«Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ» – Τα αίτια – Οι τελευταίες ημέρες

3 Φεβρουαρίου 2025 σε ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ, ΙΣΤΟΡΙΑ, ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

Θωμάς Γερασιμίδης,

Ομότ. Καθηγ. Χειρουργικής – Αγγειοχειρουργικής Ιατρικής Σχολής Α.Π.Θ.

 Ο Αλέξανδρος και ο Κρατερός στο κυνήγι λιονταριού        Νέο Μουσείο Πέλλας

Μία ιδανική αναπαραγωγή της νεότητας του Αλέξανδρου

Πιθανόν γνήσια εργασία του Λεωχάρη

Μουσείο Ακρόπολης 1331

Ο Αλέξανδρος Γ΄, ο οποίος από τους αρχαίους αναφέρεται ως Αλέξανδρος ο Μακεδών και από τους νεότερους κυρίως ως Αλέξανδρος o Μέγας (εφεξής: Μ. Αλέξανδρος), γεννήθηκε στην Πέλλα της Μακεδονίας τον Ιούλιο του 356 π.Χ. 20ετής έγινε Βασιλιάς, το 336 π.Χ. Απέθανε στην Βαβυλώνα τον Ιούνιο του 323 π.Χ. Ήταν γιος του Βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Β΄, τον οποίο διαδέχθηκε στον θρόνο το 336 π.Χ., και της Ολυμπιάδος, κόρης του Νεοπτόλεμου, Βασιλιά των Μολοσσών της Ηπείρου.

Λεπτομέρεια του Αλέξανδρου από το μωσαϊκό της μάχης της Ισσού . Μουσείο Νεάπολης Ιταλία

Ο Μέγας Αλέξανδρος έφιππος στον Βουκεφάλα. Παραλία Θεσσαλονίκης

Υπήρξε ο μεγαλύτερος στρατηλάτης που γνώρισε η ανθρωπότητα, αλλά ταυτόχρονα διέθετε ένα έντονο πολιτικό αισθητήριο λόγω της επαφής του με τον κόσμο της Ανατολής, το οποίο τον έκανε ολοένα και πιο ώριμο και τον ανέδειξε ως την σημαντικότερη πολιτική προσωπικότητα της εποχής του.

Στους αιώνες που ακολούθησαν το τέλος της εκστρατείας του και τον πρόωρο θάνατό του, η ιστορία και ο θρύλος διεκδίκησαν με τον ίδιο ζήλο και την ίδια αξίωση το δικαίωμα να διασώσουν για την ανθρώπινη μνήμη την ζωή και το έργο του στρατηλάτη, γι’ αυτό κάθε χώρα από την οποία πέρασε διεκδίκησε – και διεκδικεί – την γέννησή του.

Το πολιτικό του όραμα έγινε αντικείμενο ποικίλων εκτιμήσεων. Φαίνεται ωστόσο αδιαμφισβήτητο, ότι η ενοποίηση του κόσμου που αντανακλούσε το όραμα της κοσμοκρατορίας, έστω και αν δεν πραγματώθηκε στο πολιτικό επίπεδο, έγινε έντονα αισθητό στο πολιτιστικό. Για πολλούς αιώνες την ταυτότητα του ανθρώπου δεν θα την προσδιορίζει τόσο η εθνική του καταγωγή όσο το γεγονός ότι ζει σε μία κοινότητα, που έχει ως υπόβαθρο την ελληνική γλώσσα και που στις πνευματικές και καλλιτεχνικές επιλογές της βαρύνει – περισσότερο ή λιγότερο – η ελληνική πολιτιστική παράδοση.

Αυτός ο κόσμος, ή σωστότερα, αυτή η οικουμένη, που με το πέρασμά της στην ρωμαϊκή κυριαρχία και στον χριστιανισμό θα αποκτήσει δύο ακόμη ενοποιά στοιχεία, το ρωμαϊκό δίκαιο και την χριστιανική πίστη, δεν θα πάψει να ζει για πολλούς αιώνες τουλάχιστον ως την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως το 1453.

Αυτή η βαριά κληρονομιά στην ανθρωπότητα του φαινόμενου «Μέγας Αλέξανδρος» απασχόλησε την παγκόσμια βιβλιογραφία όλων των επιστημών και των ειδικοτήτων. Αναφέρεται ότι έχουν γραφεί πολύ περισσότερα από 250.000 βιβλία σε όλο τον κόσμο με 154.000.000 αναφορές στο διαδίκτυο και σε πολυάριθμες γλώσσες με κύριο θέμα την ζωή και το έργο του Μ. Αλεξάνδρου. Απτό δείγμα και η ανεύρεση του ονόματός του στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου.

Πώς ήταν δυνατόν να λείψουν οι γιατροί από μία τέτοια πανδαισία; Το ιατρικό ιστορικό του βίου του Μ. Αλεξάνδρου είναι πλούσιο σε τραυματισμούς και νοσήματα, όπως περιγράφονται από τους ιστορικούς. Ο Μ. Αλέξανδρος είχε πολύ δυνατή κράση, που αποδεικνύεται από τους σοβαρούς τραυματισμούς που υπέστη ή τα νοσήματα που πέρασε και επέζησε σύμφωνα με το ιστορικό της υγείας του.

Κατά τις περιγραφές του Αρριανού, του Πλουτάρχου και άλλων ιστορικών αναφέρονται οι εξής από τους τραυματισμούς του:

1. Στην μάχη του Γρανικού ποταμού τραυματίστηκε στον ώμο από ακόντιο και υπέστη κρανιοεγκεφαλική κάκωση από επίθεση εναντίον του με σπαθί, που έκοψε την περικεφαλαία του στα δύο και τραυμάτισε τον Μ. Αλέξανδρο στο κρανίο.[1]
2. Στην Κιλικία, στην πόλη Ταρσό, είχε πυρετό με σπασμούς, εξάντληση και έντονη αϋπνία, Ο ιατρός του, Φίλιππος ο Ακαρνάνας, του έδωσε κάποιο φάρμακο, αλλά οι αυλικοί τον είχαν ειδοποιήσει με γράμμα ότι ο ιατρός του θα επεδίωκε να τον δηλητηριάσει. Ο Μ. Αλέξανδρος διάβασε το γράμμα και το έδωσε στον Φίλιππο. Ενώ εκείνος το διάβαζε, ο Μ. Αλέξανδρος ήπιε το φάρμακο δείχνοντας έτσι απεριόριστη εμπιστοσύνη στον ιατρό του.[2]
3. Στην Ισσό οι επιτιθέμενοι του προκάλεσαν σοβαρό τραυματισμό στον μηρό από σπαθί.[3]
4. Στην Γάζα υπέστη διατιτραίνον τραύμα ωμοπλάτης, επειδή τρύπησε η ασπίδα από εχθρικό βέλος με καταπέλτη (είδος τόξου) διά μέσου της ασπίδος και του θώρακος στον ώμο: «βάλλεται καταπέλτῃ διὰ τῆς ἀσπίδος διαμπὰξ καὶ τοῦ θώρακος ἐς τὸν ὦμον».[4]
5. Στον Ώξο ποταμό, βέλος στην κνήμη του επέφερε διατιτραίνον τραύμα, κάταγμα περόνης: «Ἀλέξανδρος ἐς τὴν κνήμην τοξεύεται διαμπὰξ καὶ τῆς περόνης τι ἀποθραύεται αὐτῷ ἐκ τοῦ τοξεύματος».[5]
6. Στην Κυρούπολη της Σογδιανής, κάκωση κεφαλής από πέτρα: «Βάλλεται λίθῳ αὐτὸς Ἀλεξανδρος βιαίως τήν τε κεφαλὴν καὶ τὸν αὐχένα».[6]
7. Στους Σκύθες, μολυσμένο νερό του προκαλεί σοβαρή διάρροια και εντερικούς κωλικούς.[7]
8. Στην Ινδία, ελαφρύ τραύμα στην ποδοκνημική άρθρωση από βέλος του υιού του Πώρου.[8]
9. Στην χώρα των Μαλλών. Γράφει σχετικώς ο Αρριανός:[9] «Ἀλέξανδρος δὲ βάλλεται καὶ αὐτὸς διὰ τοῦ θώρακος ἐς τὸ στῆθος τοξεύματι ὑπὲρ τὸν μαστόν, ὥστε λέγει Πτολεμαῖος ὅτι καὶ πνεῦμα ὁμοῦ τῷ αἵματι ἐκ τοῦ τραύματος ἐξεπνεῖτο». Πρόκειται για διατιτραίνον τραύμα θώρακα πάνω από τον μαστό από μεγάλο ινδικό βέλος: Εξήλθε αέρας με φύσημα από το τραύμα, μαζί με σφύζουσα αιμορραγία. Μεθαιμορραγική καταπληξία, ζάλη και λιποθυμία και διακοπή της αιμορραγίας προφανώς από πτώση της αρτηριακής πίεσης.[10] Αφαίρεση του βέλους, νέα αιμορραγία, νέα απώλεια των αισθήσεων και νέα διακοπή αιμορραγίας. Φήμη ότι ο Μ. Αλέξανδρος πέθανε από το τραύμα, σύμφωνα με τον Αρριανό.[11] Ο Μ. Αλέξανδρος επέζησε από τον βαρύτατο αυτό τραυματισμό, αλλά ανέρρωσε μετά από μήνες και παρουσιάσθηκε στους στρατιώτες του από το πλοίο που τον μετέφερε στον Υδραώτη ποταμό.[12]

Μετά την επιστροφή του στην Βαβυλώνα αρρώστησε[13] και έπαψε να ζει την 13^η Ιουνίου του έτους 323 π.Χ.[14] ανεξάρτητα από την θέληση και τις αντιρρήσεις της γοργόνας.

