Γράφει ο Κωνσταντίνος Βαθιώτης
Πρώην Αναπλ. Καθηγητής Νομικής Σχολής Δ.Π.Θ.
Αντιμετωπίζοντας το εμβόλιο ως προϊόν που πρέπει να πουλήσει καλά, ώστε να μην ξεμείνει στο ράφι, ο Έλληνας πρωθυπουργός εφάρμοσε για μια ακόμη φορά αυτό που διδάσκει η επιστήμη των συμπεριφορικών οικονομικών, δηλ. ότι οι άνθρωποι ανταποκρίνονται στα χρηματικά κίνητρα: Για να προσελκύσει στον δολωματικό σταθμό τα αθώα ποντικάκια, τοποθέτησε μέσα σε αυτόν το τυράκι των 150 €, το οποίο βάφτισε ωραιοποιημένα “ψηφιακό πορτοφόλι”. Τόσο κοστολόγησε τον κίνδυνο για την υγεία και την ζωή των βλασταριών μας!
Δεν αποκλείεται, όμως, το δόλωμα να είναι μουχλιασμένο και έτσι να αποδειχθεί ασθενές κίνητρο για την κατανάλωσή του από τους νέους μας. Σε αυτήν την περίπτωση ο πρωθυπουργός είναι πιθανό να σκεφθεί να διπλασιάσει το “τυροκομικό bonus”. Αυτό έκανε άλλωστε κι όταν έπρεπε να απειλήσει τους πολίτες του: Το πρόστιμο για την μη χρήση μάσκας ήταν 150 € αλλά αργότερα αυξήθηκε στα 300 €. Όπως, λοιπόν, ο κ. Μητσοτάκης φοβέρισε τους πολίτες κλιμακώνοντας την απειλή του προστίμου για την μάσκα, τώρα θα του άξιζε να εξωθηθεί από την νεολαία μας να κάνει το ίδιο με την προσφορά των 150 €.
Πολλά από τα ποντικάκια των 18-25 ετών είναι πιθανό να έχουν παρακολουθήσει μια ταινία-ύμνο στην τέχνη της διαπραγμάτευσης, τον “Νυχτερινό Ανταποκριτή” (Nightcrawler, 2014): Ο κεντρικός ήρωας ζητά συνεχώς όλο και μεγαλύτερη αμοιβή από μια διευθύντρια ειδήσεων τηλεοπτικού σταθμού, προκειμένου να της προσφέρει το βιντεοσκοπημένο υλικό που εξασφάλισε με νυχτερινές λήψεις από διάφορους τόπους εγκλημάτων.
Άραγε, τα αγόρια και τα κορίτσια μας ηλικίας 18-25 ετών θα τολμήσουν να μιμηθούν τον “Νυχτερινό Ανταποκριτή”, διαπραγματευόμενα σιωπηρώς το χρηματικό ύψος της επιβράβευσής τους ή θα ενδώσουν στην πρώτη προσφορά την οποία όρισε αυθαιρέτως ο σύγχρονος πειραματιστής Ivan Pavlov, ώστε να δικαιωθεί η εκτίμησή του ότι απευθύνεται σε “μετεφηβικούς ποντικούς” με σιελόρροια που ενεργοποιείται ακόμη κι όταν η οσμή του δολώματος είναι ισχνή, δηλ. μόλις 150 €;
Η προσφορά του “ψηφιακού πορτοφολιού” παραπέμπει στις εκπληκτικές αναλύσεις που κάνει ο Αμερικανός πολιτικός φιλόσοφος Michael Sandel στο βιβλίο του με τίτλο “Τι δεν μπορεί να αγοράσει το χρήμα. Τα ηθικά όρια των αγορών” (μτφ.: Μ. Μήτσος, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2017, σελ. 56 επ.): Υπάρχουν διάφοροι τρόποι πληρωμής για την παράκαμψη της ουράς, σημειώνει ο συγγραφέας: Π.χ. ο ενδιαφερόμενος να αγοράσει ένα εισιτήριο μπορεί να επιστρατεύσει κάποιους άλλους οι οποίοι θα στηθούν στην ουρά αντί εκείνου ή να αγοράσει εισιτήριο από μεσάζοντες.
Οι συναλλαγές αυτές αντικαθιστούν την εξισωτική γοητεία της ηθικής της ουράς (“μάθε να περιμένεις, όπως όλοι οι άλλοι”) με την ηθική της αγοράς (“μάθε να χρησιμοποιείς το χρήμα για να έχεις προνομιακή μεταχείριση”). Σήμερα, είναι ο κ. Μητσοτάκης εκείνος ο οποίος δεν μπορεί να περιμένει πότε επιτέλους θα αποφασίσουν οι μετέφηβοι να εμβολιασθούν. Κι έτσι μέσα στην μεγάλη ανυπομονησία του (για να την συγκαλύψει, δήλωσε υποκριτικά, μιλώντας στην ανάποδη γλώσσα του, ότι το “ψηφιακό πορτοφόλι” αποτελεί οφειλή προς την νεολαία και ευχαριστήρια ανταπόδοση της υπομονής της!), εγκαταλείπει την ηθική της αναμονής και στρέφεται στην ηθική της (εξ)αγοράς.
