ο άνθρωπος της εποχής μας. Επιθυμούσαν και λαχταρούσαν την κατεξοχήν πνευματική τροφή, την Θεία Ευχαριστία. Και όταν κοινωνούσαν πλημμύριζε η ύπαρξή τους αιωνιότητα και χαρά, δηλαδή Χριστό. Οπότε η Εκκλησία, για να μην στερήσει την πνευματική τροφή από τα Μέλη της, αυτό το Πανάγιον Σώμα και Πανακήρατον Αίμα του Κυρίου μας, «είς άφεσιν αμαρτιών και είς ζωήν αιώνιον», όρισε την μετάληψη από Προηγιασμένα Άγια.
Λέγοντας «Προηγιασμένα», όπως το λέει και η λέξη, εννοούμε τον άρτο και τον οίνο, τα οποία έχουν καθαγιαστεί προηγουμένως, σε προηγούμενη δηλαδή Θεία Λειτουργία. Συγκεκριμένα τις Κυριακές (η και τα Σάββατα) της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, οι Ιερείς δεν εξάγουν όπως συνήθως «έναν αμνό», το «κυβοειδές» τεμάχιο άρτου που τοποθετείται στο κέντρο του Δισκαρίου, και που μετά τον Καθαγιασμό θα γίνει το Σώμα του Κυρίου. Αν πρόκειται να τελεστούν δύο Προηγιασμένες μέσα στην ερχόμενη εβδομάδα (Τετάρτη και Παρασκευή), ο Ιερέας εξάγει από το πρόσφορο (η και από άλλα «υψωμένα» πρόσφορα) με την Αγία Λόγχη, δύο επιπλέον αμνούς, τους τοποθετεί στο Άγιο Δισκάριο, μαζί με αυτόν που θα χρησιμοποιηθεί στην «τρέχουσα» Θεία Λειτουργία, μαζί με την μερίδα της Θεοτόκου, τις μερίδες των εννέα Ταγμάτων και την μερίδα του οικείου Επισκόπου. Τους δύο επιπλέον αμνούς ο Ιερέας μετά τον καθαγιασμό, θα τους «εμβαπτίσει» στο Τίμιο Αίμα του Κυρίου μας που βρίσκεται στο Άγιο Ποτήριο, και στην συνέχεια θα τους τοποθετήσει, (θα τους «φυλάξει») στο μικρό Αρτοφόριο ( μεταλλικό συνήθως κουτί, που παραμένει πάνω στην Αγία Τράπεζα, αυτήν την περίοδο), μέχρι την μέρα και ώρα που θα τελεστεί η Προηγιασμένη.
Αρχικά οι μοναχοί και οι πιστοί, απλώς κοινωνούσαν την Τετάρτη και την Παρασκευή, χωρίς να προηγηθεί κάποια Ακολουθία. Επειδή όμως την εποχή εκείνη Νηστεία σήμαινε αποχή τροφής μέχρι την δύση του ηλίου, λογικό ήταν ό πιστός να «κατακλείει» την Νηστεία, μεταλαμβάνοντας μετά τον Εσπερινό. Αυτή την πρακτική ακολουθεί μέχρι σήμερα η Εκκλησία μας.
Την Τετάρτη, η Προηγιασμένη τελείται κανονικά «Εσπερινή». Όμως τις Παρασκευές της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής το απόγευμα, τελείται η ακολουθία των «Χαιρετισμών» στην Υπεραγία Θεοτόκο, οπότε η Προηγιασμένη τελείται το πρωί της Παρασκευής.
Με τον Εσπερινό συμπλέκονται τροπάρια κατανυκτικά, οι Ιερείς φέρουν πένθιμα άμφια, η Αγία Τράπεζα και τα Τίμια Δώρα είναι σκεπασμένα με μαύρα καλύμματα, οι ευχές είναι γεμάτες συντριβή και ταπείνωση. «Μυστικωτέρα είς πάν η τελετή γίνεται» (Αγ. Θεόδωρος Στουδίτης).
Κατά την διάρκεια της Λειτουργίας των Προηγιασμένων Δώρων, ο Ιερέας κλείνει την Ωραία Πύλη και λέγοντας χαμηλόφωνα το «Δι’ ευχών των Αγίων …», και πάνω στην Αγία Τράπεζα, επί του «Αντιμηνσίου» ανοίγει το μικρό Αρτοφόριο, και με μεγάλη προσοχή και συντριβή, μεταφέρει τα Προηγιασμένα Άγια ( τον καθαγιασμένο Αμνό που είναι εμβαπτισμένος στο Ζωήρυτον Αίμα Του Κυρίου), από το μικρό Αρτοφόριο, στο Άγιο Δισκάριο, τοποθετεί επ’ αυτού τον αστερίσκο και το μέλαν κάλυμμα, το μεταφέρει στην Αγία Πρόθεση, βάζει κρασί στο Άγιο Ποτήριο, το σκεπάζει και καλύπτει αμφότερα τα Άγια με τον «Αέρα», λέγοντας χαμηλόφωνα μόνο το «Δι’ ευχών …».
Μετά την Κυριακή προσευχή (το «Πάτερ Ημών»), γίνεται η μετάληψη των πιστών, και ακολουθεί η οπισθάμβωνος ευχή και η Απόλυση. Οι πιστοί με κατάνυξη παίρνουν το αντίδωρο, και με τον Χριστό να πλημμυρίζει την ύπαρξη τους, ενισχυμένοι και ενδυναμωμένοι, επιστρέφουν στον καλό αγώνα. Επιστρέφουν στο στάδιο των Αρετών όπως περιγράφει ένας υπέροχος ύμνος της περιόδου αυτής την Μεγάλη Τεσσαρακοστή, όπου με όπλα την πίστη, την προσευχή, την νηστεία και την ελεημοσύνη, θα πολεμήσουν τον Διάβολο, και την Μεγάλη Εβδομάδα, οπότε νικητές πλέον θα εορτάσουν την πανέκλαμπρη και πανευφρόσυνη ημέρα της Αναστάσεως του Κυρίου.
Είθε στον υπέροχο Κατηχητικό Λόγο του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, που θα αναγνωσθεί και φέτος από τον Ιερέα στην Αναστάσιμη Θεία Λειτουργία, να συμπεριληφθούμε στους από της πρώτης ώρας εργασαμένους, ώστε να έχουμε «κερδίσει», και όχι να μας «χαριστεί» η συμμετοχή, στο Ουράνιο Δείπνο, που μας καλεί ο Σωτήρας Χριστός. Αμήν.