Το όνειρο όλων των αρχαιολόγων είναι η ανεύρεση του τάφου του Μ. Αλεξάνδρου, ο οποίος αναζητείται είτε στην Αλεξάνδρεια, είτε στην όαση Σίβα, είτε στην Πέλλα, είτε στην Αμφίπολη, είτε στην Βαβυλώνα, είτε όπου αλλού.

Πιθανώτερο φαίνεται να είναι ότι ενταφιάσθηκε στην Αίγυπτο, αφού το σώμα του ταριχεύθηκε στην Βαβυλώνα με την μέθοδο μουμιοποιήσεως των Φαραώ, όπου παρέμεινε για δύο χρόνια αναμένοντας την προετοιμασία της άμαξας του φερέτρου και της σαρκοφάγου του. Ο Πτολεμαίος, για να τιμήσει τον νεκρό, έφτασε με στρατό στην Συρία, παρέλαβε τον νεκρό από τον Αρριδαίο και τον φρόντισε όπως του άξιζε.  Η άμαξα ήταν ένα κτίριο σχεδόν ολόχρυσο που την έσερναν 64 άλογα στεφανωμένα με ολόχρυσα στεφάνια διαλεγμένα για την ρώμη και το ανάστημά τους από όλη την αυτοκρατορία.

Η απασχόληση, λοιπόν, με θέματα υγείας του Μ. Αλεξάνδρου αλλά κυρίως η αναζήτηση των αιτιών του θανάτου του είναι κάτι που κινεί καθολικό ενδιαφέρον αλλά και αποκτά κατά περιόδους ζωηρή επικαιρότητα μέσω σχετικών – επιστημονικών και μη – δημοσιεύσεων και θεαμάτων.[15]

Από τι πέθανε όμως ο Μέγας Μακεδόνας μόλις 33 ετών μακριά από την Πρωτεύουσα της Μακεδονίας, την Πέλλα, την πατρίδα που τον γέννησε;

Η πιστοποίηση του θανάτου δεν είναι από τις δυσκολότερες ιατρικές δεξιότητες. Η αιτιολόγηση ή η δικαιολόγηση όμως του θανάτου είναι δυσχερής, κάποτε δε, με αυστηρά επιστημονικά κριτήρια, είναι σχεδόν αδύνατη. Το καλύτερο και πλέον αξιόπιστο μέσον, ως γνωστόν, είναι η αυτοψία (νεκροψία και νεκροτομή) σε συνδυασμό προς τις παρεχόμενες ιατρικές πληροφορίες και άλλα δεδομένα ως και υποβοηθητικά στοιχεία.

Νεκροτομή και νεκροψία, από τις υπάρχουσες πληροφορίες, δεν φαίνεται να έγινε στον Μ. Αλέξανδρο. Εξάλλου αυτό ήταν απαγορευμένο στην Αρχαία Ελλάδα, πόσο μάλλον στον Βασιλιά Αλέξανδρο. Επομένως, για τα αίτια του θανάτου του μπορεί κανείς να στηριχθεί μόνο στις πληροφορίες που ανευρίσκει στην προσιτή βιβλιογραφία, τις οποίες πρέπει να κατατάξει και, μετά από λογική και επιστημονική αξιολόγηση, να οδηγηθεί σε πιθανά, συναγόμενα μόνο συμπεράσματα. Η ιατρική προσέγγιση του προβλήματος, η αξιολόγηση δηλαδή των συμπτωμάτων και των σημείων των τελευταίων 14 ημερών της ζωής του, μέσω της εφαρμογής της βασισμένης σε στοιχεία ιατρικής (evidence based medicine) ίσως να είναι ο μοναδικός και ο ασφαλέστερος τρόπος για αυτό. Συστηματική καταγραφή των συμπτωμάτων και των ευρημάτων (υποκειμενικά και αντικειμενικά σημεία και ευρήματα – παρατηρήσεις και αξιολόγηση) και κωδικοποίηση αυτών, ιδίως της πορείας των τελευταίων 14 ημερών της ζωής του, υπάρχει στην σχετική βιβλιογραφία. Με βάση αυτά έχουν κατά καιρούς υποστηριχθεί διάφορες απόψεις για την αιτία / τις αιτίες του θανάτου του Μ. Αλεξάνδρου.

Οι «Βασιλικές Εφημερίδες», στις οποίες καταγράφονταν καθημερινά δραστηριότητες του Βασιλιά, από όπου θα μπορούσε κανείς να αντλήσει πολλές πληροφορίες για τα συμπτώματα και τα σημεία, δυστυχώς δεν υπάρχουν, διότι καταστράφηκαν στην πυρκαγιά της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, ως προκύπτει από τις έως τώρα γνωστές μαρτυρίες μέσω των κειμένων των τότε ιστορικών ή από τις ανασκαφές.

Ο Αρριανός και ο Πλούταρχος, αμφότεροι 400 χρόνια μετά το ιστορικό αυτό γεγονός, δηλαδή μισή χιλιετηρίδα μετέπειτα (570 έτη είναι από την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως έως σήμερα!), συμπυκνώνουν τα θρυλούμενα σε τρεις εκδοχές, οι οποίες και αποτελούν το περίγραμμα μιάς Ελληνικής τραγωδίας στον χώρο του θρύλου. Πόση άραγε αξιοπιστία και πόσο ιστορικό κύρος κατά αντικειμενική κρίση, ελλείψει μάλιστα σημαντικών ιστορικών πηγών / κειμένων, μπορεί να έχει μία τέτοια ιστορική περιγραφή τόσο μεταγενέστερη από το υπό εξέταση συμβάν; Τι ρόλο έπαιξε ο θρύλος και η γνωστή μυθογραφία επ’ αυτού και σε πόση έκταση;

Εκδοχή 1^η.  Ο Αριστοτέλης – λόγω του θανάτου του ανεψιού του Καλλισθένη[16] από τον Μ. Αλέξανδρο – ανακαλύπτει δραστικότατο δηλητήριο, το οποίο δίδει στον Αντίπατρο[17]. Αυτός το δίδει στον γιο του Κάσσανδρο[18], που θα πήγαινε στην Βαβυλώνα, για να το παραδώσει στον αδελφό του, τον Ιόλλα[19], ο οποίος ήταν ο οινοχόος[20] του Βασιλέα. Αυτός, ο Ιόλλας, θα μπορούσε να ρίξει το δηλητήριο στο κρασί του Βασιλέα, για να τον δηλητηριάσει. Κατ’ άλλη εκδοχή, όπως αναφέρεται από τον Πλούταρχο, το «φαρμάκι» προερχόταν από τα νερά της Στυγός[21]. Ο τρόπος με τον οποίο έφτασε στα χέρια του Ιόλλα ήταν ο ίδιος.

Εκδοχή 2^η. Κατ’ αυτήν συνεργός στην δολοφονία του θεωρείται ο Μήδιος (Μήδης)[22]. Ο Μήδιος, ο οποίος υποκατέστησε τον Ηφαιστίωνα[23] στην εμπιστοσύνη του Βασιλέα, αγαπούσε τον Ιόλλα. Αυτός, ο οποίος είχε αναλάβει να δηλητηριάσει τον Βασιλέα, είχε κάθε λόγο να το κάνει, διότι τελευταία ο Μ. Αλέξανδρος του είχε κακοφερθεί.

