Στάθη Πελαγίδη Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ Παν/μίου Δυτ. Μακεδονίας
Εἶναι γνωστὸ ὅτι ἡ πόλη τοῦ Ἁγίου Δημητρίου λειτούργησε ὡς καταφύγιο προσφύγων ἤδη ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ περίοδο. Πράγματι, οἱ ἀπανωτὲς ἀβαροσλαβικὲς ἐπιδρομὲς κατὰ τῆς Θεσσαλονίκης, κυρίως ἀπὸ τὸν 5ο μέχρι καὶ τὸν 7ο αἰῶνα, ἐξωθοῦν χιλιάδες ἀποφύγων (προσφύγων), ἀκόμη καὶ ἀπὸ περιοχὲς τῆς βόρειας Βαλκανικῆς (χριστιανῶν καὶ μή), νὰ ἀναζητήσουν ἄσυλο καὶ καταφύγιο σ’ αὐτὴν τὴν πόλη, ἡ ὁποία, κατὰ τὴ λαϊκὴ δοξασία καὶ κατὰ τὴ Βίβλο τῶν Θαυμάτων, προστατευόταν ἀπὸ τὸν Ἅγιο Δη-μήτριο [1] . Τὸ φαινόμενο αὐτό, σὲ ἐντονότερο βαθμό, συνεχίζεται καὶ στὰ νεότερα χρόνια. Συγκεκριμένα, ἡ Θεσσαλονίκη στὴν 100/ετία τοῦ ἐλεύθερου ἐθνικοῦ της βίου, ἀπὸ τὸ 1912 μέχρι σήμερα, θὰ ὑποδεχθεῖ, καὶ πάλι, ὁμόθρησκους καὶ ἀλλόθρησκους προσφυγικοὺς πληθυσμούς. Ὅμως, τὰ μαζικὰ καὶ βίαια προσφυγικὰ ρεύματα τοῦ 20ου αἰώνα, ἀπὸ τὰ ὁποῖα, κάθε τόσο, κατακλύζεται, φρονοῦμε ὅτι ἀνεβάζουν πολὺ ὑψηλότερα τὸ ἠθικό της μεγαλεῖο καὶ τὴν ἐπιβάλλουν ὡς τὴν πόλη μὲ τὴ μεγαλύτερη κοινωνικὴ ἱστορία.
Α) Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΩΣ ΠΕΡΑΣΜΑ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ Πρῶτα πρῶτα, ὅταν ὁ ἑλληνικὸς στρατὸς κατέλαβε καὶ ἀπελευθέρωσε τὴ Θεσσαλονίκη (26 Ὀκτωβρίου 1912), ὑπῆρχαν ἤδη στὴν πόλη κάπου 10.000 (δέκα χιλιάδες) μουσουλμάνοι πρόσφυγες, ἀπὸ τὴ βόρεια καὶ δυτικὴ Μακεδονία, οἱ ὁποῖοι κατέφυγαν ἐκεῖ τὸν πρῶτο κιόλας μῆνα τῶν Βαλκανικῶν Πολέμων (Ὀκτώβριος 1912). Γιὰ τὴν περίθαλψη τῶν ἐν λόγῳ προσφύγων οἱ ἑλληνικὲς ὑπηρεσίες τῆς πόλης ἔχουν δαπανήσει τὸ ποσὸν τῶν 71.700 δρχ., μέχρι τὴ σταδιακὴ ἀναχώρησή τους γιὰ τὴν Τουρκία καὶ ἐνῷ οἱ πολεμικὲς ἐπιχειρήσεις συνεχίζονταν [2] . Ἔπειτα, τὸ μεγάλο καὶ ὀξὺ προσφυγικὸ πρόβλημα στὴν πόλη τῆς Θεσσαλονίκης δημιουργεῖται μετὰ τὴ Συνθήκη τοῦ Βουκουρεστίου (Αὔγ. 1913), ὁπότε ἡ Μακεδονία κατακλύζεται ἀπὸ ἀθρόα προσφυγικὰ ρεύματα Μουσουλμάνων, ἀπὸ βουλγαροκρατούμενες, κυρίως, περιοχές. Στὴ Θεσσαλονίκη (τρίτο χιλιόμετρο τῆς σιδηροδρομικῆς γραμμῆς πρὸς Κωνσταντινούπολη) καταφεύγουν κάπου 4.000 (τέσσερις χιλιάδες) Μουσουλμάνοι ἀπὸ ὀχτὼ χωριὰ τῆς περιοχῆς Στρώμνιτσας. Τὸ Γραφεῖο Ἐργασίας τῆς πόλης ἀναλαμβάνει τὴν περίθαλψη καὶ τροφοδοσία τους, μὲ τὴν προοπτικὴ νὰ τοὺς προωθήσει στὴν περιφέρεια Κιλκίς, σὲ οἰκισμοὺς ποὺ εἶχαν ἐγκαταλειφθεῖ ἀπὸ τοὺς ἀποχωρήσαντες Βουλγαρόφρονες κατοίκους τους. Ὅμως, οἱ μουσουλμάνοι αὐτοὶ προτίμησαν νὰ πουλήσουν τὰ ζῶα καὶ τὴν κινητή τους περιουσία