Πόσο ηθικό, όμως, είναι να ορίζει ένας πρωθυπουργός χρηματική ανταμοιβή εμβολιασμού, η οποία ενδέχεται να ασκεί μεγάλη ψυχική πίεση σε μια κατηγορία πολιτών που ζουν υπό συνθήκες μεγάλης ανέχειας; Το ηθικό αυτό πρόβλημα είχε συζητηθεί παλαιότερα στην Αμερική, όταν μια φιλανθρωπική οργάνωση της Βόρειας Καρολίνας στο πλαίσιο ενός “Προγράμματος Πρόληψης” προσέφερε 300 δολάρια σε όποια τοξικομανή θα έκανε στείρωση ή θα ακολουθούσε μια μακροπρόθεσμη μέθοδο ελέγχου των γεννήσεων (επ’ αυτού βλ. Sandel, ό.π., σελ. 61 επ.).
Οι επικριτές του προγράμματος υποστήριξαν ότι «είναι ηθικώς επιλήψιμο να δωροδοκείται μια γυναίκα για να κάνει στείρωση». Η επ’ αμοιβή παραίτηση μιας γυναίκας από την αναπαραγωγική της ικανότητα «ισοδυναμεί με καταναγκασμό, ιδίως αν ληφθεί υπόψη ότι στο στόχαστρο του προγράμματος βρίσκονται ευάλωτες γυναίκες που ζουν σε φτωχές γειτονιές» (Sandel, ό.π., σελ. 61).
Ανεξάρτητα, όμως, από το αν, για τους προαναφερθέντες λόγους (δωροδοκία-εξαναγκασμός), θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ανήθικη η θέσπιση οικονομικού κινήτρου με σκοπό την απόσπαση της συναίνεσης του πολίτη στον εμβολιασμό του, ο κ. Μητσοτάκης μεταχειρίζεται τους νέους της Ελλάδος σαν “φθηνούς τζογαδόρους”, ζητώντας τους αντί πινακίου φακής να παίξουν ρώσικη ρουλέτα με πειραματικά εμβόλια, όταν μάλιστα ο κίνδυνος για την ζωή των παικτών από τον “αόρατο εχθρό” είναι μηδαμινός, αν όχι μηδενικός.
Αυτή ακριβώς η σκέψη αναδεικνύει την ανηθικότητα του “επιδοτούμενου εμβολιασμού”: Διότι, με δόλωμα το “ψηφιακό πορτοφόλι”, τα νεαρά ποντικάκια επιχειρείται να συρθούν στο εμβολιαστικό κέντρο μετατρεπόμενα σε πειραματόζωα. Η δι’ αυτού του τρόπου απεμπόληση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας μέσω οικονομικών κινήτρων είναι ηθικά απαράδεκτη, όπως θα ήταν και η υπόσχεση αμοιβής σε ένα ζευγάρι για απόκτηση παιδιών με σκοπό την πώλησή τους: η υπόσχεση αυτή συνιστά «διαφθορά της γονεϊκότητας, καθώς τα παιδιά αντιμετωπίζονται ως πράγματα που χρησιμοποιούνται και όχι ως όντα που αγαπιούνται» (Sandel, ό.π., σελ. 61).
Φυσικά, οι υπηρέτες της Νέας Τάξης Πραγμάτων και του Θαυμαστού Ανάποδου Κόσμου θα υποστηρίξουν ότι ο εμβολιασμός σώζει ζωές (ακριβέστερα: ότι σώζει περισσότερες ζωές απ’ όσες θυσιάζει) και άρα ότι τα χρηματικά κίνητρα «για ζητήματα υγείας μάς παρασύρουν να κάνουμε κάτι που έτσι κι αλλιώς θα έπρεπε να το κάνουμε. Μας παρακινούν να κάνουμε το σωστό για λάθος λόγο. Μερικές φορές είναι χρήσιμο να παρακινούμαστε. Δεν είναι εύκολο να κόψουμε το κάπνισμα ή να χάσουμε βάρος από μόνοι μας» (στο σκεπτικό αυτό υποκρύπτεται η τεχνική του αφυπνιστικού σκουντήματος των αδιάφορων για την υγεία τους πολιτών – nudge theory!).