Ο Μήδιος στα τέλη του Μαΐου του 323 π.Χ. είχε καλέσει τον Βασιλέα στο σπίτι του για να συνεχίσουν ύστερα από ένα «βαρύ» δείπνο την διασκέδασή τους. Του προσέφερε κρασί. Ο Μ. Αλέξανδρος σε λίγο ένοιωσε έναν τρομερό πόνο στο στομάχι, ο οποίος τον ανάγκασε να φύγει από την διασκέδαση. 

Εκδοχή 3^η. Όταν ο Μ. Αλέξανδρος κατάλαβε πως δεν ήταν πλέον για να ζήσει, το οποίο σημαίνει ότι είχε προηγηθεί κάποια (άγνωστη;) ασθένεια, ήθελε να πάει στον Ευφράτη για μπάνιο και να χαθεί. Να δώσει την εντύπωση, πέφτοντας μέσα, πως – ως αθάνατος που ήταν – τον είχαν πάρει κοντά τους οι θεοί. Αν και ο Αρριανός επικρίνει την εκδοχή αυτή,[24] ωστόσο, σύμφωνα με τα θρυλούμενα, ο Μ. Αλέξανδρος δοκίμασε να φύγει μυστικά από το κρεβάτι της αρρώστιας του και να πέσει στο ποτάμι, για να χαθεί το σώμα του και να νομισθεί ότι ανεβαίνει στον Όλυμπο ως θεός.

Ο Αρριανός βέβαια αντλεί από όλους τους παραπάνω, υπογραμμίζοντας πως τα περιγράφει περισσότερο σαν διαδόσεις παρά σαν αξιόπιστες πληροφορίες, για να μην λεχθεί ότι δεν τις γνωρίζει.[25]

Την αμφιβολία αυτή εκφράζει πολύ παραστατικά και ο Γ. Κιτσόπουλος:[26] «Η ιστορία επιμένει στην αρρώστια και στον πυρετό, ενώ ο θρύλος αποδίδει το τέλος (του Αλέξανδρου) στη δηλητηρίαση. Διαφέρουν δηλαδή οι απόψεις σ΄ ένα στοιχείο σημαντικό: το κίνητρο. Που για τον θρύλο, είναι ολότελα δραματικό» (sic).

Τα υπάρχοντα στοιχεία, όμως, δηλαδή τα συμπτώματα και τα σημεία,       μπορούν να καταχωρηθούν σε ένα ιατρικό δελτίο που να αξιολογεί κάθε ημέρα την κατάσταση του ασθενούς.

Ιατρικό Δελτίο:

Α΄. Κατά τις πηγές:

Το τότε «ιατρικό δελτίον, ανακοινωθέν, το ημερολόγιον» έχει κατά τις

«Ἐφημερίδες[27]» και τον Πλούταρχο[28]:

76. «Ἐν δὲ ταῖς ἐφημερίσιν (FGrHi 117 F 3b)[29] οὕτως γέγραπται ˂τὰ˃ περὶ τὴν νόσον·

ὀγδόῃ ἐπὶ δεκάτῃ Δαισίου μηνὸς ἐκάθευδεν ἐν τῷ λουτρῶνι διὰ τὸ πυρέξαι. τῇ δ’ ἑξῆς λουσάμενος εἰς τὸν θάλαμον μετῆλθε, καὶ διημέρευε πρὸς Μήδιον κυβεύων. εἶτ’ ὀψὲ λουσάμενος, καὶ τὰ ἱερὰ τοῖς θεοῖς ἐπιθείς, ἐμφαγὼν διὰ νυκτὸς ἐπύρεξε. τῇ εἰκάδι λουσάμενος πάλιν ἔθυσε τὴν εἰθισμένην θυσίαν, καὶ κατακείμενος ἐν τῷ λουτρῶνι τοῖς περὶ Νέαρχον ἐσχόλαζεν, ἀκροώμενος τὰ περὶ τὸν πλοῦν καὶ τὴν μεγάλην θάλατταν.

τῇ δεκάτῃ φθίνοντος ταὐτὰ ποιήσας, μᾶλλον ἀνεφλέχθη, καὶ τὴν νύκτα βαρέως ἔσχε, καὶ

τὴν ἐπιοῦσαν ἡμέραν ἐπύρεττε σφόδρα. καὶ μεταρθεὶς κατέκειτο παρὰ τὴν μεγάλην κολυμβήθραν, ὅτε δὴ τοῖς ἡγεμόσι διελέχθη περὶ τῶν ἐρήμων ἡγεμονίας τάξεων, ὅπως καταστήσωσι δοκιμάσαντες.

ἑβδόμῃ σφόδρα πυρέττων, ἔθυσεν ἐξαρθεὶς πρὸς τὰ ἱερά· τῶν δ’ ἡγεμόνων ἐκέλευε τοὺς μεγίστους διατρίβειν ἐν τῃ αὐλῇ, ταξιάρχους δὲ καὶ πεντακοσιάρχους ἔξω νυκτερεύειν. εἰς δὲ τὰ πέραν βασίλεια διακομισθείς, τῇ ἕκτη μικρὸν ὕπνωσεν, ὁ δὲ πυρετὸς οὐκ ἀνῆκεν. ἐπελθόντων δὲ τῶν ἡγεμόνων ἦν ἄφωνος, ὁμοίως δὲ καὶ τὴν πέμπτην. διὸ καὶ τοῖς Μακεδόσιν ἔδοξε τεθνάναι, καὶ κατεβόων ἐλθόντες ἐπὶ τὰς θύρας, καὶ διηπειλοῦντο τοῖς ἑταίροις, ἕως ἐβιάσαντο, καὶ τῶν θυρῶν αὐτοῖς ἀνοιχθεισῶν, ἐν τοῖς χιτῶσι καθ’ ἕνα πάντες παρὰ τὴν κλίνην παρεξῆλθον. ταύτης δὲ τῆς ἡμέρας οἱ περὶ Πύθωνα καὶ Σέλευκον εἰς τὸ Σεραπεῖον ἀποσταλέντες, ἠρώτων εἰ κομίσωσιν ἐκεῖ τὸν Ἀλέξανδρον, ὁ δὲ θεὸς κατὰ χώραν ἐᾶν ἀνεῖλε.

τῇ δὲ τρίτῃ φθίνοντος πρὸς δείλην ἀπέθανε.

77. τούτων τὰ πλεῖστα κατὰ λέξιν ἐν ταῖς ἐφημερίσιν οὕτως γέγραπται».

Β΄. Ιατρική ανάλυση των ανωτέρω πηγών:

Ημέρα 1^η : 31 Μαΐου (15 Δαισίου) 323 π.Χ.:

Μετά από βαρύ φαγητό και οινοποσία, σε δείπνο, αναφέρεται πόνος έντονος – διαξιφιστικός, στην κοιλία με αντανάκλαση αρχικά προς τον θώρακα και μετά προς την πλάτη (κωλικός πόνος). Ο πόνος συνοδεύεται από εμετό προκλητό – ανακουφιστικό. Ακολουθεί ρίγος και πυρετός.

Σχόλιο: Ο θεράπων ιατρός του θεώρησε την κατάστασή του πολύ βαριά και λέγεται ότι του έδωσε προθεσμία ζωής. Είναι δυνατόν επομένως το επεισόδιο αυτό να ήταν παρόξυνση γνωστής ασθένειάς του. Επίσης αναφέρεται ότι ο ασθενής εζήτησε και έκανε ένα λουτρό, για να ανακουφισθεί. Είναι δυνατόν αυτό να σχετίζεται με τον θρύλο της πνευμονίας;

Ημέρα 2^η: 1^η Ιουνίου (16 Δαισίου):

Το ρίγος εξακολουθεί και ο ασθενής αισθάνεται σωματική εξάντληση. Παρά ταύτα αποδέχεται πρόσκληση να συνεχίσει το βράδυ την διασκέδασή του. Ακολουθεί οινοποσία, μέχρι μέθης. Επανεμφανίζεται κωλικός πόνος με αντανάκλαση προς την ωμοπλάτη. Τον πόνο συνοδεύουν ρίγος και πυρετός. Λέγεται ότι ο Βασιλιάς φώναζε δυνατά – ούρλιαζε – από τον πόνο.

Σχόλιο: Οι ιατροί του δηλώνουν αδυναμία να τον βοηθήσουν και προβλέπουν ταχεία εξέλιξη της καταστάσεώς του. Ο θρύλος, εδώ, τον θέλει δηλητηριασμένο, αν και τα συμπτώματά του δεν είναι ανάλογα λήψεως δηλητηρίου.

Ημέρα 3^η: 2 Ιουνίου (17 Δαισίου):

Ο πυρετός παραμένει υψηλός, αναφέρονται δε ιδρώτες και ρίγος. Ο ασθενής παρουσιάζει βυθιότητα και σωματική αδυναμία (κατάπτωση).

