Λάζαρος Αραβανής
– συγγραφέας – ἐρευνητής
Ὁ Ἰωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης (Διδυμότειχο 1193 – Νυμφαῖο 3 Νοεμβρίου 1254) ἦταν ὁ δεύτερος αὐτοκράτορας τῆς Νικαίας (1222-1254), διάδοχος καὶ γαμπρὸς τοῦ Θεοδώρου Α΄ Λάσκαρη.
Συνετὸς κυβερνήτης καὶ ἱκανὸς στρατιωτικός ὑπῆρξε συνεχιστὴς τοῦ ἔργου τοῦ προκατόχου του πετυχαίνοντας νὰ ὑπερδιπλασιάσει τὶς κτήσεις ποὺ παρέλαβε καὶ νὰ ἀνορθώσει κοινωνικὰ καὶ οἰκονομικὰ τὸ κράτος, θέτοντας τὶς βάσεις γιὰ τὴν ἀνακατάληψη τῆς Κωνσταντινούπολης. Ἡ τριανταδιάχρονη βασιλεία του χαρακτηρίζεται ἀπὸ συνεχῆ πρόοδο σὲ ὅλους τους τομεῖς τῆς ζωῆς τῆς ἐξόριστης αὐτοκρατορίας.
Ἀρκετὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του ἀναγνωρίστηκε ὡς Ἅγιος καὶ ἡ μνήμη του ἐτιμᾶτο μὲ ἰδιαίτερη εὐλάβεια ἀπὸ τοὺς μικρασιατικοὺς πληθυσμοὺς μέχρι καὶ τὶς ἀρχὲς τοῦ 20ου αἰώνα. Κατὰ τὰ διαλείμματα τῶν στρατειῶν αὐτοῦ ὁ Βατάτζης ἀφωσιώθη, μετ’ ἐπιφανοῦς ἐπιτυχίας, εἰς τὴν οἰκονομικὴν ἀνάπτυξιν τῆς αὐτοκρατορίας. Ὑπὸ τὴν πατριαρχικὴν αὐτοῦ διοίκησιν ἡ χώρα ἀπήλαυσε μεγάλης ὑλικῆς εὐημερίας. Ὑπῆρξεν οἰκονόμος οὕτως ἐξαίρετος, ὥστε τὸ προϊὸν τῶν κτημάτων τοῦ στέμματος οὐ μόνον ἐπήρκει πρὸς συντήρησιν τῆς τραπέζης αὐτοῦ, ἀλλ’ ἄφινεν εἰς αὐτὸν καὶ περίσσευμα χάριν ἱδρύσεως νοσοκομείων, πτωχοκομείων καὶ γηροκομείων οὕτως ὥστε μετὰ τὰς ἡμέρας αὐτοῦ ἡ Νίκαια ἐλέγετο ἔχουσα φιλανθρωπικὰ ἱδρύματα καλύτερα πάσης ἄλλης πόλεως.
Ἔδειξε ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον στὴν κτηνοτροφία κατὰ τὸ σύστημα νεοτέρων μοναρχῶν καὶ προσπάθησε νὰ πείσει τοὺς εὐπατρίδες νὰ ζοῦν ἀπὸ τὰ δικά τους κτήματα. Τὸ κράτος τῶν «Σελδσουκιδῶν» εἶχε ἀνάγκη πρόχειρης ἀγορᾶς χάριν προμήθειας θρεμμάτων καὶ σίτου ἐξαιτίας τῶν δηώσεων, ποὺ εἶχαν ἐπιφέρει στὶς χώρες τους οἱ Μογγόλοι, καὶ ἡ ζήτηση ἦταν τόσο μεγάλη, ὥστε οἱ Ἕλληνες γαιοκτήμονες μποροῦσαν νὰ ἐπιτυγχάνουν ὑψηλὲς τιμὲς γιὰ τὰ προϊόντα τους. Ἀπὸ τὰ χρήματα ποὺ ἀποκτήθηκαν ἀπὸ τὴν πώληση ἀβγῶν ἀπὸ τὰ αὐτοκρατορικὰ ὀρνιθοτροφεῖα ὁ αὐτοκράτορας κατόρθωσε σὲ σύντομο χρονικὸ διάστημα ν’ ἀγοράσει «χάριν τῆς συζύγου πολυτελὲς στέμμα ἐκ μαργαριτῶν». Φυσικὸ ἐπακόλουθο τῆς καθολικῆς αὐτῆς εὐημερίας ὑπῆρξε ἡ αὔξηση τῆς πολυτέλειας, καὶ οἱ εὐπατρίδες δαπανοῦσαν τὸ χρῆμα τους σὲ μεταξωτὰ ἐνδύματα ἀπὸ τὴν Ἰταλία καὶ τὴν Ἀνατολή.
