Ἡ συμβολὴ τοῦ Ἰωάννη Καποδίστρια στὴν ἐκπαίδευση τῶν Νεοελλήνων. (1827-1831)
Τρικαλιώτης Ἰάκωβος
φοιτητὴς τμήματος Ἱστορίας καὶ Ἀρχαιολογίας
Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
‘’ τῆς καλλίστης καὶ ἀσφαλεστάτης αὐτῆς ἐλπίδος τῆς πατρίδος …. τῆς ἀρίστης πασῶν, ἂν ὄχι καὶ τῆς μόνης, τῆς νεότητος …’’
(Ἰωάννη Καποδίστρια Ἐπιστολαὶ)
Εἶναι γεγονὸς ὅτι ἡ Ἱστορία τῆς Νεότερης Ἑλλάδας ἔχει συνδέσει τὶς τύχες της μὲ τὴν προσωπικότητα τοῦ Ἰωάννη Καποδίστρια τοῦ πρώτου κυβερνήτη τοῦ ἀνεξάρτητου Ἑλληνικοῦ κράτους. Πλῆθος ἐρευνῶν ,συγγραμμάτων, μονογραφιῶν, ἄρθρων , ἔχει ἀπασχολήσει κατὰ καιροὺς τὴν ἐπιστημονικὴ κοινότητα, μὲ στόχο τὴν πληρέστερη σκιαγράφηση καὶ κατανόηση τοῦ ἔργου του. Τὸ παρόν ἄρθρο πραγματεύεται τὴν Ἐκπαιδευτικὴ πολιτικὴ κατὰ τὴν Καποδιστριακὴ περίοδο. Ἀρχικὰ ἐπιδιώκεται νὰ παρουσιαστεῖ συνοπτικὰ τὸ ἐκπαιδευτικὸ πρόγραμμα τοῦ κυβερνήτη καὶ ἐν συνεχείᾳ παρατίθενται ζητήματα κριτικῆς, ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενο καὶ στόχους τῆς ἐκπαιδευτικῆς πολιτικῆς του.
Μέσα ἀπὸ τὸ ἀρχειακὸ ὑλικὸ καὶ κυρίως ἀπὸ τὶς ἐπιστολές του γνωρίζουμε ὅτι ἡ ἐκπαίδευση τῶν Ἑλληνοπαίδων ἀποτελοῦσε κύριο μέλημα τοῦ Καποδίστρια, ἀπὸ τὴν ἔναρξη τῆς πολιτικῆς καὶ διπλωματικῆς του διαδρομῆς μέχρι καὶ τὸν θάνατό του. Ὅπως λέει καὶ ἡ Ἱστορικὸς Ἑλένη Κούκου εἶναι ἀδύνατο νὰ ἐρευνήσει καὶ νὰ μελετήσει κανεὶς ὁποιαδήποτε πλευρὰ τῆς πολυκύμαντης ζωῆς του, χωρὶς νὰ συναπαντηθεῖ μὲ ταυτόχρονες καὶ παράλληλες ἐνέργειες καὶ δραστηριότητες γύρω ἀπὸ θέματα παιδείας καὶ μορφώσεως τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ. Στὸν μεγάλο φιλέλληνα Ἐϋνάρδο μέσα σὲ λίγες λέξεις ἀποκάλυψε τὸ σχέδιό του « Εἶμαι ἀποφασισμένος νὰ στηρίξω τὴν ἐπανόρθωσιν τῆς Ἑλλάδος εἰς δύο μεγάλας βάσεις, τὴν ἐργασίαν καὶ τὴν στοιχειώδη ἐκπαίδευση».
Ὡς γνωστὸν ἡ Γ΄ Ἐθνοσυνέλευση τῆς Τροιζήνας στὶς 14 Ἀπριλίου 1827 μὲ τὸ ὑπ’ ἀριθμὸν Στ΄ ψήφισμά της, ἐξέλεξε τὸν Ἰωάννη Καποδίστρια Κυβερνήτη τῆς Ἑλλάδος, γιὰ ἑπτὰ χρόνια. Κατὰ τὴ διάρκεια τῆς παραμονῆς του στὴν Εὐρώπη καὶ πρὶν ἀναχωρήσει γιὰ τὴν Ἑλλάδα μερίμνησε ἰδιαίτερα γιὰ τοὺς Ἕλληνες νέους ποὺ εἶχαν καταφύγει στὴν Εὐρώπη ἀπὸ τὴν ἔναρξη τῆς Ἑλληνικῆς ἐπανάστασης . Πολλοὶ ἀπὸ αὐτοὺς ἦταν πρόσφυγες καὶ ὀρφανὰ ποὺ οἱ γονεῖς τους εἴχανε χάσει τὴ ζωή τους στὸν ἀγώνα γιὰ τὴν ἐθνικὴ ἀνεξαρτησία. Μετὰ λύπης του ἔβλεπε τὴν Ἑλληνικὴ νεολαία νὰ εἶναι ‘’ἐρρημμένη εἰς τοὺς κινδύνους τῆς ἀθλιότητος καὶ διαφθορᾶς’’. Προσπάθησε μὲ κάθε δυνατὸ μέσο νὰ τοὺς συγκεντρώσει στὶς Ἑλληνικὲς κοινότητες τῶν μεγαλουπόλεων (Ἀγκώνα, Μασσαλία, Τεργέστη, Γενεύη, Βενετία), νὰ τοὺς περιθάλψει , νὰ τοὺς σιτίσει καὶ νὰ τοὺς μορφώσει. Σὲ συνεννόηση μὲ τὶς κατὰ τόπους Ἑλληνικὲς ἐκκλησίες τῶν πόλεων αὐτῶν, τοὺς πιὸ εὒπορους Ἕλληνες ἀλλὰ καὶ μὲ τὴ σημαντικὴ βοήθεια τῶν φιλελλήνων ἵδρυσε σχολεῖα καὶ ἔδωσε στέγη στὰ ἀπροστάτευτα, ὀρφανὰ καὶ περιπλανώμενα παιδιὰ . Ὁ πρῶτος θεμέλιος λίθος γιὰ τὴν πνευματικὴ ἀναγέννηση τοῦ Ἑλληνισμοῦ μόλις εἶχε τεθεῖ . Ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ εὐαισθησία τοῦ Καποδίστρια στὸ θέμα τῆς ἐπιβίωσης καὶ τῆς ἐκπαίδευσης τῶν νέων προερχόταν ἀπὸ τὴν πεποίθησή του ὅτι σὲ αὐτοὺς ἀνήκει τὸ μέλλον τῆς Ἑλλάδας. Ὅλα αὐτὰ τὰ παιδιὰ μετὰ τὴν ἐπιτυχῆ ὁλοκλήρωση τῶν σπουδῶν τους θὰ μποροῦσαν νὰ καταλάβουν θέσεις διοικητικοῦ, ἐπιστημονικοῦ προσωπικοῦ στὴν ἀνασυγκροτούμενη Ἑλλάδα καθὼς καὶ νὰ τὴν ἀντιπροσωπεύσουν στὴν Εὐρώπη σὰν διπλωμάτες.
Στὶς 11 Ἰανουαρίου τοῦ 1828 ὁ Καποδίστριας μεταβαίνει στὴν νῆσο Αἴγινα ( τὴ νέα πρωτεύουσα) γιὰ νὰ ἀρχίσει τὴν ἐκ βάθρων ἀνασυγκρότηση τοῦ νεοσύστατου Ἑλληνικοῦ κράτους. Ἡ κατάσταση τῆς Ἑλλάδος τὴν ἐποχὴ ποὺ ἀνέλαβε ὁ κυβερνήτης ἴσως μπορεῖ νὰ ἀποτυπωθεῖ στὴν παρακάτω περίοδο ‘’ χώρα ἐρήμωσης καὶ ἐν μέσῳ ἐρειπίων ἀθλιότητος πληθυσμοῦ πενομένων καὶ ἀνεστίων ’’. Τὰ δεινὰ ποὺ φέρνει ὁ πόλεμος καὶ ἡ ἀναρχία, ἡ οἰκονομικὴ κακοδαιμονία ποὺ μάστιζε κυρίως τὴν ἁπλὴ λαϊκὴ μάζα καθὼς καὶ ἡ καλλιέργεια τοπικιστικῶν τάσεων σὲ ὁρισμένες περιοχὲς ἦταν ἀπὸ τὰ βασικὰ θέματα ποὺ ἔπρεπε νὰ ἀντιμετωπίσει ὁ κυβερνήτης μέχρις ὅτου ἔρθει ἡ ἐπιδιωκόμενη δημόσια ἀσφάλεια. Καθ’ ὅλη τὴ διάρκεια τοῦ ἑπταετοῦς ἀγώνα τῆς ἐθνικῆς ἀνεξαρτησίας (1821-1827), ἡ λειτουργία τῆς ἐκπαιδευτικῆς δραστηριότητας δυσχεραινόταν ἀπὸ τὶς ἀντίξοες συνθῆκες διεξαγωγῆς της. Ὅπως γλαφυρὰ μᾶς ἀποτυπώνει καὶ ἡ παρακάτω περίοδος ‘’κατὰ τούς χρόνους τοῦ δεινοῦ ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας ἀγῶνος πᾶσα τοῦ γένους προσοχὴ ἐστράφη εἰς τὰ τοῦ πολέμου καὶ διὰ τῶν ὅπλων ἐπίτευξιν τῆς ἐλευθερίας’’. Λαὸς, ἱερεῖς, δάσκαλοι, λόγιοι, μαθητὲς (ὅσοι εἶχαν τὴν ἱκανότητα) σπεύδουν στὰ πεδία τῶν μαχῶν ‘’..ἀλλὰ οὗτοι (διδάσκαλοι, μαθητὲς) ὅσοι ἦσαν ἐν ἡλικίᾳ νὰ ἀποθέσουσι τὰ βιβλία καὶ τὸν κάλαμον καὶ νὰ λάβουσι εἰς τὰς χεῖρας τὰ ὅπλα‘’. Παρ’ ὅλες τὶς ἀντίξοες συνθῆκες ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ ὅτι παρατηρεῖται ἐκπαιδευτικὴ δραστηριότητα σὲ κάποιες περιοχὲς. Ἄξια ἀναφορᾶς εἶναι τὰ ἀλληλοδιδακτικὰ σχολεῖα τῆς Τρίπολης, Μεγάρων, Νάξου, Πάρου, Σαντορίνης, Σπετσῶν, ἡ Φιλόμουσος ἑταιρία τῶν Ἀθηνῶν καὶ ἡ φιλανθρωπικὴ ἑταιρία Ναυπλίου.
