του Α. Αρβιλλιά*
Το διαδίκυυο και η παγκοσμιοποίηση
Το «παγκόσμιο διαδίκτυο», το «δίκτυο, των δικτύων», η «πληροφοριακή αγορά» (Μ. Δερτούζος), είναι μερικά μόνον από τα ονόματα που κατά καιρούς έχουν δοθεί για να περίγράψουν τον «γενναίο νέο κόσμο» του Internet. Αυτό όμως το πολιτισμικό στην κυριολεξία φαινόμενο έχει και μίαν «άλλη όψη» που δεν μπορεί παρά να συνδεθεί με το άλλο φαινόμενο που κυριαρχεί και έχει και αυτό πολιτισμικό τελικά χαρακτήρα, το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας και των κοινωνιών. Τα δύο αυτά φαινόμενα, στην παρούσα συγκυρία, φαίνονται και είναι συγχρονισμένα, και στηρίζονται στο κοινό ιδεολόγημα που μεταφέρει η λέξη «παγκόσμια».
Το φαινόμενο του παγκόσμιου διαδικτύου αποτελεί μία πραγματικά επαναστατική εξέλιξη της τεχνολογίας και ολοκληρώνει και ενσωματώνει όλες τις μέχρι σήμερα επικοινωνιακές τεχνολογίες.
Το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης, ενσωματώνει την συμβατική διεθνοποίηση των επιχειρήσεων (πολυεθνικές), περιλαμβάνοντας επιπλέον και το σύνολο άλλων δραστηριοτήτων, της οικονομίας, των αγορών, της έρευνας και ανάπτυξης, τα πρότυπα κατανάλωσης, τις εργασιακές σχέσεις καθώς και τις πολιτισμικές συνιστώσες των κοινωνιών.
Οι πορείες επέκτασης και διείσδυσης των δύο αυτών φαινομένων, σε ένα πολύ σημαντικό τμήμα του πλανήτη, είναι πορείες σύγκλισης και η «πληροφοριακή αγορά», παραπέμπει άμεσα στην «παγκόσμια οικονομική αγορά», που οραματίζεται η νέα τάξη για τις οικονομίες και τις κοινωνίες.
Και οι δύο αυτές εξελίξεις υπερβαίνουν μία καθαρά τεχνολογική ή οικονομική διάσταση, και έχουν σαν κοινό χαρακτηριστικό τους ότι στηρίζονται σε πρωτογενείς «πολιτισμικές» παραμέτρους, όπως είναι ο χώρος και ο χρόνος. Με την παγκοσμιοποίηση «απελευθερώνεται» το κεφάλαιο και η εργασία ώστε να μπορούν να κινούνται ελεύθερα διαπερνώντας υπαρκτά πολιτικά και πολιτισμικά σύνορα. Το παγκόσμιο διαδίκτυο εκμηδενίζει τις αποστάσεις και «καταργεί» με τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά του τα σύνορα συμπιέζοντας τον χρόνο. Είναι δηλαδή μία υπέρβαση του χώρου και του χρόνου. Ασφαλώς, και η παγκοσμιοποίηση και το παγκόσμιο διαδίκτυο, διασυνδέοντας και αφαιρώντας ένα τμήμα μόνον των κοινωνιών, ουσιαστικά αποσυνδέουν τις υποανάπτυκτες χώρες και περιοχές από τις «ανεπτυγμένες» τεχνολογικά και οικονομικά. Και τα δύο φαινόμενα, ενώ φαίνεται να έχουν «ουτοπικά» χαρακτηριστικά, λόγω της πολυπλοκότητας που εισάγουν και της επέμβασης σε βασικές σταθερές, χώρος-χρόνος, εμπεριέχουν «χαοτικές» προοπτικές για τις κοινωνίες.
