Ἰωάννη Ἀρμενάκη
ἐκπαιδευτικοῦ
Στὴ γλώσσα κάθε λαοῦ ὑπάρχουν λέξεις καὶ φράσεις ποὺ κάνουν τοὺς ἀνθρώπους ποὺ τὶς προφέρουν περήφανους…ποὺ τοὺς κάνουν ὅταν τὶς προφέρουν, κάτι τι ψηλότερους… «Τὴν γλώσσα μου ἔδωσαν Ἑλληνική!» θὰ φωνάξει ὁ Ἐλύτης. Καὶ σ’ αὐτὴ τὴν πανάρχαια γλώσσα πολλὲς εἶναι οἱ λέξεις καὶ οἱ φράσεις ποὺ μᾶς κάνουν κάθε φορὰ περήφανους καὶ ταυτόχρονα νὰ νιώθουμε λίγο ἄβολα μπροστὰ στὸ μεγαλεῖο τους: «Μαραθώνας», «Θερμοπύλες», «Σαλαμίνα», «Γρανικός», «Ἰσσός», «Σούλι», «Ζάλογγο», «Κούγκι», «Μανιάκι», «Μεσολόγγι», «Μολὼν Λαβέ»… Λέξεις γραμμένες μὲ αἷμα πάνω σὲ κορμιὰ ἡρώων. Καὶ στὸ πάνθεον αὐτῶν τῶν λέξεων μία λάμπει ἀστέρι ὁλόφωτο καὶ τρομαχτικὸ μαζί, ἀνατριχιάζουμε οἱ Κρῆτες στὸ ἄκουσμά της: ΑΡΚΑΔΙ!
Σὲ ἀπόσταση 23 χιλιομέτρων ἀπὸ τὸ Ρέθυμνο, στὴ Βορειοδυτικὴ πλευρὰ τοῦ Ψηλορείτη καὶ σὲ ὑψόμετρο 500 μέτρων ἀπὸ τὴ θάλασσα, βρίσκεται ἡ ἱστορική Μονὴ Ἀρκαδίου , τὸ ἱερότερο σύμβολο τῆς κρητικῆς λευτεριᾶς. Εἶναι κτισμένη σὲ ὀροπέδιο, ἐκεῖ ποὺ ἑνώνονται οἱ ἐπαρχίες Ρεθύμνης , Ἁμαρίου καὶ Μυλοποτάμου. Τὸ Τοπίο συναρπάζει, γοητεύει καὶ ξεκουράζει κάθε προσκυνητή, τὸν ὁποῖον καὶ ὑποδέχεται καλοσυνάτα ἡ Μονή.
Γιὰ τὴν ἵδρυση τοῦ μοναστηριοῦ, δὲν ὑπάρχουν ἀκριβεῖς πληροφορίες. Ἡ παράδοση λέει πὼς θεμελιώθηκε ἀπὸ τὸν Ἡράκλειο καὶ ἀνοικοδομήθηκε ἀπὸ τὸν Βυζαντινὸ αὐτοκράτορα Ἀρκάδιο τὸν 5ο μ.Χ. αἰώνα ἀπὸ τὸν ὁποῖο πῆρε καὶ τὸ ὄνομά του. Κατ’ ἄλλην ἐκδοχὴ ἱδρύθηκε ἀπὸ κάποιο Μοναχὸ Ἀρκάδιο καὶ γι’ αὐτὸ ὀνομάστηκε Μονὴ Ἀρκαδίου. Ὁ μεγαλοπρεπὴς δίκλιτος ναὸς εἶναι ἀφιερωμένος στὴ Μεταμόρφωση τοῦ Σωτήρα Χριστοῦ καὶ στὸν Ἅγιο Κωνσταντῖνο καὶ τὴν Ἁγία Ἑλένη.