καὶ νὰ φύγουν στὴ Μικρὰ Ἀσία, μὲ ὑπέρογκα ἔξοδα τῆς ἑλληνικῆς κυβέρνησης. Παρασύρθηκαν ἀπὸ τὸ γενικὸ ρεῦμα τῆς φυγῆς, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ ὁδηγίες ποὺ δέχτηκαν τόσο ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη, ὅσο καὶ ἀπὸ τὴ μουσουλμανικὴ Κοινότητα τῆς Θεσσαλονίκης [3] . Καὶ δὲν ἦταν μόνο αὐτοὶ οἱ πρόσφυγες μουσουλμάνοι ποὺ κατέκλυσαν τὶς παρυφὲς τῆς πόλης. Ἦταν καὶ οἱ πρόσφυγες ἀπὸ τὴ βουλγαροκρατούμενη δυτικὴ Θράκη (1913-1919) ἀλλὰ καὶ ἀπὸ ἄλλες βουλγαρικὲς περιοχὲς (Ἄνω Πετρίτσι, Ὀσμανιέ, Ἄνω Τζουμαγιά, Ἄνω Νευροκόπι, Μελένικο, κ.ἄ.), οἱ ὁποῖες περιῆλθαν στὴ Βουλγαρία μὲ τὴ Συνθήκη τοῦ Βουκουρεστίου. Ὅλοι αὐτοὶ οἱ Μουσουλμάνοι (πάνω ἀπὸ 130.000 ἄτομα) κατεβαίνουν στὴ Θεσσαλονίκη, σύμφωνα μὲ ὁδηγίες ἀπὸ τὴν τουρκικὴ πλευρά [4] . Στὴ συνέχεια, φιλοξενοῦνται ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τῆς πόλης μὲ ὑπέρογκες δαπάνες, ἕως ὅτου ἐπιβιβαστοῦν στὰ πλοῖα καὶ προωθηθοῦν στὴν Ἀνατολικὴ Θράκη καὶ στὴ Μ. Ἀσία, προκειμένου νὰ ἐγκατασταθοῦν στὶς ἐκεῖ ἑλληνικὲς περιουσίες. Στόχος τῆς «κρυφίας ταύτης ὑποκινήσεως καὶ ἀναχωρήσεως τῶν Μουσουλμάνων» ἦταν νὰ ἀναγκαστοῦν οἱ Ἕλληνες τῶν παραπάνω περιοχῶν τῆς Τουρκίας νὰ ἐγκαταλείψουν τὶς ἑστίες τους [5] . Ἡ τουρκική, βέβαια, πλευρὰ ἀποδίδει τὴ μαζικὴ μετανάστευση τῶν μουσουλμάνων τῆς Μακεδονίας σὲ αὐθαιρεσίες τοῦ ἑλληνικοῦ πληθυσμοῦ, κυρίως τῶν προσφύγων, εἰς βάρος τους [6] . Στοὺς παραπάνω 130.000 μουσουλμάνους (ἀπὸ Μακεδονία καὶ βουλγαροκρατούμενες περιοχές), οἱ ὁποῖοι πέρασαν, ὡς πρόσφυγες, ἀπὸ τὴ Θεσσαλονίκη μετὰ τοὺς Βαλκανικοὺς Πολέμους (1912-1913), θὰ προσθέσομε καὶ τὸν μεγάλο ὄγκο τῶν 329.000 μουσουλμάνων τῆς Μακεδονίας καὶ τῆς Ἠπείρου, οἱ ὁποῖοι προωθήθηκαν στὴν Τουρκία ἀπὸ τὸ λιμάνι τῆς Θεσσαλονίκης, στὰ πλαίσια τῆς Σύμβασης γιὰ τὴν ὑποχρεωτικὴ Ἀνταλλαγὴ τῶν Ἑλληνοτουρκικῶν πληθυσμῶν (30 Ἰαν. 1923). Ἂν καί, ἐπισήμως, θεωροῦνται μετανάστες, στὴν οὐσία εἶναι πρόσφυγες, διότι ὑποχρεώθηκαν νὰ ἐγκαταλείψουν τὶς ἑστίες τους [7] . Ἐννοεῖται ὅτι, πρὶν ἀπὸ τὴν σκοπίμως καθυστερημένη ἀναχώρησή τους καὶ ἀφοῦ δημιούργησαν συνθῆκες ἐπικίνδυνης πληθυσμιακῆς συμπύκνωσης, ἔχουν φιλοξενηθεῖ μὲ ὑπέρογκα ἔξοδα ἀπὸ τὶς δημόσιες ὑπηρεσίες τῆς πόλης. Τὰ ρεύματα τῶν μουσουλμάνων προσφύγων προεκτείνονται μέχρι τὰ τέλη τοῦ 20ου αἰώνα. Συγκεκριμένα, 5.000 (πέντε χιλιάδες), περίπου, Κοσοβάροι (Ἀλβανοὶ Μουσουλμάνοι), μεταφέρονται, λόγῳ τῶν Νατοϊκῶν βομβαρδισμῶν τοῦ 1999, καὶ φιλοξενοῦνται προσωρινὰ στὴ Θεσσαλονίκη, προκειμένου νὰ προωθηθοῦν στὴν Αὐστραλία.