Η διαπλοκή Internet-παγκοσμιοποίησης
Η άνθηση και εκρηκτική δυναμική του Internet εδώ και 5 χρόνια, συμπίπτει χρονικά και με την άνθηση του καπιταλιστικού μοντέλου, το οποίο πλέον εμφανίζεται σαν μοναδική, σχεδόν επιστημονική αλήθεια και με δυναμική «φυσικού φαινομένου» που θεωρείται από πολλούς αναπότρεπτο. Η τεχνολογία του διαδικτύου είναι γενικά άλλωστε παραδεκτό, έπαιξε σημαντικότατο ρόλο και συνέβαλε αποφασιστικά στην διαδικασία της παγκοσμιοποίησης.
Το διαδίκτυο από το 1980 μέχρι και τις αρχές του 1990 ήταν συνυφασμένο αποκλειστικά με την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα. Το περιορισμένης τότε κλίμακας και διείσδυσης διαδίκτυο ήταν μία «πληροφοριακή αγορά» που αφορούσε αποκλειστικά τα Ακαδημαϊκά και Ερευνητικά Κέντρα και δεν είχε σχέση με την αγορά των οικονομιών. Η πραγματική τομή στην ανάπτυξη του διαδικτύου και η διείσδυσή του σε ευρύτερα στρώματα της κοινωνίας (κυρίως επιχειρηματικά) έγινε το 1993 σαν αποτέλεσμα της διαπλοκής και συνεργίας δύο γεγονότων, ενός τεχνολογικού και ενός πολιτικού στην συνέχεια, και αυτό είναι ιδιαίτερης σημασίας, διότι καμία από τις δύο εξελίξεις (παγκόσμια πληροφοριακή αγορά – παγκοσμιοποίηση) δεν θα ήταν δυνατή χωρίς την συνεργία και της άλλης.
Το τεχνολογικό γεγονός ήταν η δημιουργία ενός «εργαλείου» («παγκόσμιος ιστός») που διευκόλυνε την περιήγηση και την συμπεριφορά παθητικής κατανάλωσης όσων παράγουν τα συμβατικά μέσα μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης, που δημιουργεί μία απαθή «κοινή γνώμη». Εάν στην παραπάνω κατάσταση συνυπολογίσουμε τις επιπτώσεις ενός τόσο ισχυρού εργαλείου όπως το διαδίκτυο, τότε γίνεται αντιληπτό ότι η κατάχρηση του διαδικτύου, σε συνθήκες αγοράς, μπορεί να το μετασχηματίσει σε «υπονομευτικό εργαλείο», σε μέσον άσκησης νεο-ολοκληρωτικών πρακτικών, όπου η υπερπληροφόρηση θα καταλήξει σε κυριαρχία των πολιτισμικών αξιών που επιβάλλονται από όσους θα ελέγχουν και διαχειρίζονται το διαδίκτυο. Η σύγκλιση ενός διαδικτύου όλων των συμβατικών οπτικοακουστικών μέσων μαζικής ενημέρωσης έχει ήδη προκαλέσει επιπτώσεις ρυθμιστικού χαρακτήρα στις ανεπτυγμένες χώρες στην κατεύθυνση της «πλήρους απελευθέρωσης». Αναγνωρίζοντας τον πολιτισμικό χαρακτήρα των συμβατικών οπτικοακουστικών μέσων, υπήρχαν περιορισμοί και ποσοστώσεις για την υποχρεωτική παρουσία εθνικών παραγωγών στα μέσα αυτά. Ήδη αυτές οι ρυθμίσεις χαλαρώνουν και με την εξάπλωση του διαδικτύου σαν μέσον και μαζικής επικοινωνίας θα υποχωρήσουν πλήρως.