Τὴ χρονιὰ τοῦ 1866 τὸ Ἀρκάδι θὰ γίνει ἕνας Θρύλος, μία ὁλοζώντανη Ἱστορία, ἕνας φάρος ἄσβεστος, ποὺ θὰ φέγγει σὲ ὅλους τοὺς αἰῶνες καὶ θὰ διδάσκει τοὺς Λαοὺς πόσο ἀξίζει, ἀλλὰ κυρίως πόσο στοιχίζει ἡ Ἐλευθερία.
Αὐτὸ ποὺ ἔγινε τότε, εἶναι εὐτυχῶς γνωστό, σὲ ὅλο του τὸ μεγαλεῖο. Αὐτὸ ποὺ δὲν εἶναι γνωστὸ ὡστόσο εἶναι τὸ πὼς ἐπέδρασε καὶ σὲ ποιὸ βαθμὸ ἐπηρέασε τὸ ὁλοκαύτωμα τὴν ὑπόθεση τῆς ἐλευθερίας τῆς Κρήτης. Πηγές μας γιὰ τὸ πολὺ σύντομο αὐτὸ ὁδοιπορικὸ θὰ εἶναι τὸ μνημειῶδες ἔργο τοῦ Τιμόθεου Βενέρη «τὸ Ἀρκάδι διὰ τῶν αἰώνων», «ἡ ἐπίτομη Ἱστορία τῆς Κρήτης» τοῦ καθηγητῆ Θεοχάρη Δετοράκη καὶ ἡ «Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους» τῆς βραβευμένης ἀπὸ τὴν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν ἐκδόσεως τῆς Ἐκδοτικῆς Ἀθηνῶν. Βοήθησε τὸ Ἀρκάδι στὴν ὑπόθεση τῆς ἐλευθερίας; Μήπως ἦταν μία ἀκόμη ἀπόδειξη τῆς ματαιότητας κάθε ἀντίστασης μπροστὰ στὴν κραταιὰ (γιὰ λίγο ἀκόμη) Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία;
Εἶναι ἱστορικὸ γεγονὸς ὅτι ἡ πτώση τοῦ Ἀρκαδίου αὐτὴ καθαυτή, προτοῦ ὁ ἀντίκτυπός της φθάσει σὲ Εὐρώπη καὶ Ἀμερικὴ ὄχι μόνον ἐπέδρασε ἄσχημα στὸ ἠθικὸ τῶν ἐπαναστατῶν, ἀλλὰ εἶχε καὶ σὰν ἀποτέλεσμα τὴν ἁθρόα ὑποταγὴ ἐπαναστατῶν στὸ Ρέθυμνο καὶ τὸ Ἡράκλειο ἡ ὁποία βέβαια εἶχε ἀρχίσει ἤδη ἀπὸ τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1866. Μπροστὰ στὴν κατάσταση αὐτὴ οἱ ἀρχηγοὶ τῆς Ἐπανάστασης συνταγματάρχης Πάνος Κορωναῖος καὶ ὁ ὁπλαρχηγὸς Μιχ. Κόρακας ἀναγκάσθηκαν νὰ φύγουν ἀπὸ τὴν περιοχὴ δικαιοδοσίας τους καὶ
νὰ καταφύγουν στὴ Δυτικὴ Κρήτη ὅπου ἡ ἐπανάσταση συνεχιζόταν, ἂν καὶ ἐξασθενημένη. Ὡστόσο πολὺ σύντομα γιὰ τὰ μέσα ἐπικοινωνιῶν τῆς ἐποχῆς, καὶ κυρίως χάρη στὶς ἀνταποκρίσεις τῶν ξένων προξένων τὸ γεγονὸς ἔγινε γνωστὸ ἀνὰ τὸν κόσμο καὶ ὁ ἀντίκτυπος ὑπῆρξε τεράστιος. Συγκίνηση κατέλαβε τοὺς πάντες καὶ πύρινα ἄρθρα ἄρχισαν νὰ γράφονται ὑπὲρ τῶν Κρητῶν καὶ τῆς Ἐπαναστάσεως. Ὅταν μάλιστα ἄρχισαν νὰ φθάνουν στὸ ἐξωτερικὸ περισσότερες λεπτομέρειες ἀπὸ τὸ συγκλονιστικὸ δράμα, ἡ κατακραυγὴ ἐναντίον τῆς τουρκικῆς βαρβαρότητας κορυφώθηκε. Ἐνθουσιώδη ἦταν τὰ ἄρθρα τοῦ ὁμόδοξου ρωσικοῦ τύπου. Συγκλονιστικὰ τὰ ἄρθρα τοῦ Βίκτωρος Hugo στὴν ἐφημερίδα Κλειὼ τῆς Τεργέστης. Ἰδοὺ ἕνα χαρακτηριστικὸ ἀπόσπασμα: «Ἡ ἡρωικὴ Μονή, ἡ δίκην φρουρίου ἀγωνισαμένη, δὲν ἡττᾶται. Ἀποθνήσκει ὡς ἡφαίστειον. Τὰ Ψαρὰ δὲν εἶναι ἐπικώτερα, τὸ Μεσολόγγι δὲν ἵσταται ὑψηλότερον».