Ὁ Καποδίστριας πίστευε ὅτι ἡ ὀργάνωση τῆς παιδείας ἀποτελεῖ τὸν «γωνιαῖον λίθον» γιὰ τὴν ἀνασυγκρότηση τοῦ κράτους καὶ τοῦ ἔθνους. Ἡ ἐκπαιδευτικὴ πολιτικὴ ποὺ ἀκολούθησε διατυπώνεται στὸ διάγγελμα ποὺ ἀπεύθυνε στὴ Δ’ Ἐθνικὴ Συνέλευση, στὶς 30 Ἰουλίου 1829.
Στόχος του ἦταν νὰ ἐνισχύσει τὰ ἀλληλοδιδακτικὰ σχολεῖα, νὰ συστήσει «σχολεῖα τυπικὰ» καὶ παράλληλα νὰ ἱδρύσει «σχολεῖα ἀνωτέρας τάξεως διὰ τοὺς νέους ἕλληνας, τόσον τοὺς ἀφιερωθησομένους εἰς τὰ ἐκκλησιαστικά, ὅσο καὶ εἰς τοὺς μέλλοντας νὰ ὑπηρετήσουν τὴν πατρίδα, εἰς τὰ πολιτικὰ ἢ νὰ διατρέξουν τὸ στάδιον τῶν ἐπιστημῶν, τῶν τεχνῶν καὶ τῆς φιλολογίας».
Πρώτη μέριμνα τοῦ κυβερνήτη ἦταν νὰ ἀπομακρύνει ἀπὸ τὰ στρατόπεδα τοὺς «ψυχογιοὺς» τῶν ὁπλαρχηγῶν καθὼς καὶ τὰ περισσότερα ὀρφανὰ 10-15 χρόνων ποὺ ΄΄ἠλήτευον ,ἐπῄτουν καὶ διεφθείροντο΄΄ στοὺς δρόμους τοῦ νεοσύστατου Ἑλληνικοῦ κράτους. Ὁ Καποδίστριας θεωροῦσε αὐτὰ τὰ ὀρφανὰ ὡς ‘’τὴν μέλλουσα ἐλπίδα τοῦ ἔθνους ‘’. Μὲ τὴ βοήθεια τοῦ Ηeideck σὲ μικρὸ χρονικὸ διάστημα περιμάζεψε μέσα σὲ καλύβες ἀρκετὰ ὀρφανὰ ἀγόρια, τὰ ἒντυσε, τὰ ἔτρεφε καὶ τὰ ἒβαζε νὰ παρακολουθοῦν σχολικὰ μαθήματα. Στὶς 9 Μαρτίου 1829 ἔγιναν δεκτοὶ στὸ Ὀρφανοτροφεῖο τῆς Αἴγινας (στὸ πρῶτο δημόσιο ἐκπαιδευτικὸ ἵδρυμα) οἱ πρῶτοι τρόφιμοι. Ἄξιο ἀναφορᾶς εἶναι τὸ γεγονὸς ὅτι ἀπὸ τὰ 450 παιδιὰ ποὺ ἐκπαιδεύονταν κατὰ τὸ ἔτος 1830 στὸ Ὀρφανοτροφεῖο τὰ περισσότερα διδάσκονταν τὴν ἀλληλοδιδακτικὴ μέθοδο ἀλλὰ καὶ μαθήματα ὅπως τὴν ἀνάγνωση, τὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ γραμματεία, τὴν ἀριθμητικὴ, τὴν ἰχνογραφία, τὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσική, τὴν ἱερὰ ἱστορία, τὴν κατήχηση, τὴ γεωγραφία καὶ τὴ γυμναστική. Ὁ Καποδίστριας ἐπισκεπτόταν πολὺ συχνὰ τὸ Ὀρφανοτροφεῖο γιὰ νὰ ἔχει ἐπίγνωση τῆς κατάστασης καὶ τῶν ὅποιων προβλημάτων ἀνέκυπταν σὲ αὐτό. Ἐπιπλέον φρόντισε πολλὲς φορὲς καὶ γιὰ τὴν ἐπαγγελματικὴ-προοπτικὴ τῶν τροφίμων. Τοὺς ἔστελνε μὲ ἔξοδα τοῦ κράτους νὰ σπουδάσουν κάποια τέχνη π.χ. ἀπὸ τὶς ἐπιστολές του γνωρίζουμε ὅτι ἔστελνε τροφίμους γιὰ νὰ διδαχτοῦν τὴν τέχνη τῆς χρυσοχοϊκῆς, σιδηρουργικῆς, ξυλουργικῆς κλπ.
Γιὰ τὴν ἀρτιότερη ἐκτέλεση τῆς ἐκπαιδευτικῆς του πολιτικῆς ὁ κυβερνήτης ἵδρυσε τὴ «Γραμματεία Ἐκκλησιαστικῶν καὶ Δημόσιου ἐκπαιδεύσεως» καθὼς καὶ εἰδικὲς ἐπιτροπὲς ποὺ θὰ εἶχαν τὴ γενικὴ ἐποπτεία στὰ ἐκπαιδευτικὰ δρώμενα .Αὐτὲς οἱ ἐπιτροπὲς εἶχαν σκοπὸ τὴ μελέτη – ἐπίλυση ὅλων τῶν ἐκπαιδευτικῶν προβλημάτων ποὺ θὰ ἀνέκυπταν καθὼς καὶ τῆς συγγραφῆς – μετάφρασης τῶν σχολικῶν ἐγχειριδίων ποὺ θὰ διανέμονταν στοὺς μαθητὲς καὶ στοὺς δασκάλους. Μία ἀπὸ αὐτὲς τὶς ἐπιτροπὲς ἦταν καὶ ἡ Γ΄ ἐπιτροπὴ προπαιδείας ὑπὸ τοὺς Κοκκώνη, Νικητόπουλου, Dutrone μὲ ἁρμοδιότητες τὸν ἀκριβῆ καθορισμὸ τῆς ἀλληλοδιδακτικῆς μεθόδου στὰ ἑλληνικὰ σχολεῖα.