Β) Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΩΣ ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ ΑΛΛΟΕΘΝΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ
α) Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΑΡΜΕΝΙΩΝ: Μὲ τὴ Μικρασιατικὴ Καταστροφὴ τοῦ 1922, καταφεύγουν στὴν Ἑλλάδα γύρω στοὺς 100.000 Ἀρμενίων προσφύγων, ἰδιαίτερα ἀπὸ τὴν περιοχὴ τῆς Σμύρνης [8] . Ἀπ’ αὐτούς, ὑπολογίζεται ὅτι 30.000 (τριάντα χιλιάδες) εἶχαν ἐγκατασταθεῖ στὴ Θεσσαλονίκη καὶ στὴν εὐρύτερη Μακεδονία, ἀπ’ ὅπου οἱ περισσότεροι διέρρευσαν, σταδιακά, πρὸς τὴν Ἀρμενία, τὶς Η.Π.Α., τὴν Ἀργεντινή κ.ἄ. Ἀπόγονοι αὐτῶν τῶν προσφύγων εἶναι οἱ σημερινοὶ Ἀρμένιοι τῆς Θεσσαλονίκης, ὀργανωμένοι στὴ δική τους Κοινότητα, μὲ τὸ ἐπιβλητικὸ Ἀρμενικὸ πολιτιστικό τους Κέντρο (στὴν ὁδὸ Διαλέττη, ἀπέναντι ἀπὸ τὴ Χ.Α.Ν.Θ.). Ἐκτιμῶνται γύρω στὰ 1.000-1.500 ἄτομα, πέραν τῶν πρόσφατων Ἀρμενίων οἰκονομικῶν προσφύγων ἀπὸ Ἀρμενία, Γεωργία καὶ Ἀζερμπαϊτζάν [9] .
β) Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΑΠΟ ΑΣΙΑΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΕΣ ΧΩΡΕΣ
Ἡ φιλόξενη καὶ ζεστὴ ἀγκαλιὰ τῆς Θεσσαλονίκης ἄνοιξε καὶ γιὰ τοὺς χιλιάδες πρόσφυγες ἀπὸ ἀσιατικὲς καὶ ἀφρικανικὲς χῶρες (Πακιστάν, Ἀφγανιστάν, Ἰράν, Ἰράκ, Συρία, Νιγηρία, Ἀλγερία, Κογκό, Λιβερία, Σρὶ Λάγκα, Τουρκία κ.ἄ.), οἱ ὁποῖοι κατέκλυσαν τὴν Ἑλλάδα καὶ ζητοῦν πολιτικὸ ἄσυλο, ἰδιαίτερα ἀπὸ τὴ 10ετία τοῦ 1980 κ.ἑ. Τὰ προσφυγικὰ ρεύματα ἀπὸ τὶς χῶρες αὐτὲς ἐντείνονται μετὰ τὸ τρομοκρατικὸ χτύπημα στοὺς δίδυμους πύργους τῆς Νέας Ὑόρκης (2001) καὶ τὸν πόλεμο στὸ Ἀφγανιστάν. Ὑπολογίζεται ὅτι, περίπου, 460 ἀλλοεθνεῖς πρόσφυγες κατέφευγαν στὴν Ἑλλάδα, κάθε μῆνα, γιὰ ἀνα- ζήτηση ἀσύλου, σύμφωνα μὲ τὴν Ὕπατη Ἁρμοστεία τοῦ Ο.Η.Ε. γιὰ τοὺς πρόσφυγες [10]. Στὴ νέα προσφυγικὴ «καταιγίδα», ἡ Θεσσαλονίκη, μὲ τὴ λαμπρὴ κοινωνικὴ ἱστορία, δὲν ἔμεινε ἀσυγκίνητη. Ἀντίθετα, τὸ ἔτος 2000 ἱδρύει καὶ συντηρεῖ μέχρι σήμερα (2013), μὲ πρωτοβουλία τοῦ Δήμου, τῆς ΜΚΟ «ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ», τῆς Νομαρχίας, τῆς Περιφέρειας, τοῦ ΥΠΜΑΘ καὶ ἰδιωτικῶν φορέων (δικηγορικὸς σύλλογος κ.ἄ.), εἰδικὸ κέντρο Προσφύγων ὑπὸ τὴν ἐπωνυμία «ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ. ΚΕΝΤΡΟ ΥΠΟΔΟΧΗΣ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΚΑΙ ΑΙΤΟΥΝΤΩΝ ΑΣΥΛΟ» (Σιατίστης 12). Ἡ φιλοξενία δὲν περιορίζεται μόνο στὴ στέγαση καὶ στὴ σίτιση. Προεκτείνεται καὶ στὶς παρακάτω δραστηριότητες:
- Ἰατροφαρμακευτικὴ περίθαλψη
- Ψυχολογικὴ ὑποστήριξη
- Νομικὴ ὑποστήριξη
- Κοινωνικὴ στήριξη
- Ἐκπαίδευση παιδιῶν-ἐνηλίκων
- Προγράμματα δημιουργικῆς ἀπασχόλησης
- Προώθηση στὸν χῶρο ἐργασίας κ.ἄ. [11].
Ὑπολογίζεται ὅτι ἀπὸ τὸ ἔτος 2000 μέχρι σήμερα (2013) φιλοξενήθηκαν στὴ ζεστὴ αὐτὴ φωλιὰ πάνω ἀπὸ 1.500 πρόσφυγες, ποὺ δὲν εἶχαν «ποῦ τὴν κεφαλὴν κλίνωσιν». Οἱ περισσότεροι ἔφυγαν διωγμένοι ἀπὸ χῶρες μὲ ἔντονα ἐσωτερικὰ προβλήματα: Ἀφγανιστάν, Σομαλία, Παλαιστίνη, Συρία, Νιγηρία, Ἰράν, Ἰρὰκ καὶ Γουινέα. Ἀναζήτησαν δηλαδὴ καταφύγιο στὴ Θεσσαλονίκη ὄχι γιὰ νὰ βελτιώσουν, ἀλλὰ γιὰ νὰ σώσουν τὴ ζωή τους [12].