Αυτό είναι ένα σύμπτωμα τεχνολογικού νεο-ολοκληρωτισμού όπου το ίδιο το «μέσον» μπορεί να επιβάλλει αντικειμενικά την χαλάρωση όποιων αντιστάσεων των εθνών-κρατών. Δημιουργείται έτσι η υποχρέωση για τα έθνη-κράτη να διαμορφώσουν πλέον μία εθνική στρατηγική, όχι περιοριστικού χαρακτήρα, αλλά που να ενισχύει με κάθε τρόπο τις «εθνικές παραγωγές» στο διαδίκτυο, σε μεγάλη κλίμακα, με χρήση και της εθνικής γλώσσας και με περιεχόμενο που θα αναδεικνύει και τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και την ποικιλία και τον πλουραλισμό των ιδεών. Κάτι τέτοιο θα αναχαιτίσει κατά το δυνατόν την αλλοτρίωση πολιτισμικών αξιών και ιδιαιτεροτήτων και θα καλλιεργήσει την πνευματική ενεργοποίηση και την «ενεργό κατανάλωση» πολιτισμικών προϊόντων και υπηρεσιών. Στόχος δηλαδή θα είναι η ενίσχυση μικρής κλίμακας αυτόνομων “πληροφοριακών αγορών” με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και χωρίς τον ισοπεδωτικό χαρακτήρα ενός παγκόσμιου στερεότυπου, μιας ενιαίας πληροφοριακής αγοράς. Μια τέτοια εθνική πολιτική θα χαλαρώσει την αλληλεπίδραση που διαπλέκει το παγκόσμιο διαδίκτυο με την κυρίαρχη αντίληψη, είτε οικονομική είτε πολιτισμική. Επιπλέον θα συμβάλει στην αποτροπή του κατακερματισμού των κοινωνιών σε ατομικές και απομονωτικές συμπεριφορές, τουλάχιστον σε κάποιο ποσοστό, και στην χαλάρωση των πιέσεων για αποδυνάμωση εθνικών χαρακτηριστικών.
Η τελευταία είναι η σημαντικότερη πολιτισμική απειλή αν σκεφθεί κανείς (Μ. Δερτούζος) ότι η παγκόσμια πληροφοριακή αγορά τείνει να καταλήξει σε κατάργηση ακόμα και της έννοιας της «πατρίδας».
Πολιτικός νεο-ολοκληρωτισμός
Η παγκοσμιότητα του διαδικτύου, και η παγκοσμιοποίηση είναι όροι που χρησιμοποιούνται προφανώς όχι στην κυριολεξία, και είναι ζήτημα αν αφορά το 1/5 του πληθυσμού του πλανήτη. Το μεγαλύτερο τμήμα των κοινωνιών θα μένει εκτός «πληροφοριακής αγοράς» του διαδικτύου, αν σκεφτεί κανείς ότι ακόμα και σήμερα το 67% του πληθυσμού της γης στερείται την συμβατική τηλεφωνική επικοινωνία. Η αναλογία π.χ. μεταξύ ΗΠΑ και Ινδίας στο πλήθος των κατοικιών που αναλογεί σε μια σύνδεση στο διαδίκτυο είναι 50:1.500.000.
Το διαδίκτυο λοιπόν στην σημερινή συγκυρία ανάπτυξής του θα διευρύνει το χάσμα μεταξύ ανεπτυγμένων και μη χωρών, ιδιαίτερα στις συνθήκες της σημερινής οικονομικής δυσπραγίας από την οποία δοκιμάζονται.
Επιπλέον θα δημιουργηθεί και ένας νέος διαχωρισμός τόσο μεταξύ των κοινωνιών των ανεπτυγμένων και μη ανεπτυγμένων χωρών αλλά και εντός των κοινωνιών της ίδιας χώρας. Θα δημιουργηθούν ανισότητες στην βάση των όσων έχουν και όσων δεν έχουν πρόσβαση στις πληροφορίες του διαδικτύου. Ο χρήστης του διαδικτύου αναγκαστικά πρέπει να διαθέτει κατάλληλο εξοπλισμό αλλά και σημαντική τεχνογνωσία. Η «πληροφοριακή αγορά» δεν θα είναι συνεπώς ανοικτή σε όλους, και δύσκολα μπορεί να αντιστοιχηθεί με το Μοναστηράκι (Μ. Δερτούζος).