Ημέρα 4^η: 3 Ιουνίου (18 Δαισίου):

Ο πυρετός συνεχίζεται υψηλός, ο ασθενής είναι κάτωχρος. Οι ιατροί συστήνουν κρύα μπάνια. Παρουσιάζει σαφή επιδείνωση της καταστάσεώς του, και δεν έχει  καλή επικοινωνία με το περιβάλλον (συγχυτική κατάσταση).

Ημέρα 5^η: 4 Ιουνίου (19 Δαισίου):

Ο ασθενής ευρίσκεται σε «κρίσιμη κατάσταση» και πέρασε μία δύσκολη ημέρα.

Ημέρα 6^η: 5 Ιουνίου (20 Δαισίου):

Παρουσιάζει θόλωση της διανοίας, έχει παραλήρημα και διεγέρσεις. Ο πυρετός και το ρίγος εξακολουθούν, εκδηλώνεται δε πιθανόν και ίκτερος, ο οποίος μπορεί να οφείλεται σε ηπατική δυσπραγία – απόφραξη χοληφόρου ή σηπτική καταπληξία.

Σχόλιο: Η κατάσταση κρίνεται πολύ βαριά, αφού συζητείται και θέμα αντιβασιλείας.

Ημέρα 7^η: 6 Ιουνίου (21 Δαισίου):

Αναφέρεται, εντός έξι ημερών από της ενάρξεως της ασθενείας του, σαφής επιδείνωση της καταστάσεώς του.

Σχόλιο: Οι θεράποντες ιατροί του ομολογούν ότι δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν την εμπύρετη κατάσταση και εναποθέτουν τις ελπίδες τους στην αντοχή του οργανισμού του, για να την ξεπεράσει.

Ημέρα 8^η: 7 Ιουνίου (22 Δαισίου):

Εμφανίζεται ψυχρότητα των άκρων και ο ασθενής παρουσιάζει γενικότερη «οργανική» κάμψη, προϊούσα αδυναμία κινήσεων των κάτω άκρων και κάμψης των αρθρώσεων. Οι ιατροί του παλεύουν για να τον συνεφέρουν.

Ημέρα 9^η: 8 Ιουνίου (23 Δαισίου):

Το πρόσωπό του είναι χλωμό, τα χείλη του τραβηγμένα, τα δε άλλοτε ωραία του μαλλιά φαίνονται αραιά και θαμπά από τους κολλώδεις ιδρώτες. Τα μάτια του δείχνουν να σβήνουν. Κατάσταση ως επί επαπειλουμένου κώματος.

Ημέρα 10^η και 11^η: 9 και 10 Ιουνίου (24 και 25 Δαισίου):

Ο πυρετός του εξακολουθεί βασανιστικός, η δε κατάστασή του είναι πολύ βαριά. Τα άκρα του είναι ψυχρά και παρουσιάζει προϊούσα επιδείνωση. Οι στρατιώτες διέρχονται από μπροστά του, για να βεβαιωθούν ότι ζει.

Ημέρα 12^η: 11 Ιουνίου (26 Δαισίου):

Η κατάστασή του περιγράφεται βαρύτατη και μη αναστρέψιμη.

Σχόλιο: Σε φωτεινό διάλειμμα ορίζει, όμως, ο ίδιος ότι η βασιλεία, η διαδοχή του, πρέπει να ανατεθεί «τῷ κρατίστῳ».[30]

Ημέρα 13^η: 12 Ιουνίου (27 Δαισίου):

Ο Μ. Αλέξανδρος υποφέρει νικημένος. Πέφτει σε κώμα. Παρουσιάζει δυσχέρεια αναπνοής. Το πρόσωπό του είναι κάτωχρο και δείχνει να έχει αβάσταχτους πόνους. Τα χείλη του τα κρατάει σφιχτά, τα δε μάτια του είναι «ρουφηγμένα». Η κατάσταση αυτή μπορεί να χαρακτηρισθεί ως «Ιπποκράτειο προσωπείο».

Σχόλιο: Οι ιατροί του δηλώνουν αδυναμία παροχής οποιασδήποτε περαιτέρω θεραπευτικής υπηρεσίας. Οι στρατηγοί του καταφεύγουν τώρα εις τους ναούς, για να παρακαλέσουν τους θεούς…

Ημέρα 14^η: 13 Ιουνίου (28 Δαισίου) του έτους 323 π.Χ.:[31]

Ο Μ. Αλέξανδρος είναι νεκρός.

Ο θάνατος[32] επήλθε την 114^η Ολυμπιάδα, όταν Άρχων της Αθήνας ήταν ο Ηγησίας.[33]

Ο Βασιλιάς Αλέξανδρος έζησε 32 χρόνια και 8 μήνες.[34]

Ιατρική γνωμάτευση: Σχολιασμός

Ποια νόσο θα γράφαμε στο πιστοποιητικό θανάτου; Από τις πληροφορίες γύρω από τον θάνατό του, ιδιαίτερα δε εκείνες των 14 ημερών της τραγικής και μοιραίας αρρώστιας του, έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις για την αιτία του θανάτου του, όπως: Η ελονοσία, η πνευμονία, το πνευμονικό απόστημα, ο τυφοειδής πυρετός, ο φόνος-δηλητηρίαση, ο μαρασμός από την απώλεια του Ηφαιστίωνα, η λοίμωξη από τον ιό του Δυτικού Νείλου, το σύνδρομο Gullain-Barret (G-B).

1. Γιατί όχι η ελονοσία; Επειδή το βασικό σύμπτωμα της ασθένειάς του είναι ο πυρετός. Αλλά ο τύπος του πυρετού δεν είναι εκείνος της ελονοσίας. Δεν αναφέρεται ύφεσή του της μορφής τριταίου ή τεταρταίου. Η ελονοσία, άλλωστε, δεν οδηγεί, συνήθως, τόσο σύντομα και με αυτόν τον τρόπο έως τον θάνατο.

2. Γιατί όχι η πνευμονία ή το πνευμονικό απόστημα; Σπάνια προκαλεί κοιλιακό πόνο. Η πνευμονία έχει ως βασικό σύμπτωμα τον πυρετό και θα μπορούσε να σχετισθεί με το λουτρό στον Ευφράτη ποταμό. Αλλά το αναφερόμενο λουτρό ήταν προς ανακούφιση και κυρίως από τον πυρετό, ο οποίος προϋπήρχε.

3. Γιατί όχι ο τύφος; Σοβαρή υποψηφιότητα για την αιτία του θανάτου. Πριν από την πιθανολογούμενη διάτρηση του εντέρου που θα προκαλούσε κοιλιακό πόνο, έπρεπε να προηγηθούν διάρροιες που δεν αναφέρονται. Δεν υπάρχουν εξάλλου στοιχεία ή πληροφορίες για μαζικούς θανάτους στο τότε εκεί περιβάλλον σαν επιδημία.

4. Γιατί όχι λοίμωξη από τον ιό του δυτικού Νείλου; Δεν υπάρχουν στοιχεία ή πληροφορίες για επιδημία. Εξάλλου ο ιός του δυτικού Νείλου προκαλεί εγκεφαλίτιδα και ποτέ κοιλιακό πόνο. Είναι βέβαια γνωστόν ότι ο θάνατος από λοίμωξη από τον ιό του Δυτικού Νείλου επέρχεται κυρίως σε ηλικιωμένους ανθρώπους (άνω των 75 ετών) και ανοσοκατασταλμένους.

5. Γιατί όχι κατάθλιψη από την απώλεια του Ηφαιστίωνα; Ο μαρασμός φαίνεται ότι είναι πολύ δύσκολο να θεωρηθεί ως πρώτη αιτία εμπύρετου και σύντομου θανάτου.

Ο μαρασμός μπορεί να ελαττώσει το αμυντικό σύστημα και το άτομο να γίνει ευάλωτο σε λοιμώξεις, αλλά ο Μ. Αλέξανδρος δεν είχε κατάθλιψη, απόδειξη δε αυτού είναι ότι τις πρώτες μέρες της αρρώστιας του συνεργαζόταν με τους στρατηγούς του για την επόμενη εκστρατεία.

6. Γιατί όχι από G–B;

Η άποψη ότι ο Μ. Αλέξανδρος έπασχε από Σύνδρομο G–B δεν μπορεί να ευσταθεί, διότι κυρίαρχα συμπτώματα στην έναρξη της νόσου είναι ο πυρετός και ο κοιλιακός πόνος.