Γ) Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΩΣ ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ & ΠΕΡΑΣΜΑ ΟΜΟΕΘΝΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ
α) ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΜΕΤΑ ΤΟΥΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΥΣ ΠΟΛΕΜΟΥΣ (1912-1913)
Μετὰ τοὺς Βαλκανικοὺς Πολέμους ἀκολουθοῦν, βάσει σχεδίου, οἱ διωγμοὶ τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου ἀπὸ τὴ Δυτικὴ Θράκη (βουλγαροκρατούμενη Ἀνατολικὴ Θράκη, Μ. Ἀσία, Καύκασο καὶ Ἀνατολικὴ Ρουμελία). Οἱ πρόσφυγες αὐτοὶ καταφθάνουν, καταρχάς, στὸ λιμάνι τῆς Θεσσαλονίκης, ὅπου θὰ βροῦν φιλόξενη ὑποδοχή [13]. Στὴ συνέχεια, ὀργανώνεται γι’ αὐτοὺς ἡ ἀναγκαία ὑποδοχὴ ἀποκατάστασης, ἀπὸ τὴν πρώτη ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ (Πρόεδρος ὁ Μιλτιάδης Νεγρεπόντης), τὴν ὁποίαν ἵδρυσε ὁ Βενιζέλος μὲ ἕδρα τὴ Θεσσαλονίκη [14]. Ὑπολογίζονται σὲ πάνω ἀπὸ 160.000 οἱ Ἕλληνες πρόσφυγες ποὺ βρῆκαν τὸ πρῶτο καταφύγιο στὴ Θεσσαλονίκη, στὴ διετία 1913-1914, γιὰ νὰ προωθηθοῦν, στὴ συνέχεια, σὲ περιοχὲς τῆς Μακεδονίας [15]. Ἀρχικὸ καταφύγιο, λοιπόν, ἀλλὰ καὶ πέρασμα ἡ Θεσσαλονίκη γιὰ τοὺς ὁμοεθνεῖς διωγμένους αὐτοὺς πληθυσμούς, οἱ ὁποῖοι θὰ ἐγκατασταθοῦν, βάσει προγράμματος τῆς παραπάνω Ἐπιτροπῆς, σὲ οἰκισμούς τῆς Δυτικῆς, Κεντρικῆς καὶ Ἀνατολικῆς Μακεδονίας, ἀπὸ Γρεβενά, Ἀνασελίτσα καὶ Φλώρινα (δυτικὰ) μέχρι Ἐλασσόνα (νότια) καὶ Δράμα, Καβάλα, Θάσο (ἀνατολικά) [16].
β) ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗΣ ΤΗΣ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗΣ (30 Ιαν. 1923)
Νὰ σημειώσουμε, ἀρχικά, ὅτι, γιὰ τοὺς ἑλληνικοὺς πληθυσμοὺς τῆς Τουρκίας, ἡ Σύμβαση τῆς Ἀνταλλαγῆς λειτούργησε, γενικά, ὡς μηχανισμὸς διωγμοῦ καὶ ξεριζωμοῦ [17]. Μὲ αὐτὴν τὴν ἔννοια, στὴ Θεσσαλονίκη καταφεύγουν, καὶ πάλι, οἱ ξεριζωμένοι Ἕλληνες τῆς Ἀνατολῆς, μετὰ τὴ Μικρασιατικὴ Καταστροφή, ἕνα μέγεθος 430.000 ἀγροτῶν προσφύγων. Οἱ πληθυσμοὶ αὐτοί, μετὰ τὴν προσωρινὴ ὑποδοχὴ καὶ περίθαλψη στὰ ἀπολυμαντήρια καὶ στοὺς καταυλισμοὺς τῆς Καλαμαριᾶς, μετεγκαθίστανται σὲ ὅλο τὸ πλάτος καὶ μάκρος τῆς Μακεδονίας, ὅπου ἱδρύουν πάνω ἀπὸ χίλιους ἀνθηροὺς προσφυγικοὺς οἰκισμούς: 942 ἀμιγεῖς καὶ 443 μικτούς [18]. Ἑπομένως, καὶ σ’αὐτὴν τὴ φάση ἡ Θεσσαλονίκη λειτούργησε ὡς ὁρμητήριο τῆς νέας προσφυγικῆς πληθυσμιακῆς ἐξακτίνωσης πρὸς τὸν βορειοελλαδικὸ χῶρο. Ταυτόχρονα, ἄλλοι 170.000 ἀστοὶ πρόσφυγες (ἀπὸ τὸ σύνολο τῶν 700.000 ὅλης τῆς χώρας) ἐγκαθίστανται σὲ ἀστικὰ ἀκίνητα τῶν ἀνταλλάξιμων μουσουλμάνων τοῦ κεντρικοῦ κορμοῦ τῆς πόλης, ἀλλὰ καὶ στοὺς, περίπου, 50 (πενῆντα) περιαστικοὺς συνοικισμοὺς (Τριανδρία, Τούμπα, Καλαμαριά, Σταυρούπολη, Μενεμένη, Ἀμπελόκηποι, Εὔοσμος, Ν. Κρήνη, Ἀλατίνι, κ.ἄ.), ἀπὸ τοὺς ὁποίους προέκυψαν οἱ σημερινοὶ περιαστικοὶ δῆμοι [19]. Ὁ ἀστικὸς αὐτὸς προσφυγικὸς πληθυσμὸς ἔχει ἐνισχύσει σημαντικὰ τὸ πληθυσμιακὸ μέγεθος τῆς νύμφης τοῦ Θερμαϊκοῦ: Οἱ 174.350 κάτοικοι τοῦ 1920 [20] ἀνεβαίνουν στοὺς 244.680 τὸ 1928 [21], αὐξάνονται δηλαδὴ κατὰ 40%. Δὲν εἶναι μόνο δημογραφικὴ ἡ «μεταμόρφωση» τῆς Θεσσαλονίκης, εἶναι καὶ οἰκονομικὴ καὶ πολιτιστική. Μιὰ ματιὰ στὸν ἡμερήσιο τύπο τῆς ἐποχῆς δίνει ἀνάγλυφα τὴν εἰκόνα τῆς ὑπέρβασης ἀπὸ τὸν ΠΟΝΟ τῆς προσφυγιᾶς στὴ ΔΟΞΑ τῶν Προσφύγων [22]. Δίκαια, λοιπόν, θὰ μποροῦσε νὰ χαρακτηριστεῖ ἡ Θεσσαλονίκη ὡς Μητρόπολη τῶν προσφύγων ὅλης τῆς Μακεδονίας. Ἐξάλλου, πολὺ σωστὰ ὁ Γιῶργος Ἰωάννου τὴν χαρακτήρισε: «ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ».