Βαρυσήμαντο πολιτικὰ καὶ προφητικὸ ἦταν καὶ τὸ κύριο ἄρθρο τῶν Times τοῦ Λονδίνου, τῆς 18ης Δεκεμβρίου 1866:
«Δὲν ἀμφιβάλλουμε ὅτι ὁ Κρητικὸς ἀγώνας θὰ δρέψει τοὺς καρποὺς τοῦ φρικαλέου τούτου κατορθώματος…» καὶ πιὸ κάτω «μολονότι εἰς τὴν Βρετανία ἐπιθυμοῦμε τὴν ὅσο τὸ δυνατὸν μεγαλύτερη παράταση τοῦ Ἀνατολικοῦ ζητήματος, ὅλοι στὴν Ἀγγλία εἴμαστε πολὺ περισσότερο φιλέλληνες ἀπ’ ὅτι φιλότουρκοι καὶ κανείς μας δὲν εὔχεται νὰ παραταθεῖ ἄλλο ἡ τουρκικὴ κυριαρχία…»
Σὲ πρακτικότερο ὅμως ἐπίπεδο ὑπῆρξε καὶ μία ἔντονη φιλελληνικὴ δράση ποὺ ξεκίνησε ἔκτοτε. Ξένοι ἐθελοντὲς καὶ δημοσιογράφοι ἔφτασαν λίγο ἀργότερα στὴν Κρήτη γιὰ νὰ ἐνισχύσουν ἄμεσα τὴν ἐπανάσταση, ὅπως οἱ Η. Skinner, Edm. Desmaze, G. Flourens, J. Ballot, G. Perrot κ.ἄ, καθὼς καὶ Σέρβοι, Οὖγγροι καὶ Γαριβαλδινοί. Οὐσιαστικότερη βοήθεια πρόσφεραν τὰ διάφορα κομιτάτα ποὺ ἱδρύθηκαν στὴν Εὐρώπη καὶ τὴν Ἀμερική, μὲ σκοπὸ τὴ διεξαγωγὴ ἐράνων γιὰ τὴν ἐνίσχυση τοῦ ἀγώνα καὶ τὴν περίθαλψη τῶν γυναικοπαίδων. Τέτοιο ἦταν καὶ τὸ «Φιλελληνικὸ Κομιτάτο γιὰ τὴν Κρήτη» ποὺ συστάθηκε μὲ πρωτοβουλία τοῦ Ἀρχιεπισκόπου τοῦ Canterbury στὰ τέλη κιόλας τοῦ Νοέμβρη τοῦ 1866. Τὸ κομιτάτο αὐτὸ σὲ συνεργασία μὲ τὴν περίφημη «Ἀγγλοελληνικὴ Ἐπιτροπή» ποὺ ἱδρύθηκε στὴν Ἀθήνα μὲ πρόεδρο τὸν παλαίμαχο 90χρονο στρατηγὸ R. Church, ἀνέλαβε τὴν περίθαλψη 4600 προσφύγων ἀπὸ τὴν Κρήτη. Ἀνάλογη ἦταν καὶ ἡ δράση τῶν φιλελληνικῶν κομιτάτων τῆς Γαλλίας ἀλλὰ καὶ τῆς Ἐλβετίας.