Αυτά τα συμπτώματα δεν αναφέρονται ούτε καν ως συνοδά του συνδρόμου G-B. Εξάλλου η άποψη ότι ο Μ. Αλέξανδρος παρουσίασε προοδευτική παράλυση με διατήρηση της πνευματικής του ικανότητας – εγρήγορσης δεν μπορεί να θεωρηθεί αληθής, διότι όλοι οι συγγραφείς περιγράφουν την πνευματική σύγχυση που παρουσίασε ο Βασιλιάς σταδιακά και η «παράλυση» δεν ήταν άλλο από την αδυναμία του ασθενούς να κάνει ενεργητικές κινήσεις λόγω των ηλεκτρολυτικών διαταραχών και της καταπόνησης που συνοδεύει την βαριά λοίμωξη και την βαριά σήψη.

Επιπλέον, στα τελευταία στάδια του συνδρόμου G-B, η αδυναμία να αναπνεύσει ο ασθενής από την παράλυση των αναπνευστικών μυών οδηγεί σε καθολική κυάνωση, που δεν αναφέρεται από κανέναν συγγραφέα, όπως θα αναμενόταν, αφού πρόκειται για σύμπτωμα οφθαλμοφανές.

7. Γιατί όχι δολοφονία με δηλητήριο; Είναι δυνατό να φανταστεί κανείς πως ο σοφός δάσκαλός του, ο Αριστοτέλης, μέγας θεωρητικός ανθρωπιστικών ιδεών, τις οποίες είχε μεταδώσει στον Μ. Αλέξανδρο και αυτός με την σειρά του εφάρμοσε μέχρι τα βάθη της Ανατολής, θα σκεφτόταν ποτέ να δηλητηριάσει τον πιο διάσημο μαθητή του και βαθύτατο ενστερνιστή των ιδεών του; Αλλά και η όλη εισβολή και εξέλιξη της καταστάσεώς του δεν συμβαδίζει με εκείνη της δηλητηριάσεως. Σήμερα γνωρίζουμε τα περισσότερα από τα δηλητήρια της αρχαιότητας, επειδή αυτά παράγονται από φυσικές ουσίες και όχι από την χημική βιομηχανία.[35]

α) Μελετήσαμε 114 δηλητηριώδη ή δυνητικά δηλητηριώδη φυτά και δηλητήρια ζωικής προέλευσης της αρχαιότητας. Αυτά τα γνωστά δηλητήρια δεν προκαλούν τα συμπτώματα που είχε ο Μ. Αλέξανδρος στις τελευταίες ημέρες που αρρώστησε, όπως αναφέρει και ο Romm[36] και ο R. Lane Fox[37].

β) Ουσίες, όπως π.χ. το κώνειο, η στρυχνίνη, ατροπίνη, φυσοστιγμίνη, κυανογλυκοσίδες, το υδροκυάνιο και άλλες γνωρίζουμε σήμερα από την τοξικολογία ότι προκαλούν βλάβες στο ΚΝΣ, παραλύσεις των άκρων και ο θάνατος επέρχεται από παράλυση του κέντρου της αναπνοής μέσα σε λίγες ώρες και όχι σε 14 ημέρες.

γ) Αναλυτικότερα για την Στρυχνίνη. Η Στρυχνίνη ήταν γνωστή και χρησιμοποιούταν από τους Έλληνες ως τονωτικό. Ήταν εύκολα διαθέσιμη και θα μπορούσε να χορηγηθεί με επιμέλεια στο κρασί του από τον Ιόλλα κατά την διάρκεια του δείπνου του Μήδιου. Αυτές όμως είναι δόσεις μη θανατηφόρες. Οι θανατηφόρες δόσεις στρυχνίνης, συνήθως 1 – 2 mg / kg, προκαλούν θάνατο μέσα σε 3-5 ώρες, έχουν πολύ πικρή γεύση που δεν εξουδετερώνεται από την ανάμιξη με «άκρατο οίνο»[38]. Τα συμπτώματα που εμφανίζονται περιλαμβάνουν μυϊκή ακαμψία, σαρδώνειο γέλωτα, οπισθότονο, σπασμούς και καρδιοαναπνευστική ανακοπή. Υπάρχουν, δυστυχώς, λίγες πληροφορίες σχετικά με τις κλινικές επιδράσεις μετά από υποθανατηφόρες δόσεις στρυχνίνης. Ένας ασθενής που έλαβε οξεία δόση (~ 0,8 mg / kg) στρυχνίνης εμφάνισε μυϊκές συσπάσεις, δυσκολία στο περπάτημα, ήπιο έως μέτριο οπισθότονο, και τρόμο, οι οποίοι επιλύθηκαν τελικά, χωρίς ιατρική παρέμβαση, μετά από 48 ώρες. Εκτός από την μυϊκή αδυναμία, ο Μ. Αλέξανδρος δεν εμφάνισε αυτά τα συμπτώματα και ως εκ τούτου ο θάνατός του ήταν απίθανο να οφείλεται σε δηλητηρίαση από στρυχνίνη.

δ) Άλλοι έχουν προτείνει το αρσενικό ως αιτία του θανάτου του Αλεξάνδρου. Η εμφάνιση συμπτωμάτων μετά από οξεία δηλητηρίαση είναι ταχεία με ναυτία, έμετο και σοβαρή διάρροια, εξελισσόμενη φλεγμονή του λεπτού εντέρου με κατάληξη νέκρωση του τοιχώματος  και διάτρηση, οδηγώντας έτσι σε αφυδάτωση, υποογκαιμία και shock.  Ο θάνατος λαμβάνει χώρα εντός 24 ωρών έως 4 ημερών. Αυτά τα συμπτώματα δεν ταιριάζουν με αυτά που εμφανίζει ο Μέγας Αλέξανδρος και συνεπώς η πρόταση της δηλητηριάσεως από αρσενικό μπορεί να απορριφθεί.

ε) Η αναφορά από τον Leo J. Schep[39] ότι μπορεί ο Μ. Αλέξανδρος να δηλητηριάσθηκε από το φυτικό δηλητήριο, το οποίο προέρχεται από το φυτό Veratrum Album, δεν μπορεί να ευσταθεί, διότι στα συμπτώματα που περιγράφει δεν αναφέρεται ο πόνος, που είναι κυρίαρχο σύμπτωμα σύμφωνα με τον Αρριανό και τον Πλούταρχο από την έναρξη των συμπτωμάτων μέχρι τον θάνατό του.[40] Εξάλλου και ο ίδιος ο συγγραφέας θέτει σε αμφιβολία την πρότασή του καταλήγοντας υποθετικά «εάν ο Μ. Αλέξανδρος δηλητηριάσθηκε, το Βεράτρουμ Άλμπουμ προσφέρει περισσότερο  αληθοφανή αιτία από ό,τι το αρσενικό, η στρυχνίνη και άλλα φυτικής προέλευσης δηλητήρια». “If Alexander the Great was poisoned, Veratrum Album offers a more plausible cause than arsenic, strychnine, and other botanical poisons”.[41]

στ) Την δηλητηρίαση απορρίπτουν και οι ιστορικοί Hammond και Droysen, στηριζόμενοι σε αναφορές στις «Βασιλικές Εφημερίδες».[42]

Συνόψιση:

1. Συνεπώς, θα πρέπει να οδηγηθούμε σε κάποια νόσο που να δικαιολογεί την αρχική συμπτωματολογία, την εξέλιξή της και την κατάληξή της. Εάν ξεκινήσουμε για λόγους τακτικής από την εξέλιξη, διαπιστώνουμε ότι πρόκειται για μία εξελισσόμενη σηπτική κατάσταση από ενδοκοιλιακή λοίμωξη.

Θα πρέπει τώρα να επανέλθουμε στην έναρξη της νόσου και να αξιολογήσουμε τα αρχικά συμπτώματα που είναι ο δυνατός πόνος στο δεξιό υποχόνδριο με επέκταση στο επιγάστριο και την πλάτη μετά από βαρύ γεύμα και έντονη οινοποσία «άκρατου οίνου».[43] Παράλληλα εμφάνιση πυρετού που υπάρχει σε όλη την διάρκεια της νόσου.