Ο Ι. Κοκκώνης μετέφρασε τὸ 1830 τὸν ὁδηγὸ τῆς ἀλληλοδιδακτικῆς μεθόδου τοῦ Σαραζινοῦ (Sarazin 18ος αἰώνας Γαλλία). Σύμφωνα μὲ αὐτὸν ὁ δάσκαλος ἀξιοποιεῖ τοὺς καλύτερους μαθητὲς τοῦ σχολείου (τοὺς πρωτόσχολους) χρησιμοποιώντας τους, γιὰ τὴ διδασκαλία τῶν ὑπολοίπων, πάντα ὑπὸ τὴν καθοδήγησή του. Ὅπως χαρακτηριστικὰ μᾶς πληροφορεῖ ὁ Ι. Κοκκώνης τὸ ἀλληλοδιδακτικὸ σχολεῖο ἤθελε τὸν δάσκαλο: «δραστικόν, προικισμένον μὲ χαρακτῆρος εὐστάθειαν, ἀγαπῶντα τὴν εὐταξίαν, ἀφοσιωμένον εἰς τὸ ἐπάγγελμά του, τὸ ὁποῖον πρέπει νὰ ἐναγκαλισθῇ κατὰ τινα ίδίαν κλίσιν πρὸς αὐτό. Πρέπει νὰ εὐχαριστῆται νὰ ἦναι ἀναμέσον τῶν παιδίων, καὶ νὰ καταδέχεται νὰ συγκαταβαίνῃ χάριν αὐτῶν καὶ εἰς τὰ παραμικρὰ πράγματα. Ἂν δὲν ἔχῃ τὰ προτερήματα ταῦτα, ἂς ἔμβῃ εἰς κανὲν ἄλλο στάδιο· εἰς τὸ διδασκαλικὸν δὲν θέλει κάμει κανὲν ὄφελος …».
Στὴν πρώτη βαθμίδα τῆς ἐκπαίδευσης κατατάσσονται τὰ ἀλληλοδιδακτικὰ σχολεῖα τῶν κατὰ τόπους περιοχῶν τῆς Ἑλλάδας ἀλλὰ καὶ τὰ ἐναπομείναντα Ἑλληνικὰ. Μὲ τὸ ὑπ. Ἀριθ. 1032 διάταγμα τῆς 22ας Ἰουλίου 1830 καθιερώνει τὴν ἀλληλοδιδακτικὴ μέθοδο. Φυσικὰ εἶναι ἀναγκαῖο νὰ ἀναφερθεῖ ἡ ἵδρυση στὴν Αἴγινα τοῦ λεγόμενου Πρότυπου Σχολείου τὸν Ἰούλιο 1830 (ἕνα εἶδος διδασκαλείου) ποὺ κατατάσσεται στὴ δεύτερη ἐκπαιδευτικὴ βαθμίδα. Στόχος αὐτοῦ τοῦ σχολείου ἦταν ἡ ἐπιμόρφωση τῶν νέων διδασκάλων τῆς στοιχειώδους ἐκπαίδευσης κατὰ τὸ παιδαγωγικὸ σύστημα τοῦ Sarazin. Σὲ αὐτὸ τὸ πρότυπο κέντρο μετεκπαίδευσης φοιτοῦσαν οἱ καλύτεροι μαθητὲς τῶν ἀλληλοδιδακτικῶν σχολείων γιὰ τρία ἔτη. Ἐκτὸς ὅμως ἀπὸ τὸ πρότυπο σχολεῖο ὁ Καποδίστριας ἵδρυσε καὶ τὸ λεγόμενο Κεντρικὸ σχολειὸ τῆς Αἴγινας 1 Νοεμβρίου 1828. Σκοπὸς αὐτοῦ ἦταν ἡ ἐκπαίδευση τῶν δασκάλων τῶν πρότυπων σχολείων ἀλλὰ καὶ ἡ ἐκπαίδευση τῶν στελεχῶν τῶν δημοσίων ὑπηρεσιῶν τοῦ κράτους. Οὐσιαστικὰ τὸ Κεντρικὸ σχολεῖο τῆς Αἴγινας ἦταν τὸ φυτώριο τῶν μελλόντων Ἑλλήνων δασκάλων. Ἐπιπλέον ὁ Καποδιστρίας ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἵδρυση νέων σχολείων φρόντισε καὶ τὴν ἀναδιοργάνωση τῶν ἤδη ὑπαρχόντων ἐκπαιδευτικῶν ἱδρυμάτων μὲ οἰκονομικὴ ἐνίσχυση, στελέχωση διδακτικοῦ προσωπικοῦ καθὼς καὶ ἀποστολὴ σχολικῶν ἐγχειριδίων, πινάκων κλπ .