Σημαντικὲς ἦταν καὶ οἱ χρηματικὲς συνεισφορὲς ἀπὸ τὴν Ρωσία ὅπου γράφτηκαν θεατρικὰ καὶ μουσικὰ ἔργα γιὰ τὸ Ἀρκάδι καὶ διοργανώθηκαν θεατρικὲς παραστάσεις γιὰ τὴν ἐνίσχυση τοῦ Κρητικοῦ Ἀγώνα. Ἰδιαίτερη τέλος κίνηση ἐκδηλώθηκε καὶ στὴν Ἀμερικὴ χάρη στὸν θερμὸ φιλέλληνα Samuel Howe ποὺ ὄχι μόνο πρωτοστάτησε γιὰ τὴν ἵδρυση φιλοκρητικῶν σωματείων στὴν Ἀμερική, ἀλλὰ ἐπισκέφθηκε ὁ ἴδιος τὴν Ἑλλάδα τὸν Μάιο τοῦ 1867 μὲ χρήματα γιὰ τὴν ἐνίσχυση τῶν προσφύγων. Φροντίδα τοῦ Howe, ποὺ ταπεινὸς προσκυνητὴς πέρασε ἀπὸ τὰ ἐρείπια τοῦ Ἀρκαδίου τὸν Νοέμβριο τοῦ 1869, ἦταν ἡ ἐνίσχυση τοῦ φιλελληνικοῦ φρονήματος στὴν Ἀμερικὴ ὑπὲρ τοῦ Κρητικοῦ Ἀγώνα.
Μετὰ τὰ παραπάνω ποὺ ἐπιγραμματικὰ ἀναφέραμε γίνεται εὔκολα ἀντιληπτὸ ὅτι πέρα ἀπὸ τὸν ἀπίστευτο συμβολισμὸ τῆς θυσίας του, τὸ Ἀρκάδι εὐεργέτησε τὸν Ἀγώνα πολλαπλά, πρακτικὰ καὶ ὄχι μόνον συμβολικά. Δὲν θὰ ἦταν ὑπερβολὴ νὰ ποῦμε ὅτι τὸ ὁλοκαύτωμα ἦταν ἡ ἀποκορύφωση τοῦ δράματος τῆς τουρκικῆς κατοχῆς στὴν Κρήτη, καὶ ἡ ἀδιάψευστη διαβεβαίωση τοῦ Κρητικοῦ λαοῦ ὅτι αὐτὴ τὴ σκλάβα ζωὴ δὲν τὴ χρειάζεται, δὲν τὴν ὑπομένει πιά.