2. Αιφνίδιος πόνος στο δεξιό υποχόνδριο ή στο επιγάστριο εμφανίζεται ως κωλικός των χοληφόρων, διάτρηση γαστροδωδεκαδακτυλικού έλκους, οξεία χολοκυστίτιδα-χολαγγειίτιδα, οξεία σκωληκοειδίτιδα (σπανιότατα) ή και οξεία παγκρεατίτιδα.[44]
3. ΔΔ. Η διάτρηση γαστροδωδεκαδακτυλικού έλκους σπάνια εμφανίζεται μετά από γεύματα, διότι τα τελευταία εξουδετερώνουν τα όξινα υγρά του στομάχου και είναι χαρακτηριστική η διάτρηση σε κενό στόμαχο την νύχτα.
4. Επίσης, η περιτονίτιδα στην αρχή είναι χημική και δεν δημιουργεί πυρετό, όπως στον Μ. Αλέξανδρο. Η αυτόματη επικάλυψη από το μείζον επίπλου που μπορεί να συμβεί συχνά σε νέους ασθενείς είναι και θεραπευτική και δεν οδηγεί σε περαιτέρω επιπλοκές.
5. Η οξεία σκωληκοειδίτιδα πολύ σπάνια ή σχεδόν ποτέ δεν εκδηλώνεται με πόνο στο δεξιό υποχόνδριο ακόμη και εάν είναι οπισθοτυφλική. Η τυπική φλεγμονή της σκωληκοειδούς απόφυσης αρχίζει με περιομφαλικό άλγος που γρήγορα εντοπίζεται στον δεξιό λαγόνιο βόθρο, συνοδεύεται από ελαφρό πυρέτιο, ποτέ στην αρχή από υψηλό πυρετό που να γίνει αντιληπτός από τους ιατρούς της αρχαιότητας που δεν είχαν θερμόμετρα. Η δε εξέλιξή της μπορεί να είναι η δημιουργία plastron, αλλά όλα αυτά στον δεξιό λαγόνιο βόθρο και όχι στο επιγάστριο, όπως η περίπτωση του Μ. Αλέξανδρου.
6. Παραμένει, λοιπόν, ο κωλικός των χοληφόρων, που θα ταίριαζε στην εντόπιση, στον χαρακτήρα του πόνου που αντανακλάται και στην πλάτη ή η οξεία χολοκυστίτιδα-χολαγγείτιδα με τον πόνο και τον πυρετό που στην εξέλιξή της συνδυάζεται με την έκρηξη μιας οξείας παγκρεατίτιδας, η οποία στην αρχή μπορεί να είναι ορώδης, με πόνο, πυρετό και ίκτερο και να εξελιχθεί σε νεκρωτική και η οποία οδηγεί σταδιακά αλλά σταθερά, εφόσον δεν αντιμετωπισθεί (αντικατάσταση υγρών, αντιμετώπιση της αιτίας – χολολιθίαση -, αναπνευστική υποστήριξη με αναπνευστήρα κ.ά.), στην σοβαρή σήψη, στο σηπτικό shock, στο σύνδρομο δυσλειτουργίας πολλών οργάνων (MODS) και τελικά στον θάνατο με την συμπτωματολογία που περιεγράφηκε πιο πάνω.
7. Υπάρχει, λοιπόν, η σοβαρή πιθανότητα της οξείας νεκρωτικής παγκρεατίτιδας. Η αιτία αυτή οδήγησε πιθανότατα τον Μ. Αλέξανδρο στον θάνατο: «H πιο διάσημη και η πιο επιθετική χειρουργική αρρώστια της κοιλιάς σκότωσε τον πιο διάσημο στρατηλάτη του κόσμου».
8. Η σύγκριση της δηλητηρίασης με την οξεία παγκρεατίτιδα.

Α΄. Προφανώς η εκδοχή της δηλητηρίασης βόλευε τους διαδόχους, για να αμαυρώσουν την φήμη των αντιπάλων τους για τον θρόνο και άρα θα ταίριαζε ως πολιτική ερμηνεία, διότι:

α) Υπάρχει (πάντα) η πρόθεση.

β) Το δηλητήριο όταν χορηγείται με φαγητό έχει ηπιότερη δράση λόγω της αραίωσης και της εξουδετέρωσης.                                                                            

γ) Η κλινική εικόνα εδώ δεν είναι τυπική.

δ) Ο θάνατος είναι άμεσος και δεν επέρχεται μετά από διάρκεια 14 ημερών.

ε) Εάν το δηλητήριο είναι εισπνεόμενο, ο θάνατος επέρχεται αργότερα από επιπλοκές.

Β΄. Η οξεία παγκρεατίτιδα μπορεί να θεωρηθεί ιατρική ερμηνεία.

α) Συχνή αιτία της είναι η χολολιθίαση και η χρήση οινοπνεύματος.

β) Βαρύ γεύμα και οινοποσία συχνά είναι αιτία κωλικών και οξείας παγκρεατίτιδας.

γ) Η κλινική εικόνα είναι τυπική.

δ) Χωρίς θεραπεία η νόσος κάνει γρήγορα τον κύκλο της μέχρι τέλους.

ε) Ο θάνατος επέρχεται από σηπτική κατάσταση και τις συνέπειές της (π.χ. αναπνευστική ανεπάρκεια).

9. Η οξεία νεκρωτική παγκρεατίτιδα, πιθανότατα λιθιασικής αιτιολογίας (επειδή υπάρχουν αναφορές ότι ο Βασιλιάς πάθαινε συχνές κρίσεις κοιλιακού πόνου) φαίνεται ότι είναι η πιθανότερη αιτία θανάτου του Μ. Αλεξάνδρου, και τούτο, διότι:

α) Της ασθένειας προηγήθηκε βαρύ γεύμα και κατάχρηση οινοπνεύματος, όπως συνήθιζε τελευταία ο Βασιλιάς. Είναι γνωστό δε ότι, παρά την εισβολή της νόσου, δηλαδή του πόνου, επακολούθησε και την επόμενη ημέρα κατάχρηση οινοπνεύματος μέχρι μέθης.

β) Η κλινική εικόνα, η εισβολή και η εξέλιξη είναι τυπική. Πιο συγκεκριμένα:

1. i. Ο πόνος οξύς, διαξιφιστικός (κωλικός ήπατος) με αντανάκλαση προς την ωμοπλάτη ή τον θώρακα και ακολούθως προς την κοιλία, ο οποίος συνοδεύεται από εμετό (ανακουφιστικό), ρίγος και πυρετό.
2. ii. Οι κολλώδεις ιδρώτες (χαρακτηριστικό αφυδάτωσης).

iii. Η ωχρότητα (που είναι η αγγειοσύσπαση αρχόμενης σηπτικής κατάστασης).

1. iv. Η συγχυτική κατάσταση (που είναι αποτέλεσμα ηλεκτρολυτικών διαταραχών και αναιμίας).
2. v. Η σωματική κατάπτωση (διαταραχές ηλεκτρολυτών κυρίως Καλίου).
3. vi. Η θόλωση της διανοίας, το παραλήρημα, η διέγερση (χαρακτηριστικό εγκεφαλικής δυσλειτουργίας από έλλειψη ιχνοστοιχείων).

vii. Τα ψυχρά άκρα (εκδήλωση εγκατεστημένης σήψης).

viii. Η προϊούσα επιδείνωση, μέχρι το Ιπποκράτειο προσωπείο (βαριά σήψη, υποξυγοναιμία).

1. ix. Τέλος, η αναπνευστική ανεπάρκεια (που είναι το τελευταίο στάδιο σηπτικής καταπληξίας), κατάσταση η οποία εξελίσσεται εντός 14 ημερών προς τον θάνατο, είναι τυπική της εξελίξεως βαριάς σηπτικής καταστάσεως σε έδαφος οξείας νεκρωτικής παγκρεατίτιδος.

Πιστοποιητικό θανάτου:

Μετά από όσα αναφέρθηκαν, θα μπορούσε κανείς αβίαστα να συντάξει το πιστοποιητικό θανάτου του Μ. Αλεξάνδρου, ως εξής:

1. Όνομα: Αλέξανδρος ο III, ο Μακεδών Βασιλιάς των Ελλήνων.
2. Ημέρα: 13^η Ιουνίου ή 28^η Δαισίου 323 π.Χ.

• Ώρα: Πιθανόν απόγευμα.

1. Πάθηση: Χολολιθίαση (;).
2. Επιπλοκή: Οξεία νεκρωτική παγκρεατίτιδα.
3. Αιτία θανάτου: Σηπτική κατάσταση, ανεπάρκεια οργάνων πολλών συστημάτων.

Κατά τον Νίκο Σοφιανό[45], ο Αλέξανδρος πέθανε, όταν «υποχρεώθηκε» να αρχίσει να επιστρέφει από την Ινδία . Έχει δίκιο ο Σοφιανός, αλλά τότε πέθανε ίσως η μεγάλη φιλοδοξία του Στρατηλάτη να κατακτήσει όλον τον κόσμο μέχρι την Μεγάλη Θάλασσα, ενώ ο «οργανικός» του θάνατος επήλθε πολύ αργότερα στην Βαβυλώνα.

Εμείς οι Έλληνες Μακεδόνες, όμως, παραμένουμε στον θρύλο ξεπερνώντας τον θάνατο.