Ὅμως ἡ δράση τοῦ Καποδίστρια δὲν περιορίζεται ἐδῶ. Τὸ 1828, στὴν προσπάθειά του νὰ ἐπανδρώσει τὸ Τακτικὸ σῶμα στρατοῦ μὲ ἱκανὰ καὶ ὑψηλῆς κατάρτισης στελέχη, ἱδρύει τὴ Στρατιωτικὴ Σχολὴ στὸ Ναύπλιο, τὴν ὁποία καὶ ὀνομάζει Στρατιωτικὴ Σχολὴ Εὐελπίδων. Λέγεται ὅτι ὁ ἴδιος ὀνόμασε τοὺς πέντε πρώτους μαθητὲς «Εὐέλπιδες» γιὰ νὰ ὑποδείξει στοὺς Ἕλληνες ὅτι οἱ ἐλπίδες τῆς Ἑλλάδος στηρίζονται στοὺς μορφωμένους ἀξιωματικούς, ὅπως γράφει ὁ Ἀνδρέας Καστανῆς. Ἐπιπλέον τὸ πολεμικὸ πλοῖο «Σπέτσαι» λειτουργεῖ ὡς ὀρφανοτροφεῖο γιὰ τοὺς ναυτόπαιδες καὶ μάλιστα ἐντὸς του πλοίου ὑπῆρχε βιβλιοθήκη γιὰ τὴ μελέτη τῶν ἀξιωματικῶν καὶ τῶν ναυτῶν. Κατὰ τὸ ἔτος 1829, ὁ κυβερνήτης μὲ βάση τὴν ἀναγκαιότητα καὶ τὴ σημασία τῆς γεωργικῆς ἐκπαίδευσης προχώρησε στὴν ἵδρυση τῆς Γεωργικῆς Σχολῆς τῆς Τίρυνθας στὸ Ναύπλιο, ὅπου αὐτὴ παρεῖχε στοὺς τροφίμους τὴν στοιχειώδη γεωργικὴ ἐκπαίδευση. Ὁ Καποδίστριας ὑλοποιώντας τὸ πρόγραμμά του γιὰ τὴν ἀνασυγκρότηση τοῦ ἔθνους, ἦταν φυσικὸ νὰ ἐπιδείξει μέριμνα καὶ γιὰ τὴν ἐκκλησιαστικὴ ἐκπαίδευση, συνδυασμένη μὲ τὴν προοπτικὴ τῆς ἀναθέρμανσης τοῦ ἐν Χριστῷ φρονήματος. Ἔτσι στὴν Ἱερὰ Μονὴ Ζωοδόχου Πηγῆς στὸν Πόρο, τὴν 30η Ὀκτωβρίου 1830 μ’ ἐπισημότητα ἔγινε ἡ ἔναρξη τῶν μαθημάτων τοῦ Ἐκκλησιαστικῆς Σχολῆς. Στὴν ἐπιστολὴ ποὺ ἀπέστειλε ὁ Κυβερνήτης πρὸς τοὺς ἁρμόδιους τῆς σχολῆς ἀνέφερε μεταξὺ ἄλλων : «Ἀρχὴν τοῦ θείου ἔργου, ποιούμενοι, ἀφειδῶς, τοῦ θείου εὐχόμεθα μεθ’ ὑμῶν νὰ ἴδωμεν ἀξίους καρποὺς τῶν πνευματικῶν σας κόπων, τῶν προσπαθειῶν τῆς Κυβερνήσεως καὶ τῶν προσδοκιῶν τοῦ Ἔθνους». (Γενικὴ Ἐφημ. Τῆς Ἑλλάδος ἔτος Ε 1830).
Ἄξιο ἀναφορᾶς εἶναι καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ Καποδιστρίας δὲν περιορίζεται στὸ γράψιμο κάποιων ἐπιστολῶν γιὰ τὰ ἐκπαιδευτικὰ δρώμενα, ἀλλὰ ὁ ἴδιος ἐπισκέπτεται τὰ σχολεῖα, παρακολουθεῖ μαθήματα, ἐνθαρρύνει δασκάλους καὶ μαθητές, συζητάει γιὰ τὰ προβλήματα καὶ τὶς ἀγωνίες τους. Ὁ Ἑλληνικὸς λαὸς ἀνταποκρίνεται στὸ κάλεσμα τοῦ Κυβερνήτη μὲ ἰδιαίτερο ζῆλο. Ἀρκετοὶ Ἕλληνες νέοι ‘’ὑπερπηδῶντες μύριας ὄσας δυσκολίας, μὲ μοναδικὰ ἐφόδια τὴ φιλομάθεια κὰ τὴν πενία’’ κατέφθαναν στὴν Αἴγινα, ποὺ τὴν ἐποχὴ ἐκείνη ἀποτελεῖ τὸ πνευματικὸ κέντρο τοῦ νεοσύστατου Ἑλληνικοῦ κράτους, μὲ σκοπὸ τὴ φοίτησή τους σὲ κάποιο ἀπὸ τὰ ἐκπαιδευτικὰ ἱδρύματα τῆς νήσου. Ὁ ἀπολογισμὸς τοῦ α΄ ἔτους ἀντικατοπτρίζει τὴν παραπάνω εἰκόνα. Ἡ νεοσύστατη Ἑλλάδα τῶν 600.000 χιλ. περίπου κατοίκων ἀριθμοῦσε 7.824 μαθητὲς ἐνῷ τὸν δεύτερο χρόνο ἀμέσως μετὰ τὴν λήξη τοῦ πολέμου ὁ ἀριθμὸς αὐτὸς αὐξήθηκε σημαντικά. Ἐπιλογικὰ ἀναφέρω ὅτι τὸ ἔτος 1831 λειτουργοῦσαν στὴν ἐλεύθερη Ἑλλάδα 121 σχολεῖα μὲ 9.247 μαθητές.