γ) ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΕΣ ΟΜΟΓΕΝΕΙΣ
Προσφυγομάνα, λοιπόν, ἡ Θεσσαλονίκη γιὰ τὸν Ἑλληνισμὸ τῆς Ἀνατολῆς, στὶς ἀρχὲς τοῦ 20ου αἰώνα. Προσφυγομάνα, ὅμως, καὶ στὴ λήξη τοῦ 20ου αἰώνα, γιὰ τοὺς Ἕλληνες τῆς πρώην Σοβιετικῆς Ἕνωσης. Ὑπολογίζεται ὅτι, ἀπὸ τοὺς 150.000 περίπου Ἕλληνες ποὺ ἀναγκάστηκαν νὰ καταφύγουν στὴν Ἑλλάδα, μὲ τὴν κατάρρευση τοῦ Κομμουνισμοῦ (1990), οἱ 70.000 ἔχουν ἐγκατασταθεῖ στὴ Μακεδονία, κυρίως στὴ Θεσσαλονίκη (περίπου 50%) [23]. Στὴν πόλη αὐτὴ βρῆκαν θαλπωρὴ καὶ φιλοξενία ἀπὸ κρατικοὺς φορεῖς (Γενικὴ Γραμματεία Ὑπουργείου Μακεδονίας καὶ Θράκης, Νομαρχία Θεσσαλονίκης, Διευθύνσεις Ἐκπαίδευσης, Ἀριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης) ἀλλὰ καὶ ἀπὸ ἰδιωτικοὺς παράγοντες (Σύλλογοι, Ὁμοσπονδίες, Δῆμος Θεσσαλονίκης) [24]. Ὡς καταφύγιο, λοιπόν, ἡ Θεσσαλονίκη γιὰ τὸ μεγάλο αὐτὸ μέγεθος τῶν νεοπροσφύγων Ἑλλήνων ἀπὸ τὴν πρώην Σοβιετικὴ Ἕνωση δὲν λειτούργησε μόνον ὡς χορηγὸς γιὰ τὰ οἰκονομικὰ καὶ βιοποριστικά τους προβλήματα. Ἐπιπλέον, κατέστρωσε καὶ προγράμματα γιὰ τὴ στέγαση καὶ τὴ μόνιμη ἀποκατάστασή τους, μὲ βάση τὸν Νόμο 2790/2000 [25]. Τελικά, ἡ μέχρι τώρα παρουσία τῶν Παλιννοστούντων Ὁμογενῶν στὰ πολιτιστικὰ δρώμενα τῆς Θεσσαλονίκης ἔδειξε ὅτι, παρὰ τὰ ἀνοιχτὰ οἰκονομικὰ καὶ βιοποριστικά τους προβλήματα, δημιούργησαν εὐνοϊκὲς συνθῆκες γιὰ τὴν ἀνανέωση καὶ μεταμόρφωση τοῦ πολιτιστικοῦ τοπίου αὐτῆς τῆς πόλης. Σ’ αὐτὸ συνέβαλε σημαντικὰ ἡ «Πανελλήνια Ὁμοσπονδία Σωματείων Ἑλληνοποντίων Παλιννοστούντων», μὲ τοὺς 130, περίπου, συλλόγους σὲ Μακεδονία καὶ Θράκη, ἐκ τῶν ὁποίων οἱ 60 στὸν νομό Θεσσαλονίκης.