Ἀνεξάντλητοι οἱ ἀγῶνες τοῦ κρητικοῦ λαοῦ, γιὰ λευτεριὰ καὶ ἀνεξαρτησία, πλημμυρίζουν τὴν ἱστορία τοῦ νησιοῦ , μὰ πάνω ἀπ’ ὅλους στέκεται ἡ μεγάλη θυσία τοῦ Ἀρκαδίου. Τὸ Ἀρκάδι εἶναι ἕνα φαινόμενο ποὺ λάμπει καὶ διδάσκει ὄχι μόνο μὲ τὴν ἔκταση τῆς θυσίας, ἀλλὰ καὶ μὲ τὸ ὕψος τοῦ μεγαλείου του. Τὸ Ἀρκάδι δὲν παρέδωσε στὶς νεότερες γενιὲς μόνο ἕνα ὁλόφωτο στεφάνι, μία δόξα κι ἕναν ἔπαινο, ἀλλὰ κυρίως ἕνα χρέος, βαρὺ καὶ δυσβάσταχτο σχεδὸν ἀπάνθρωπο: «Μὴ Ζεῖτε σκλάβοι! Πεθάνετε!» Ἐδῶ φαίνεται περισσότερο ἀπὸ ὁπουδήποτε ἀλλοῦ, φυσικὴ καὶ λογικὴ ἐπιλογὴ ἡ θεία μέθη, ἡ ἱερὴ ἀπελπισία, τὸ ἀβίαστο συμπέρασμα ὅτι ἡ ζωὴ εἶναι ἱερὴ μόνον ὅταν εἶναι ἀληθινὴ ζωὴ καὶ ὄχι ἁπλή, χυδαία ἱκανοποίηση ὑλικῶν ἀναγκῶν, «εὐτελὲς συμπίλημα ἐκκρίσεων» ὅπως ἔγραφε ὁ Victor Hugo λίγες βδομάδες μετὰ τὸ ὁλοκαύτωμα. Χαρακτηριστικὴ εἶναι καὶ ἡ ἐπιγραφὴ ποὺ διαβάζει ὁ εὐλαβικὸς προσκυνητὴς τοῦ Ἀρκαδίου στὴ Μπαρουταποθήκη , ἡ ὁποία δείχνει περίτρανα τὴν ἀδούλωτη ψυχὴ τοῦ κρητικοῦ λαοῦ.
“Αὐτὴ ἡ φλόγα π’ ἄναψε μέσα ἐδῶ στὴ κρύπτη
κι ἀπάκρου σ’ ἄκρο φώτισε τὴ δοξασμένη Κρήτη,
ἤτανε φλόγα τοῦ Θεοῦ μέσα εἰς τὴν ὁποία
Κρῆτες ὁλοκαυτώθηκαν γιὰ τὴν Ἐλευθερία “
Καὶ βέβαια ἡ βαρύτατη κληρονομιὰ ποὺ ἄφησε πίσω του τὸ Ἀρκάδι ρίχνει τὴ βαρύτατη σκιά της στὰ Κρητικὰ πράγματα διαχρονικὰ ἀκόμη καὶ σὲ ἐπίπεδο ἀτομικῆς συμπεριφορᾶς.
«Θὰ μπορούσαμε νὰ ὑποχωρήσουμε, μὰ ἤμασταν κοντὰ στὸ Ἀρκάδι! Ντροπή, γιβέντισμα, πῶς θὰ ξαναθωροῦσα τὸ γιό μου ὕστερα;» μοῦ ἐξομολογήθηκε πρίν λίγα χρόνια ὑπερήλικας ἀγωνιστὴς τῆς Μάχης τῆς Κρήτης, ἀναφερόμενος σὲ σφοδρὴ συμπλοκὴ μὲ Γερμανοὺς κοντὰ στὸ Μοναστήρι τὸν Μάιο τοῦ 1941.
Ἡ μάχη γύρω ἀπὸ τὸ Ἀρκάδι μαίνεται ἀκόμη καὶ σήμερα. Αὐτὴ τὴ στιγμὴ ποὺ ὁ ἀναγνώστης διαβάζει αὐτὲς τὶς γραμμές, μέσα σὲ κάθε ἄνθρωπο ὑπάρχει ἕνα Ἀρκάδι ποὺ οἱ κάθε λογῆς Ἀγαρηνοὶ πολιορκοῦν καὶ θέλουν νὰ τὸ ἰσοπεδώσουν. Στὸν βαθμὸ πού μᾶς χαρίστηκε τὸ «κατ’ εἰκόνα», τὸ ὁλοκαύτωμα τοῦ Ἀρκαδίου ποὺ ὁ καθένας μας κουβαλᾶ στὴν ψυχή του εἶναι ἕνα καθαρὸ βῆμα πρὸς τὸ «καθ’ ὁμοίωσιν».
*ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ‘Ἐρῶ’ , Ε΄ ΤΕΥΧΟΣ, ΙΑΝ.-ΜΑΡ. 2011