Ἡ ἀναδιοργάνωση ὅμως τῆς παιδείας προϋπέθετε τὴν ὕπαρξη ἀναγκαίων οἰκονομικῶν πόρων. Τὸ νεοσύστατο Ἑλληνικὸ κράτος μαστιζόταν τότε ἀπὸ οἰκονομικὴ δυσπραγία μὲ ἀποτέλεσμα τὸ ἔργο τοῦ Κυβερνήτη νὰ δυσχεραίνει ἀκόμα περισσότερο. Ἡ δημοσιονομικὴ πολιτικὴ τοῦ Καποδίστρια εἶχε τοὺς ἑξῆς ἄξονες: τὶς μοναστηριακὲς καὶ ἐκκλησιαστικὲς προσόδους ἀπὸ τὴ φορολογήση τῆς ἐκκλησιαστικῆς περιουσίας, τὶς κρατικὲς ἐπιχορηγήσεις, τὴν ἰδιωτικὴ συνεισφορὰ (μὲ κύρια πηγὴ τοὺς φίλους τοῦ Κυβερνήτη ἀλλὰ καὶ τοὺς ἁπανταχοῦ φιλέλληνες), τοὺς ἐπιτόπιους φόρους καὶ τὰ κληροδοτήματα.
Ἐπιπρόσθετα εἶναι ἀναγκαῖο νομίζω νὰ ἀναζητηθοῦν ζητήματα περὶ τοῦ γνωστικοῦ προσανατολισμοῦ τῆς παιδείας κατὰ τὴν Καποδιστριακὴ περίοδο . O Κυβερνήτης πίστευε ὅτι ὁ μόνος δρόμος γιὰ τὴ «μόνιμο καὶ ἀληθινὴ τοῦ ἔθνους εὐδαιμονία» ἦταν ἡ παιδεία. Ἡ ἐκπαιδευτικὴ πολιτική του πάντως ἐντασσόταν σὲ ἕνα εὐρύτερο κυβερνητικὸ πρόγραμμα. Ἄξιο ἀναφορᾶς ἀποτελεῖ ἡ ἐγκύκλιος ποὺ ἔστειλε ὁ γραμματέας τῆς παιδείας Ν. Χρυσόγελος τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1829, κατ’ ἐντολὴν τοῦ Καποδίστρια, πρὸς τοὺς διδασκάλους τῆς ἐπικράτειας. Ἀρχικὰ τονίζει τὶς προσπάθειες ποὺ γίνονταν γιὰ τὴν σύνταξη ὁμοιόμορφης διδακτικῆς μεθόδου σὲ ὅλα τὰ ἐκπαιδευτικὰ ἱδρύματα τῆς χώρας καὶ τὶς θετικὲς ἐπιπτώσεις ποὺ θὰ ἐπέφερε τὸ σύστημα αὐτὸ. Ἔπειτα τονιζόταν ἡ ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη ἀναδιοργάνωσης τῆς παιδείας καθὼς ἡ κυβέρνηση τὴν θεωροῦσε «ὡς βάσιν τῆς κοινωνικῆς καὶ πολιτικῆς ἐπανορθώσεως τοὺς ἔθνους καὶ διὰ τοῦτο τὸ ὑψηλότερον χρέος της». Ἐπιλογικὰ παροτρύνει τοὺς δασκάλους νὰ καταβάλουν « πάντα πόνον καὶ σπουδὴν εἰς τὴν ἐκπαίδευσην τῶν παίδων».