Επιλογικά μὲ τὰ παραπάνω, θὰ ἔλεγε κανεὶς ὅτι ἡ Θεσσαλονίκη δέχτηκε προσφυγικὰ ρεύματα ὁμοεθνῶν καὶ ἀλλοεθνῶν πληθυσμῶν μόνο στὶς ἀρχὲς καὶ περὶ τὸ τέλος τοῦ 20ου αἰώνα. Καὶ ὅμως, ὁ ἱστορικός της βίος διαποτίζεται ἀπὸ αὐτὸ τὸ στοιχεῖο σὲ ὅλες τὶς φάσεις αὐτοῦ τοῦ αἰώνα. Θὰ θυμίσουμε, ἁπλᾶ, ὅτι μὲ τὰ «Σεπτεμβριανὰ» τοῦ 1955 δρομολογεῖται ἡ μαζικὴ διαρροή τοῦ Ἑλληνισμοῦ τῆς Κων/πολης πρὸς τὴν Ἀθήνα ἀλλὰ καὶ πρὸς τὴ Θεσσαλονίκη. Μάλιστα, οἱ Κωνσταντινουπολῖτες τῆς Θεσσαλονίκης, γύρω στὰ 15.000 ἄτομα, ἔχουν ἀνεβεῖ σὲ ἀνώτερες σφαῖρες δημιουργίας, συσπειρωμένοι στὸν δραστήριο σύλλογο τῶν «Κωνσταντινουπολιτῶν Βορείου Ἑλλάδος» στὴν Καλαμαριά. Ἴδια ἦταν καὶ ἡ μοῖρα τῶν Ἰμβριωτῶν μετὰ τὸ κλείσιμο τῶν ἑλληνικῶν σχολείων (1964). Ἀπὸ τοὺς 12.000 Ἕλληνες τῆς Ἴμβρου, οἱ περισσότεροι διέρρευσαν πρὸς τὴν Ἀθήνα, ἐνῷ οἱ 1.500-2.000 ποὺ κατέφυγαν στὴ Θεσσαλονίκη βρῆκαν θαλπωρή, ἡ ὁποία τοὺς ἀνέβασε σὲ ὑψηλὰ ἐπίπεδα κοινωνικῶν καὶ πολιτιστικῶν δραστηριοτήτων στὸ ἰδιόκτητο μεγαλοπρεπὲς μέγαρό τους, ὅπου ἐκδίδουν τὸ περίλαμπρο περιοδικὸ «ΙΜΒΡΙΩΤΙΚΑ» (Ἄνω Τούμπα) [26]. Τὸ νῆμα τῆς προσφυγιᾶς στὴ Θεσσαλονίκη συνεχίζεται, σχεδὸν κάθε δέκα χρόνια. Πράγματι, δέκα χρόνια ἀργότερα ἡ Θεσσαλονίκη δέχεται καὶ φιλοξενεῖ γύρω στοὺς 10.000 πρόσφυγες ἀπὸ τὴν Κύπρο, μετὰ τὴν εἰσβολὴ τοῦ Ἀττίλα καὶ τὴν τραγωδία τοῦ νησιοῦ. Ὁ Ἑλληνισμὸς αὐτὸς δρα- στηριοποιεῖται μέσῳ τῆς «ΕΝΩΣΗΣ ΚΥΠΡΙΩΝ Β. ΕΛΛΑΔΟΣ» (στὴν Τούμπα) καὶ τῆς «ΕΣΤΙΑΣ ΚΥΠΡΙΩΝ Β. ΕΛΛΑΔΟΣ» (στὴν Καλαμαριά) [27]. Συχνή, λοιπόν, συνεχὴς καὶ τακτικὴ ἡ ροὴ τῶν προσφυγικῶν ρευμάτων πρὸς τὴ Θεσσαλονίκη, μὲ τὴ μία ἢ τὴν ἄλλη μορφή, μὲ τὸν ἕνα ἢ τὸν ἄλλο στόχο.
ΤΕΛΙΚΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ
Ἀλήθεια, ἂν ἐξαιρέσομε τοὺς Ἑβραίους πρόσφυγες, ποιά ἄλλα προσφυγικὰ ρεύματα δέχτηκε ἡ τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη σὲ διάστημα 482 χρόνων (1430-1912); Ἀντίθετα, στοὺς ἄκρατους καὶ δογματικοὺς ἐθνικισμοὺς τοῦ 20ου αἰώνα, ἡ πόλη αὐτή, μὲ τὴν ἑλληνοχριστιανικὴ παράδοση, ἔμαθε, διαχρονικά, νὰ ἀντιτάσσει τὴ δυναμικὴ τοῦ σεβασμοῦ κάθε πολιτισμοῦ, κάθε θρησκείας καὶ ἐθνικότητας. Καὶ αὐτό, ὄχι λόγῳ γεωγραφικῆς θέσης, ὅπως συνήθως ὑποστηρίζεται, ἀλλὰ λόγῳ τοῦ ἑλληνοχριστιανικοῦ πολιτιστικοῦ της φορτίου, τόσο στὴ βυζαντινὴ περίοδο, ὅσο καὶ στὸν μετὰ τὴν ἀπελευθέρωση ἀπὸ τοὺς Τούρκους ἱστορικό της βίο, ὅπως κατέδειξε ἡ παραπάνω ἔρευνα.