Μένουμε στην άφθαρτη νιότη του Αλέξανδρου με τα μακριά μαλλιά, το γερμένο κεφάλι και το βλέμμα πάντα προς τα επάνω. Γιατί, όπως λέει ο Μάκης Βαρλάμης[46]:

«Γεννήθηκα ανάμεσα στα ίδια βουνά και μεγάλωσα

      κάτω από τον ίδιο Μακεδονικό ήλιο

κοινό χαμόγελο, κοινά μάτια.

Υπάρχουν μαζί μου χιλιάδες χρόνια.

Τα μάτια του, η ψυχή του, το πνεύμα του.».

Εμείς επίσης που ζούμε στην Θεσσαλονίκη, μία πόλη που πήρε το όνομά της από την ετεροθαλή  αδελφή του Μ. Αλεξάνδρου, επειδή γεννήθηκε την ημέρα που ο Φίλιππος ενίκησε τους Θεσσαλούς (Θεσσαλών-Νίκη), συμφωνούμε με αυτό που υποστηρίζει και η άλλη αδελφή του, η μυθική γοργόνα:

Ο Βασιλιάς των Ελλήνων Αλέξανδρος

ζει και βασιλεύει

…αλλά και ανεβαίνει στον ουρανό…

Ανάγλυφο της Βασιλικής του Αγίου Μάρκου Βενετίας: Ο Μ. Αλέξανδρος ανεβαίνει στον ουρανό…(πηγή: σελ. 247 από: Μέγας Αλέξανδρος – ο Πρόδρομος του Ιησού, Ζαλοκώστα Χ. Π., Βιβλιοπ. «ΕΣΤΙΑΣ», Αθήνα, 1996).

Βιβλιογραφία:

Στις υποσημειώσεις δίδονται τα αναγκαία βιβλιογραφικά στοιχεία, για να εξοικονομηθεί χώρος. Μία σύντομη, ωστόσο, συμπυκνωμένη μορφή κάποιων βιβλιογραφικών δεδομένων παρατίθεται στην συνέχεια. Σημειωτέον ότι ο αριθμός των βιβλίων που μελετήθηκαν θα απήρτιζε ογκώδη βιβλιογραφική λίστα, αν όλα συμπεριλαμβάνονταν:

– ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ: Berve H., Das Alexanderreich auf prosopographischer Grundlage, München 1926, vol. II: Prosopographie. Seibert J., Alexander der Große, WBG (Erträge der Forschung), Darmstadt, 1972. Stadter Ph., Arrian of Nicomedia, North Carolina, 1980. Schachermeyr F., Alexander der Große. Ingenium und Macht, Graz/Salzburg/Wien, 1949. Beloch K., Griechische Geschichte, vol. I-IV (εδώ III: Die Chronologie der Feldzüge Alexanders), Berlin, 1923. – ΚΕΙΜΕΝΟ–ΠΗΓΕΣ: Jacoby F., Die Fragmente der griechischen Historiker, Berlin II B, 2 BD, 1927. Roos A.G. – Wirth G., Flavii Arriani, vol. II, Scripta Minora et Fragmenta, BT, Lipsiae ²1967. Αρριανού Αλεξάνδρου Ανάβασις, Εισαγωγή – Κείμενο (κείμενο Roos) – Μετάφραση – Σημειώσεις, Σαρικάκη Χ. Θεοδώρου, Ακαδημία Αθηνών, τ. Α΄ (Α΄, Β΄, Γ΄), Αθήναι, 1986, τ. Β΄(Δ΄, Ε΄, ΣΤ΄, Ζ΄), Αθήναι, 1998. Πλουτάρχου Βίοι, Ἀλέξανδρος, έκδ. Ziegler K., BT, Plutarchi Vitae Parallelae, vol. II, Fasc. 2, BT, Lipsiae 1968  – ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ – ΣΧΟΛΙΑ: Σαρικάκη Χ. Θεοδώρου. Διαφόρων εκδοτικών οίκων (Παιδεία, Πάπυρος, Ζαχαρόπουλος, Κάκτος κ.ά.). Bosworth A.B., A Historical Commentary on Arrian’ s History of Alexander, vol. I, Oxford, 1980, vol. II, Oxford, 1995. – ΧΡΗΣΙΜΑ ΓΙΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ: Σαμοθράκης Α., Περί των ασθενειών, των τραυμάτων και του θανάτου του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Ελληνική Ιατρική, Αθήνα, 1928. Αυρηλιώνης Δ., Αίτια του θανάτου του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Αθήνα 1974. Σμπαρούνης Χ.Ν., Ο θάνατος του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ένα οδοιπορικό ή ένα ιατρικό δελτίο, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ, 1995, 61, 2, σελ. 162-166. Docherty P., The death of Alexander the Great: What or who really killed the young conqueror of the known world, Caroll&Graf Publishers, New York, 2004. Katherine H., Did Alexander the Great Die from Guillain-Barré Syndrome? The Ancient History Bulletin, 2018; Vol. 32: pp. 106-128, Λασκαράτος Ι., Ο Μέγας Αλέξανδρος στα πεδία της Ιατρικής, εκδ. J&JHellas, Αθήνα, 1997.

Θωμάς Γερασιμίδης

Ομότιμος Καθηγητής Χειρουργικής – Αγγειοχειρουργικής

Ιατρικό Τμήμα Επιστημών Υγείας Α.Π.Θ.

25^ης Μαρτίου 4, Πανόραμα Θεσσαλονίκης, 55236

e-mail: gerasimi@med.auth.gr

Τηλέφωνο: +30 2310 343364

[1] Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Α΄, 15, 7-8. 

[2] Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Β΄, 4, 7-11.

[3] Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Β΄, 12, 1.

[4] Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Β΄, 27, 2-3.

[5] Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Γ΄, 30, 11.

[6] Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Δ΄, 3, 3.

[7] Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Δ΄, 4, 8-9: «Αὐτὸς Ἀλέξανδρος ἐλαύνων πίνει ὁποῖον ἦν ὕδωρ ἐν τῇ γῇ ἐκείνῃ. 9. καὶ ἦν γὰρ πονηρὸν τὸ ὕδωρ, ῥεῦμα ἀθρόον κατασκήπτει αὐτῷ ἐς τὴν γαστέρα.».

[8] Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Ε΄, 14, 4: «Τὸν Πώρου παῖδα, καὶ αὐτόν τε Ἀλέξανδρον τρωθῆναι».

[9] Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. ΣΤ΄, 10, 1. Πρβλ. αυτόθι 11, 7. Πλουτάρχου, Ἀλέξ. 63, 3.

[10] Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. ΣΤ΄, 10, 2 – 11, 2.

[11] Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. ΣΤ΄, 11, 2. 12, 1-3.

[12] Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. ΣΤ΄, 13, 1-3. Για τους ποταμούς Υδραώτη, Υδάσπη, Ακεσίνη, Ύφασι και Ινδό βλ. αυτόθι, Ε΄, 4, 1-2.

[13] Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Ζ΄, 23, 1-8. 24, 1-4. 25, 1-6. 26, 1-3. 27, 1-3.

[14] Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Ζ΄, 28, 1.

[15] Έχουν πραγματοποιηθεί διάφορες κινηματογραφικές παραγωγές (π.χ. με τον Richard Burton) με θέμα τον βίο και τις πράξεις του Μ. Αλεξάνδρου με μεγάλη δόση όμως υπερβολής, καθότι δεν στηρίζονται στις ιστορικές πηγές, αλλά αντλούν υλικό κυρίως από μυθιστορηματικές, κυρίως τον Ψευδοκαλλισθένη, των οποίων λεπτομερή καταγραφή ανευρίσκει ο ενδιαφερόμενος στο: Anastasios Lolos, Ps.-Kallisthenes: Zwei mittelgriechische Prosa-Fassungen des Alexanderromans, Teil I, στη Σειρά Beiträge zur Klassischen Philologie, Heft 141, Königstein/Ts, 1983, σελ. 12-35, 36 με σχετικό stemma όλων των πηγών, κειμένων, και κωδίκων τους, των γλωσσών: Ελληνικής, Λατινικής, Περσικής, Συριακής, Αρμενικής, Αιθιοπικής, Αραβικής (Αιγυπτιακής), αρχαίας Βουλγαρικής, Νεοβουλγαρικής, Αρχαιοσερβικής, Ρουμανικής, Γεωργιανής, Ρωσικής, και 72-83 με σχετική βιβλιογραφία (κυρίως πηγών και σημαντικών μονογραφιών).   