Τὸ περιεχόμενο τῆς διδασκαλίας τῶν μαθημάτων κατὰ τὸν Καποδίστρια ἔπρεπε νὰ προσανατολιστεῖ στὴ σύζευξη τῆς Ἑλληνικῆς ὀρθόδοξου πίστεως καὶ τοῦ πατριωτικοῦ αἰσθήματος, ὅπως ἄλλωστε διακήρυξε καὶ στὸ διάγγελμα ποὺ ἀπεύθυνε στὴ Δ’ Ἐθνικὴ Συνέλευση, στὶς 30 Ἰουλίου 1829 «διὰ τῆς ἱερᾶς θρησκείας καὶ τῆς ὀρθῆς παιδείας ἠθικὴν τῶν πολιτῶν διαμόρφωσιν». Θεμέλιο λίθο τῆς παιδείας ἔλεγε πρέπει νὰ θέσουν οἱ δάσκαλοι «τὸν φόβο Θεοῦ, τὴν ἀρχὴ τῆς σοφίας». Ἡ βάση ἐπὶ τῆς ὁποίας ἔπρεπε νὰ θεμελιωθεῖ τὸ οἰκοδόμημα τῆς παιδείας κατ΄ αὐτὸν ἦταν ἡ ζῶσα ἑλληνοχριστιανικὴ παράδοση καὶ ἡ ἐθνικὴ διαπαιδαγώγηση τῶν ἑλληνοπαίδων μὲ στόχο νὰ καταστοῦν ὑγιεῖς πολίτες, μέλη τοῦ ἔθνους. Θεωροῦσε τὰ σχολεῖα, ὅπως μᾶς πληροφορεῖ ὁ Ι. Κοκκώνης στὰ ἄρθρα του, ὡς τὰ φυτώρια τῶν νέων πολιτῶν τοῦ ἔθνους, καὶ πού μὲ τὴν ὀρθὴ πολιτικὴ καὶ κοινωνικὴ ἀγωγή τους θὰ συντελοῦσαν στὴν κοινὴ εὐδαιμονία τῆς πολιτείας. Συνεχίζοντας ὁ Κοκκώνης στὸν προσανατολισμὸ τῆς παιδείας μᾶς λέει ὅτι ὁ μαθητὴς μέσα ἀπὸ τὴν ὑγιῆ διδασκαλία θὰ πρέπει νὰ γνωρίσει «τὰ πρὸς τὸν Θεόν, τὰ πρὸς ἑαυτόν, τὰ πρὸς τὸν πλησίον καὶ τὰ πρὸς τὴν κοινωνίαν καθήκοντα». Μέσα ἀπὸ τὶς ἐγκυκλίους καὶ τὶς ἐπιστολές του καθίσταται σαφὲς ὅτι ὁ Καποδίστριας δὲν μπορεῖ νὰ φανταστεῖ μία παιδεία χωρὶς ἠθικοθρησκευτικὸ προσανατολισμὸ. Ἕνα τέτοιο παράδειγμα εἶναι καὶ ἡ ἐπιστολή του πρὸς τὸν συνεργάτη του Ἀν. Λόντο ὅπου του γράφει «Μία πρέπει νὰ εἶναι ἡ ἀποστολή σας, ἡ ἐξασφάλισις τῶν δικαιωμάτων τοῦ ἀνθρώπου καὶ ἡ διὰ τῆς παιδείας μόρφωσις τῶν ἠθῶν του, διὰ τῆς ὁποίας θὰ ἀναδειχθῇ εἰς τὸν λοιπὸν πεφωτισμένον κόσμον ἄξιος τῆς ἐλευθερίας».
Πάντως, κύριος προσανατολισμὸς τῆς ἐκπαιδευτικῆς του πολιτικῆς ἦταν ἡ παροχὴ τῆς στοιχειώδους δωρεὰν ἐκπαίδευσης στοὺς Ἑλληνόπαιδες. Ὁ Καποδιστρίας θεωροῦσε ὅτι ἔπρεπε νὰ βάλει γερὰ θεμέλια στὸ οἰκοδόμημα τῆς παιδείας γιὰ νὰ καταστεῖ αὐτὸ στέρεο καὶ ὑγιές. Οἱ πηγὲς μᾶς πληροφοροῦν ὅτι δέχτηκε ἔντονη κριτικὴ ἀπὸ λόγιους τῆς ἐποχῆς γιὰ τὴν ἐκπαιδευτική του πολιτικὴ καὶ κυρίως τὶς κατευθύνσεις ποὺ αὐτὴ ἀκολουθοῦσε. Ἀρκετοὶ ἀπὸ αὐτοὺς πίστευαν ὅτι ἔπρεπε νὰ ἱδρύσει Πανεπιστήμιο γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς ἀνώτερης παιδείας τῶν Ἑλλήνων. Ὅμως ὁ Κυβερνήτης φρονοῦσε ὅτι οἱ Ἕλληνες δὲν εἶχαν ἀκόμη τὶς ἀναγκαῖες πνευματικὲς προϋποθέσεις γιὰ νὰ ἀφομοιώσουν μαθήματα ἀνώτερου ἐπιπέδου. Τὴ στοιχειώδη ἐκπαίδευση τὴ θεωροῦσε προσωρινὰ ἀπαραίτητη γιὰ τίς δεδομένες ἀνάγκες τῆς χώρας. Ἦταν ὑπέρμαχος τῆς ἐξελικτικῆς ἐκπαιδευτικῆς πολιτικῆς δηλ. ἀπὸ τὰ κατώτερα στάδια τῆς παιδείας νὰ προχωρήσουν οἱ μαθητὲς στὰ ἀνώτερα καὶ στὰ ἀνώτατα, ἐφόσον φυσικὰ θὰ εἶχαν τὶς ἀπαραίτητες πνευματικὲς προϋποθέσεις. Ὅπως μᾶς πληροφορεῖ ὁ συγγραφεὰς καὶ πολιτικὸς Νικόλαος Δραγούμης, στὸ ἔργο του ‘’Ἱστορικὲς Ἀναμνήσεις (1874)‘’, ὁ Καποδίστριας ἔλεγε ‘’θέλετε Πανεπιστήμιο, ἀλλὰ ἔχετε ἀκροατήριον καὶ καθηγητάς;»
Ἕνα ἀκόμη στοιχεῖο αὐτῆς τῆς ἐκπαιδευτικῆς πολιτικῆς ἦταν ἡ πρόθεση τοῦ Καποδίστρια ἡ ἐκπαίδευση νὰ δοθεῖ σὲ ὁλόκληρο τὸν Ἑλληνικὸ λαὸ χωρὶς κοινωνικὲς διακρίσεις. Ἤθελε ὅλα τὰ κοινωνικὰ στρώματα καὶ δὴ τὰ χαμηλότερα νὰ ἔχουν τὴ δυνατότητα τῆς δωρεὰν στοιχειώδους μόρφωσης καθὼς, ὅπως ἀναφέραμε καὶ προηγουμένως, θωροῦσε ὅτι ἡ πρόοδος τοῦ ἔθνους συνεπαγόταν τὴν πνευματικὴ ἀνόρθωσή του. Ἀπώτερος στόχος τῶν παραπάνω ἦταν ἡ δημιουργία ἑνὸς μόνιμου σχολικοῦ δικτύου. Ἔτσι ἐπιδίωξε νὰ ἱδρυθοῦν ἀλληλοδιδακτικὰ σχολεῖα σὲ ὅλη τὴν περιφέρεια τῆς νεοσύστατης Ἑλλάδας, στὶς μεγάλες πόλεις στὶς ἐπαρχίες καὶ σὲ ὅσα δυνατὸν περισσότερα χωριά.