ΠΗΓΕΣ – Ἀπογραφὴ Γ.Γ.Π.Ο. τοῦ ΥΠ- ΜΑΘ, Θεσ/νίκη 1999 – Ἀρχεῖο ἀστικῆς προσφυγικῆς ἀποκατάστασης Θεσσαλονίκης: Ἀποκεντρωμένη Διοίκηση Μακεδονίας καὶ Θράκης/ Τμῆμα Προστασίας Δημόσιας Περιουσίας. – Α.Υ.Ε. /Φ.1923/Α/5/VI/10: ἀγγλικὴ ἔκθεση γιὰ τοὺς πρόσφυγες – Γ.Γ.Π.Ο. : Ἐκδόσεις γιὰ τοὺς Παλιννοστοῦντες – Ι.Α.Μ./Γ.Δ.Μ. – Νέα Ἀλήθεια, 12 Ἀπριλίου 1914 (ἐφημερίδα Θεσ/νίκης) – Πάλλης, Στατιστικὴ μελέτη – Ὕπατη Ἁρμοστεία τοῦ Ο.Η.Ε. γιὰ τοὺς πρόσφυγες ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ α) Γ. Ἀναστασιάδη 1. Ὁ τύπος τῆς Θεσσαλονίκης στὸν 20ο αἰῶνα, Θεσσαλονίκη, Μαλλιάρης – Παιδεία, 2000. 2. Ἡ Θεσσαλονίκη τῶν ἐφημερί- δων, Θεσσαλονίκη, U.S.P., 1994 β) Ἀπ. Βακαλόπουλου Ἱστορία τῆς Θεσσαλονίκης 316π.Χ.-1983, Θεσσαλονίκη 1983. γ) Γιώργου Ἰωάννου Ἡ Θεσσαλονίκη τῶν Προσφύγων. Πεζο- γραφήματα, Ἀθήνα, Κέδρος, 1984. δ) Στάθη Πελαγίδη
1. Ἀποκατάσταση τῶν προσφύγων
2. Προσφυγικὴ Ἑλλάδα
3. Ἡ Ἑλλάδα τῶν πολιτισμῶν ε) Ἰ. Κ. Χασιώτη Η ΑΡΜΕΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΘΕΣ- ΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Ἱστορία, σημερινὴ κατά- σταση, προοπτικές, Θεσσαλονίκη, U.S.P., 2005. ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠΟΓΡΑΦΗ 1920: ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΝ ΕΘΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ, Πληθυσμὸς τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος κατὰ τὴν ἀπογραφήν τῆς 19ης Δεκεμβρίου 1920, ἐν Ἀθήναις 1921 ΑΠΟΓΡΑΦΗ 1928: ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΝ ΕΘΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ, Στατιστικὰ ἀποτελέσματα τῆς ἀπογραφῆς τοῦ πλη- θυσμοῦ τῆς Ἑλλάδος τῆς 15-16 Μαΐου 1928, ἐν Ἀθήναις 1933 ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥ- ΓΩΝ: Εὐσταθίου Πελαγίδη, Ἡ ἀποκα- τάσταση τῶν Προσφύγων στὴ Δυτικὴ Μακεδονία (1923-1930). Θεσ/νίκη, ἐκδ. Ἀδελφῶν Κυριακίδη, 1994 Α.Υ.Ε. : Ἱστορικὸ Ἀρχεῖο Ὑπουργείου Ἐξωτερικῶν Ἑλλάδας Γ.Γ.Π.Ο.: Γενικὴ Γραμματεία Πα- λιννοστούντων Ὁμογενῶν Γ.Δ.Μ. Γενικὴ Διοίκηση Μακεδονίας (Θεσσαλονίκης) Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ: Στάθη Πελαγίδη, Ἡ Ἑλλάδα τῶν Πολιτισμῶν. Ὁμογενεῖς Παλιννοστοῦντες καὶ Ἀλλο- γενεῖς Πρόσφυγες, τέλη 20ου – ἀρχὲς 21ου αἰώνα, Θεσ/νίκη, ἐκδ. Ἀδελφῶν Κυριακί- δη, 2003 Ε.Β. Ἐφημερὶς τῶν Βαλκανίων (ἐφημε- ρίδα Θεσ/νίκης) Ι.Α.Μ.: Ἱστορικὸ Ἀρχεῖο Μακεδονίας (Θεσσαλονίκη) ΜΚΟ: Μὴ κυβερνητικὴ ὀργάνωση ΠΑΛΛΗΣ: Α.Α. Πάλλης, Στατιστικὴ Μελέτη περὶ τῶν φυλετικῶν μετανα- στεύσεων Μακεδονίας-Θράκης κατὰ τὴν περίοδον 1912-1924, Ἀθῆνα, 1925. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ: Στάθη Πελα- γίδη, Προσφυγικὴ Ἑλλάδα (1913-1930). Ὁ Πόνος καὶ ἡ Δόξα, Θεσσαλονίκη, ἐκδ. Ἀδελφῶν Κυριακίδη, 1997, 132 Τ.Β.Ε. Ταχυδρόμος Βορείου Ἑλλάδος (Ἐφημερίδα Θεσ/νίκης) ΥΠΑΤΗ ΑΡΜΟΣΤΕΙΑ: Ὕπατη Ἁρμο- στεία τῶν Ἡνωμένων Ἐθνῶν γιὰ τοὺς Πρόσφυγες, Γραφεῖο Ἀθήνας ΥΠΜΑΘ: Ὑπουργεῖο Μακεδονίας καὶ Θράκης 1. Ἀπ. Βακαλόπουλου, Ἱστορία τῆς Θεσσαλονίκης 316π.Χ. -1983, Θεσσαλονίκη 1983, 83-93.
2. Ι.Α.Μ./Γ.Δ.Μ./ΦΑΚ.76, δακτυλογρα- φημένο σημείωμα, μὲ τίτλο «ΚΙΝΗΣΙΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ».
3. Ι.Α.Μ./Γ.Δ.Μ./ΦΑΚ.76, «ΜΕΤΑΝΑΣ- ΤΕΥΣΙΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΩΝ».
4. Πάλλης, 14 5
. Ι.Α.Μ./Γ.Δ.Μ./ΦΑΚ.76, ὅ.π.