[16] Καλλισθένης εξ Ολύνθου, 360-368 π.Χ., ιστοριογράφος και συσπουδαστής του Μ. Αλεξάνδρου στον θείο του, Αριστοτέλη, αδελφό της μητέρας του. Έγραψε «Ἑλληνικὰ» και «Ἀλεξάνδρου Πράξεις»: FGrHi 124.

[17] Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Ζ΄, 27, 1.

[18] «τὸ φάρμακον ὅτι Ἀριστοτέλης μὲν Ἀντιπάτρῳ ἐξεῦρε δεδοικὼς ἤδη Ἀλέξανδρον Καλλισθένους ἕνεκα, Κάσσανδρος δὲ ὁ Ἀντιπάτρου ἐκόμισεν», Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Ζ΄, 27, 1. Πρβλ. προηγούμ. υποσημ.

[19] «δοῦναι δὲ αὐτὸ (scil. τὸ φάρμακον) Ἰόλλαν τὸν ἀδελφὸν τοῦ Κασσάνδρου τὸν νεώτερον», αυτόθι, Ζ΄, 27, 2.

[20] «εἶναι γὰρ οἰνοχόον βασιλικὸν τὸν Ἰόλλαν», αυτόθι, Ζ΄, 27, 2.

[21] «πορισθῆναι τὸ φάρμακον, Ἁγνόθεμίν τινα διηγεῖσθαι λέγουσιν ὡς Ἀντιγόνου τοῦ βασιλέως ἀκούσαντα· τὸ δὲ φάρμακον ὕδωρ εἶναι ψυχρὸν καὶ παγετῶδες ἀπὸ πέτρας τινὸς ἐν Νωνάκριδι οὔσης», Πλουτάρχου, Ἀλέξ. 77. Η Νώνακρις είναι αρχαία πόλη στα Ακροάνια όρη (σημερ. Χελμός), από τα οποία (Ακρ. όρη) στάζουν τα ύδατα της Στυγός. 

[22] Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Ζ΄, 27, 2.

[23] Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Ζ΄, 14, 10 κε. Αναφέρεται διαφορετική άποψη.

[24] Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Ζ΄, 27, 3.

[25] «Ταῦτα ἐμοὶ ὡς μὴ ἀγνοεῖν δόξαιμι μᾶλλον ὅτι λεγόμενά ἐστιν ἢ ὡς πιστὰ ἐς ἀφήγησιν ἀναγεγράφθω», Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Ζ΄, 27, 3. Πρβλ. αυτόθι, 27, 1 και 2.

[26] Κιτσόπουλος Γ., Αλέξανδρος ο Μέγας, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Αλτιντζή, τόμος τρίτος, Θεσσαλονίκη 1986, σελ. 6.

[27] Τις Εφημερίδες έγραφαν οι: Ευμένης ο Καρδιανός και Διόδοτος ο Ερυθραίος (κατά τον Αθήναιο). Βλ. Ἀρριανοῦ Ἀνάβασις Ἀλεξάνδρου Ζ΄, 25, 1-6. 

[28] Πλουτάρχου Ἀλέξανδρος 76 και 77 (σελ. 251,4 – σελ. 252,23, έκδ. Ziegler K., Plutarchi Vitae Parallelae, vol. II, Fasc. 2, BT, Lipsiae 1968).

[29] Jacoby F., FGrHi (: Die Fragmente der griechischen Historiker, Jacoby F., Berlin, II B, 2 BD, 1927). Εδώ το τμήμα: Alexandergeschichte, Texte B, Kommentar BD).

[30] Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Ζ΄, 26, 3.

[31] Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Ζ΄, 28, 1.

[32] «Ἐτελεύτα μὲν δὴ Ἀλέξανδρος τῇ τετάρτῃ καὶ δεκάτῃ καὶ ἑκατοστῇ Ὀλυμπιάδι», Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Ζ΄, 28, 1.

[33] «ἐπὶ Ἡγησίου ἄρχοντος Ἀθήνησιν», Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Ζ΄, 28, 1.

[34] «Ἐβίω δὲ δύο καὶ τριάκοντα ἔτη καὶ τοῦ τρίτου μῆνας ἐπέλαυεν ὀκτώ, ὡς λέγει Ἀριστόβουλος», Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Ζ΄, 28, 1.

[35] Παρακλήθηκε ο κ. Ιωάννης Χρ. Δαρδαλάς, υποψ. Διδ. της Φαρμακευτικής Σχ. του Α.Π.Θ. να αναπτύξει το θέμα της ενδεχομένης δράσεως φυσικών ουσιών και των πιθανοτήτων εντοπισμού από αυτές της ασθενείας και του θανάτου του Μ. Αλεξάνδρου, το οποίο θα φιλοξενηθεί στην συνέχεια αυτής της Σειράς.

[36] Romm J., Strassler R.B., The Campaigns of Alexander. Pantheon Books, New York 2010. Book seven, page 310 and Appendix O page 404-6.

[37] Lane Fox, R., The search for Alexander, Little, Brown and Co., Boston – Torondo 1980. Aναφέρεται από Λασκαράτο Ι., Ο Μέγας Αλέξανδρος στα πεδία της Ιατρικής, εκδ. J&JHellas, Αθήνα, 1997.

[38] «Η ἀκρατοποσία» ήτο γνωστή στην απώτατη αρχαιότητα, ως αναφέρει ο Ηρόδοτος, Ἱστορίαι, ΣΤ΄ 84: «μαθὼν τὴν ἀκρητοποσίην παρ’ αὐτῶν». Η λέξη στην ιωνική διάλεκτο είναι ἀκρητοποσίη, εξ ου και «ὁ ἀκρητοπότης – εω», ο πίνων ἄκρατον (α στερητικόν, άνευ κράματος, μη κεκραμμένο, άνευ κράσεως, μη μεμιγμένο με νερό) οἶνο, Ηρόδοτος, Ἱστορ. ΣΤ΄ 84. Ήδη από τον Όμηρο γνωρίζουμε το επίθετο ἄκρητος, Οδύσσεια, ω 73: «οἴνῳ ἐν ἀκρήτῳ». Πρβλ. Πλουτάρχου Ἀλέξ. 70: «Ἀλέξανδρος…συναγαγὼν πολλοὺς τῶν φίλων καὶ τῶν ἡγεμόνων ἐπὶ δεῖπνον ἀγῶνα προὔθηκε καὶ στέφανον ἀκρατοποσίας», τρόπον τινά διαγωνισμό αντοχής στην οινοποσία. 

[39] Schep Leo J., Robin J. Slaughter, J. Allister Vale & Pat Wheatley: Was the death of Alexander the Great due to poisoning? Was it Veratrum album? Clinical Toxicology 2013 Early Online 1-6 Pages 72-77.

[40] Αμφότεροι αντλούν από την ίδια πηγή, για την οποία βλ. Jacoby F., FGrHi, ό.π., II B, 2 BD: Αρριανού, Ἀνάβ. Ἀλεξ. Ζ΄, 28, 1.

[41] Βλ. υποσημ. 39.

[42] Jacoby F., FGrHi 117: Droysen J. G., Geschichte des Hellenismus, Gotha, 1877, 2^η έκδ., τ. Ι. 2., σελ. 383 και Hammond N.G.L.: Μέγας Αλέξανδρος, ένας ιδιοφυής. Μετάφραση: Θεοδωρίδης Π.. Εκδόσεις «Μαλλιάρης Παιδεία»,1997.

[43] Βλ. ανωτέρω, ενότητα Β΄.

[44] Βλ. σχετ. Jarrel B.E. MD, Strauch E.D. MD., Χειρουργική μέσα από περιπτώσεις. Επιμέλεια μετάφρασης Καμπαρούδης Α.. University Studio Press. Θεσσαλονίκη 2018. Tσαλής Κ., Καμπαρούδης Απ., Παπαδόπουλος Β., Γενική Χειρουργική, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2017. Hansis Martin, Basiswissen Chirurgie. Μτφρ. Δ. Καραμάνος, επιμ. Γερασιμίδης Θ., σελ. 204-204, εκδ. Παρισιανού, Αθήνα 2002. Χαρλαύτης Ν., Λοίμωξη στην οξεία νεκρωτική παγκρεατίτιδα, σελ. 394-410, σε Βώρο Διον., Χειρουργικές λοιμώξεις, εκδ. Παρισιανού, Αθήνα 2002.

[45] Σοφιανός Ν., Ζει ο Αλέξανδρος; Εκδόσεις Αντίθεση Αθήνα, 1995.

[46] Βαρλάμης Ε., Θεσσαλονίκη η Αδελφή του Μεγαλέξανδρου. Εκδότης: IDEA International Art&Design center, Αυστρία και Πειραματικό Εργαστήρι Βεργίνας, λζ΄Δημήτρια 2002.