Ἐπιλογικὰ πρέπει νὰ σημειωθεῖ ὅτι παρ’ ὅλες τὶς ἀναπόφευκτες δυσκολίες ἐπὶ Καποδίστρια μπῆκαν τὰ θεμέλια τῆς ἐθνικῆς ἀνασυγκρότησης. Ἑπόμενος στόχος μετὰ τὴ θεμελίωση ἦταν ἡ ἀνέγερση τοῦ νεοσύστατου Ἑλληνικοῦ κράτους. Αὐτήν, ὅμως, δὲν τὴν εἶδε ποτὲ ὁ πρῶτος κυβερνήτης τῆς Ἑλλάδας, ἀφοῦ τὸ πρωὶ τῆς 27ης Σεπτεμβρίου τοῦ ἔτους 1831 δέχθηκε δολοφονικὴ ἐπίθεση ἀπὸ τὸν Κωνσταντῖνο καὶ τὸν Γεώργιο Μαυρομιχάλη ἔξω ἀπὸ τὴν ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Σπυρίδωνα στὸ Ναύπλιο, ὅπου μετέβαινε γιὰ νὰ ἐκκλησιασθεῖ. Ἂς μοῦ ἐπιτραπεῖ νὰ κλείσω τὸ παρόν ἄρθρο μὲ τὰ λόγια τῆς ἱστορικοῦ Ἑλένης Κούκου ποὺ συνοψίζει σὲ λίγες γραμμὲς τὰ ἔτη τῆς Καποδιστριακῆς ἐκπαιδευτικῆς πολιτικῆς . ‘’ Ὁ σπόρος, ὁ μετὰ τόσων κόπων καὶ πικριῶν σπαρείς , εἶχε πέσει εἰς γόνιμον γῆν, εἰς τὴν ἀπὸ μακροῦ διψῶσαν παιδείας ψυχὴν τῆς ἑλληνικῆς νεότητος..’’. Παιδείας μὲ ὅραμα, παιδείας ἀνθεκτικῆς στὶς ἑκάστοτε ἀλγεινὲς ἱστορικὲς περιστάσεις.
Πηγὲς- βιβλιογραφία
Ἑλένη Ε. Κούκκου -Ὁ Καποδίστριας καὶ ἡ παιδεία Τόμος Β΄ – Τὰ ἐκπαιδευτικὰ ἱδρύματα τῆς Αἰγίνης (1827-1832) Ἀθήνα 1972
Ἑλένη Ε. Κούκκου – – Ἰωάννης Καποδίστριας: ὁ ἄνθρωπος – ὁ διπλωμάτης (1800-1828) Ἀθήνα 1995
Ἀπόστολος Βακαλόπουλος – Ἱστορία τοῦ νέου ἑλληνισμοῦ Ἄρθρο τοῦ Βασ. Σφυρόερα: Οἱ στόχοι τῆς ἐκπαιδευτικῆς πολιτικῆς τοῦ Καποδίστρια Θεσσαλονίκη 1973
Δημήτριος Διαμάντης – Ἡ ἐκπαίδευση κατὰ τὸν Καποδίστρια Ἐπιστημονικὸ Βῆμα, τ. 6, Ἰούνιος 2006
Τρύφωνος Εὐαγγελίδου – Ἡ παιδεία ἐπὶ Τουρκοκρατίας Ἀθήνα 1936
Ἐλευθερία Γκαρὴ Ἄρθρο – Ἡ ἀλληλοδιδακτικὴ μέθοδος διδασκαλίας
Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους τόμος ΙΒ΄ «Ἡ ἑλληνικὴ ἐπανάσταση» Ἐκδοτικὴ Ἀθηνῶν, Ἀθήνα 1975
Λάμπρου Κ. Σκότζου Ἄρθρο – Ἡ ἐκκλησιαστικὴ πολιτικὴ τοῦ Ἰωάννη Καποδίστρια
Μπαμπούνης Χαράλαμπος Διδακτορικὴ διατριβὴ – Ἡ Γραμματεία τῶν Ἐκκλησιαστικῶν καὶ τῆς δημοσίου ἐκπαιδεύσεως καὶ ἡ ἐκπαιδευτικὴ πραγματικότητα κατὰ τὴν καποδιστριακὴ περίοδο. (1998, Ἐθνικὸ καὶ Καποδιστριακὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν (ΕΚΠΑ)