Η «πληροφοριακή αγορά» του διαδικτύου θα συμβάλει στο άνοιγμα των παγκόσμιων οικονομικών αγορών. Και η περιήγησή της δεν θα είναι δυνατή παρά μόνο στους «προνομιούχους» της νέας τάξης, δημιουργώντας έτσι ένα νεο-προλεταριάτο των πληροφοριών.
Αλλά και στο επίπεδο των οικονομιών, όπου κυριαρχεί η έννοια του ελεύθερου ανταγωνισμού και η αφόρητη πίεση των ΗΠΑ για άνοιγμα της παγκόσμιας αγοράς σε όλα τα προϊόντα της, η επίπτωση του διαδικτύου παίρνει πολιτικές διαστάσεις. Έννοιες όπως, «ελεύθερος ανταγωνισμός» και «αμοιβαιότητα» έχουν ουσιαστικό περιεχόμενο μόνον αν όλες οι συνθήκες είναι ίδιες για όλους. Αυτή η προϋπόθεση όχι μόνο είναι ανύπαρκτη, αντίθετα μάλιστα η πληροφορική αγορά κυριαρχείται και ηγεμονεύεται από τις ΗΠΑ.
Μπορούν να επιμερισθούν ισότιμα τα τεχνολογικά επιτεύγματα του διαδικτύου; Το μόνο που θα επιμερισθεί και όχι ισότιμα είναι το εργασιακό άγχος, η απομονωτική εργασία και η απορύθμιση των όποιων κοινωνικών δομών. Η αποδυνάμωση της «μεσαίας τάξης» σαν αποτέλεσμα των νέων οικονομικών αξιών και τεχνολογικών εξελίξεων συμβάλλει σε ολοκληρωτικές πρακτικές και στην ολιγαρχία του φιλελευθερισμού. Η απαξίωση των συλλογικών δομών και μορφών εργασίας είναι μία αντι-δημοκρατική εξέλιξη.
Το διαδίκτυο, από πολλούς, θεωρείται σαν δημοκρατικό εργαλείο για παρέμβαση στα κοινά. Οι προϋποθέσεις όμως στην πράξη για μια τέτοια εξέλιξη δεν είναι ορατές στην παρούσα συγκυρία. Αντίθετα μάλιστα, δεν υπάρχει κανένας μηχανισμός που θα ενισχύσει την ανάπτυξη και θα υποστηρίζει μη-κερδοσκοπικές και δημοσίου ενδιαφέροντος εφαρμογές του διαδικτύου. Αυτό που είναι πολύ πιθανόν να υπάρξει είναι η χρησιμοποίηση του διαδικτύου για την χειραγώγηση πολιτικών συμπεριφορών.
Συμπερασματικά λοιπόν, την επανάσταση του Internet, την διακρίνει μία αντίφαση, που εκδηλώνεται στις «δύο όψεις» του διαδικτύου. Αυτό άλλωστε το διδάσκει και η ιστορία και έχει συμβεί και στο παρελθόν με άλλες τεχνολογικές εξελίξεις πολύ μικρότερης όμως σημασίας. Αυτή η αντίφαση αντιστοιχεί στον υπαρκτό διαχωρισμό τεχνοκρατικού και ανθρωποκεντρικού μοντέλου ανάπτυξης των κοινωνιών. Αυτή την φορά όμως, στην παρούσα συγκυρία, η τεχνολογική εξέλιξη του διαδικτύου έχει μία ουσιαστική και εγγενή διαπλοκή με τους στόχους της παγκόσμιας τάξης των ΗΠΑ. Υπάρχει λοιπόν ο κίνδυνος να υπερβούμε τον διαχωρισμό με μία «ενότητα» που δεν θα είναι παρά η παγκόσμια κυριαρχία και ο με-τα-ολοκληρωτισμός των ΗΠΑ. Ένας οικονομικός – τεχνοκρατικός φονταμενταλισμός.
*Ο Αλέξης Αρβιλλιάς είναι επιστημονικός υπεύθυνος του προγράμματος Αριάδνη του ερευνητικού κέντρου Δημόκριτος
Περιοδικό Άρδην τ. 13, Απρίλιος-Μάιος 1998