6. Ἐφημερίδα ΝΕΑ ΑΛΗΘΕΙΑ Θεσ/νί- κης, 12 Ἀπριλίου 1914: «ΑΙ ΕΛΛΗΝΟ- ΤΟΥΡΚΙΚΑΙ ΣΧΕΣΕΙΣ. ΣΥΝΕΝΤΕΥ- ΞΙΣ ΜΕΤΑ ΤΟΥ ΠΡΕΣΒΕΩΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΓΚΑΛΗΠ ΒΕΗ».
7. Προσφυγικὴ Ἑλλάδα, 132.
8. Α.Υ.Ε.Φ1923/Α/5/VI/10, ἀγγλικὴ ἔκθεση γιὰ τοὺς πρόσφυγες.
9. Γιὰ τὴν Ἀρμενικὴ Κοινότητα Θεσσα- λονίκης, βλ. «Η ΑΡΜΕΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟ- ΤΗΤΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ. ΙΣΤΟ- ΡΙΑ, ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ, ΠΡΟ- ΟΠΤΙΚΕΣ». Ἐπιμέλεια: Ἰ.Κ. Χασιώτης, Θεσσαλονίκη, U.S.P., 2005.
10. Ὕπατη Ἁρμοστεία, 1) «ΕΝΗΜΕ- ΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ», Ἀθήνα 2002, 2) «Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ», Καλο- καίρι τοῦ 2002: Περιοδικὴ ἔκδοση τῆς Ὕπατης Ἁρμοστείας τοῦ Ο.Η.Ε. γιὰ τοὺς πρόσφυγες, Γραφεῖο Ἀθήνας.
11. ΠΗΓΗ: ΕΝΤΥΠΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ της «Κοινωνικῆς Ἀλληλεγγύης». Νὰ σημει- ωθεῖ ὅτι ἡ «Κοινωνικὴ Ἀλληλεγγύη» (ΜΚΟ) Θεσσαλονίκης ἔχει ἐπεκτείνει τὶς ἀνθρωπιστικές της δραστηριότητες καὶ σὲ ἄλλες κατευθύνσεις: Κόσοβο, Βόρεια Ἤπειρο, Σερβία – Σλοβενία, ἐκπαίδεση στελεχῶν γιὰ ἀποστολὲς ἀνθρωπιστικῆς βοήθειας. 1
2. (1) Ὕπατη Ἁρμοστεία, Προστατεύο- ντας τοὺς Πρόσφυγες, Ἀθήνα. (2) Στάθη Πελαγίδη, Ἡ Ἑλλάδα τῶν Πολιτισμῶν, 156-158.
13. Πάλλης, 14.
14. Ι.Α.Μ./Γ.Δ.Μ./Φάκ.64.
15. Πάλλης, ὅ.π.
16. Προσφυγικὴ Ἑλλάδα, 109.
17. Ἀποκατάσταση τῶν Προσφύγων, 66.
18. Προσφυγικὴ Ἑλλάδα, 420-421.
19. Ἀρχεῖο ἀστικῆς προσφυγικῆς ἀποκα- τάστασης Θεσσαλονίκης: Ἀποκεντρω- μένη Διοίκηση Μακεδονίας – Θράκης / Τμῆμα Προστασίας Δημόσιας Περιουσί- ας.
20. Ἀπογραφὴ 1920.
21. Ἀπογραφὴ 1928. 22. Βλ. Γιώργου Ἰωάννου, Ἡ Θεσσαλονίκη τῶν Προσφύγων, ἀλλὰ καὶ τὶς ἐφημερίδες τῆς ἐποχῆς: Ε.Β.: 6/9/1922, 19/9/1922, 2/10/1922, 5-7/10/1922, 17/7/1923, 23/8/1923 κ.ἄ. Τ.Β.Ε.: 17/9/1922, 22/9/1922, 8/11/1922, 28/9/1922, 4/11/1922 κ.ἄ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ: 16/10/1922, 13/2/1923 κ.ἄ. Βλ. καὶ Γ.Χ. Γαβριηλίδη, Μέγας Ὁδηγὸς Θεσσαλονίκης καὶ Περιχώρων 1932- 1933. Ἀκόμη: Γ. Ἀναστασιάδη, Ἡ Θεσσαλονίκη τῶν ἐφημερίδων (1994) καὶ Ὁ Τύπος τῆς Θεσσαλονίκης στὸν 20ο αἰῶνα (2000).
23. Ἀπογραφὴ Γενικῆς Γραμματείας Πα- λιννοστούντων Ὁμογενῶν Ὑπουργείου Μακεδονίας καὶ Θράκης, Θεσσαλονίκη 1999.
24. Ἡ Ἑλλάδα τῶν Πολιτισμῶν, 45-69.
25. (1) Γ.Γ.Π.Ο., Ἡ ἐγκατάσταση τῶν Παλιννοστούντων Ὁμογενῶν ἀπὸ τὶς χῶρες τῆς πρώην Σοβιετικῆς Ἕνωσης στὴν Ἑλλάδα κατὰ Περιφέρειες, Ἰούνιος 2002. (2) Γ.Γ.Π.Ο., Συνοπτικὸς ἀπολογισμὸς τοῦ ἔργου τῆς Γ.Γ.Π.Ο., Θεσ/νίκη 1999. (3) Γ.Γ.Π.Ο., Ὁ νέος Νόμος 2790/2000 γιὰ τὴν ἀποκατάσταση τῶν Παλιννο-στούντων Ὁμογενῶν, Θεσσαλονίκη x.x.
26. Ἡ Ἑλλάδα τῶν Πολιτισμῶν, 177.
27. Ἡ Ἑλλάδα τῶν Πολιτισμῶν, ὅ.π.