Με αυτήν ακριβώς την λογική, έφηβες της Βρετανίας οι οποίες δέχονταν «να εμβολιαστούν για έναν σεξουαλικά μεταδιδόμενο ιό που προκαλεί καρκίνο του τραχήλου» έπαιρναν «δώρο κουπόνια για ψώνια αξίας 45 λιρών» (Sandel, ό.π., σελ. 78). Να, λοιπόν, από πού αντλεί ιδέες η παρούσα κυβέρνηση για να προωθήσει τα πειραματικά εμβόλια!
Ακόμη κι έτσι όμως, προβάλλεται η εξής ένσταση (Sandel, ό.π., σελ. 81): «Κάποια στιγμή, θα πρέπει να πάψουμε να χειραγωγούμαστε. Διαφορετικά, η δωροδοκία μπορεί να μας γίνει συνήθεια» (όπως διευκρινίζει ο συγγραφέας, ό.π., σελ. 84: «ό,τι ξεκινά ως μηχανισμός της αγοράς γίνεται, στο τέλος, κανόνας»).
Το βιβλίο του Sandel είναι αποκαλυπτικό για την στρατηγική που ακολουθούν οι σημερινές εθνικές κυβερνήσεις (ό.π., σελ. 84): «Η χρησιμοποίηση χρηματικών κινήτρων προκειμένου να πειστεί κάποιος να χάσει βάρος, να διαβάσει ένα βιβλίο ή να κάνει στείρωση [Σ.Σ.: εν έτει 2021, προκειμένου να εμβολιαστεί για τον κορωνοϊό], όχι μόνο αντανακλά τη λογική της οικονομικής προσέγγισης για τη ζωή, αλλά και την επεκτείνει. Όταν, στα μέσα της δεκαετίας του ΄70, ο Gary Becker [οικονομολόγος στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου] έγραφε πως οτιδήποτε κάνουμε μπορεί να εξηγηθεί με βάση τον υπολογισμό κόστους και οφέλους αναφερόταν σε “σκιώδεις τιμές” – φανταστικές τιμές, δηλαδή, οι οποίες ενυπάρχουν στις εναλλακτικές λύσεις που διαθέτουμε και στις αποφάσεις που λαμβάνουμε».
Συμπέρασμα: Οι κυβερνώντες, μέσα από τις οικονομικές διόπτρες τους, βλέπουν τους πολίτες σαν αριθμητικά μεγέθη δεκτικά συμψηφισμού στην βάση της ανάλυσης κόστους-οφέλους. Επίσης, έχουν την τάση να τους χειραγωγούν το μεν μέσω χρηματικών μαστιγίων (π.χ. υψηλών προστίμων, περικοπών μισθών κ.λπ.), το δε μέσω χρηματικών καρότων (π.χ. “ψηφιακών πορτοφολιών”). Μήπως, λοιπόν, ήγγικεν η ώρα, αυτοί οι οικονομιολάγνοι και χρηματόπληκτοι κυβερνώντες να μάθουν να αντιμετωπίζουν τον πολίτη ως ένα πρωτίστως έμψυχο-ανθρώπινο πλάσμα και όχι ως έναν homo economicus, επιπλέον δε να συνειδητοποιήσουν ότι το χρήμα δεν μπορεί (και δεν πρέπει) ποτέ να αγοράσει ένα τουλάχιστον πράγμα, δηλ. την ανθρώπινη αξιοπρέπεια;
Η απαισιόδοξη απάντηση προέρχεται από την πληροφορία που παραθέτει ο Sandel στην εισαγωγή του βιβλίου του (ό.π., σελ. 11): «Γίνετε πειραματόζωο μιας φαρμακευτικής εταιρείας και δοκιμάστε την ασφάλεια ενός φαρμάκου: 7.500 δολάρια. Η αμοιβή μπορεί να είναι υψηλότερη ή χαμηλότερη, ανάλογα με τον επεμβατικό χαρακτήρα της διαδικασίας που χρησιμοποιείται και την ταλαιπωρία που συνεπάγεται».
ΥΓ: Δοκιμάζοντας την τέχνη του στα λογοπαίγνια, ο κ. Μητσοτάκης δήλωσε: «Καλώ τα κορίτσια μας και τα αγόρια μας να τσιμπήσουν την ευκαιρία και να τσιμπηθούν με ένα εμβόλιο». Ας τσιμπηθούμε, λοιπόν, τώρα κι εμείς, για να βεβαιωθούμε ότι η Ελλάδα έχει πράγματι πρωθυπουργό κάποιον που δεν σέβεται ούτε τον εαυτό του ούτε τους πολίτες της χώρας του, θεωρώντας ότι τα πάντα είναι για (ξε)πούλημα.
ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
4.7.2021, σελ. 06β/22.