Ὁ αὐτοκράτορας ἀποφάσισε νὰ περιστείλει τὴν περὶ τὶς δαπάνες ἀμετρία τῶν ὑπηκόων του καὶ συγχρόνως νὰ ἐνθαρρύνει ΕΘΝΙΚΑΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ἐπὶ ζημίᾳ τῶν ξένων, οἱ ὁποῖοι εἶχαν ὠφεληθεῖ ἀπὸ τὴν ἀτέλεια ποὺ τοὺς εἶχε χορηγήσει ὁ προκάτοχός του. Γι’ αὐτὸ τοὺς ἀπαγόρευσε νὰ φοροῦν ξένα προϊόντα ἐπὶ ποινῇ τῆς ἀπώλειας τοῦ κοινωνικοῦ τους ἀξιώματος. Ἐπέδειξε δὲ τὴν εἰλικρίνεια του, ὅταν ἐπιτίμησε αὐστηρῶς τὸν γιό του, «ἅτε μεταβαίνοντα εἰς κυνηγέσιᾳ ἐν πλούσιᾳ μεταξωτῇ περιβολῇ, ὑπομνήσας αὐτόν ὅτι τοιαύτη χλιδὴ ἦτο δυσάρμοστος πρὸς τὸν καθ’ ἡμέραν βίον τῶν Ἑλλήνων καὶ ὤφειλε νὰ ἐπιδεικνύεται μόνον ὁσάκις ἦτο ἀναγκαῖον νὰ καταπλαγῶσι ξένοι πρέσβεις ἐπὶ τῷ πλούτῳ τοῦ ἔθνους». Ἀντὶ νὰ διασπαθίζει τοὺς πόρους τοῦ κράτους σὲ αὐλικὲς πομπὲς ἀφιέρωνε τὰ χρήματα στὴν αὔξησιν τῆς ἐθνικῆς ἀμύνης ἐναντίον τῶν Μογγόλων.
Ἐπίσης, προσπάθησε τὰ μέγιστα, νὰ γίνει ἡ ἐπανόρθωση τῶν Ἐκκλησιῶν, δηλαδὴ νὰ ἀναγνωρίσει ἡ Δύση τὸ ὀρθὸ Δόγμα. Κατάφερε μάλιστα νὰ ἀποσταλοῦν πρέσβεις ἀπὸ τὸν Πάπα Γρηγόριο Θ΄ καὶ νὰ ἀρχίσει διάλογος, προεξάρχοντος ἀπὸ τὴ δική μας πλευρὰ τοῦ τότε Πατριάρχου Γερμανοῦ τοῦ νέου. Ὁ Ἰωάννης θὰ κατάφερνε τότε τὸ εὐχόμενο, ἀλλὰ δυστυχῶς οἱ Δυτικοὶ δὲν θέλησαν στὸ τέλος νὰ ἀφαιρέσουν τὴν ἀνορθόδοξη προσθήκη ἀπὸ τὸ Σύμβολο τῆς Ὀρθῆς Πίστεως, δηλαδὴ τὸ «καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορευόμενον».
Ὁ Βατάτζης, ὑπῆρξε ὁ προστάτης καὶ συμπαραστάτης τῆς ἀγροτικῆς καὶ ἀστικῆς τάξης καὶ ἐπιδίωκε διαρκῶς τὴν ἄνοδο τοῦ βιοτικοῦ ἐπιπέδου κυρίως τῶν γεωργῶν καὶ κτηνοτρόφων, ἀφοῦ γιὰ νὰ τοὺς βοηθήσει ἔκανε μεγάλη ἀπογραφὴ (κάτι σὰν Ἐθνικὸ Κτηματολόγιο) καὶ ἐπίταξε κατόπιν τεμάχια γῆς ἀπὸ τοὺς μεγαλοκτήμονες καὶ τοὺς ἀριστοκράτες καὶ τὰ διένειμε σὲ ὅλους τους φτωχοὺς ὑπηκόους του, ὥστε νὰ ζοῦν ἄνετα καὶ ἀνθρώπινα! Στάθηκε ἀληθινὸς «πατέρας τῶν Ἑλλήνων», πατάσσοντας μὲ κάθε τρόπο τὴν ἐκμετάλλευση τοῦ λαοῦ, νιώθοντας κάθε λεπτὸ ὄχι σὰν ἁπλὸς βασιλιάς, ἀλλὰ ὡς ταγμένος ἀπὸ τὸν Θεὸ νὰ βοηθάει τὸν λαό του καὶ τοὺς ἀδικουμένους!
Ἔλαβε ἀκόμη καὶ μέτρα οἰκονομίας τέτοια, ποὺ ἀπαγόρευαν τὴ σπατάλη τοῦ δημοσίου καὶ τοῦ ἰδιωτικοῦ πλούτου, ἐνῷ ἵδρυσε φιλανθρωπικοὺς καὶ εὐκτήριους οἴκους, πτωχοκομεῖα, νοσοκομεῖα, γηροκομεῖα, βιβλιοθῆκες, ἔχτισε ναοὺς καὶ βοήθησε ἀποφασιστικὰ τὰ μοναστήρια μας. Μάλιστα τέτοια ἦταν ἡ πολιτικὴ ποιότητά του, ποὺ ὅταν κάποτε συνάντησε τὸν γιό του Θεόδωρο στὸ κυνήγι νὰ φορᾶ πολυτελῆ ροῦχα, ἀρνήθηκε νὰ τὸν χαιρετήσει! Καὶ ὅταν τὸ παιδὶ του τὸν ρώτησε σὲ τί εἶχε σφάλει, ὁ Ἰωάννης τοῦ ἀπάντησε ὅτι ἐκεῖνα τὰ μεταξωτὰ καὶ χρυσοΰφαντα ποὺ φοροῦσε ἦταν ἀπὸ τὸ αἷμα τοῦ λαοῦ του καὶ πὼς θὰ ἔπρεπε νὰ ξέρει ὅτι κάθε ἔξοδο πρέπει νὰ γίνεται γιὰ τὸν λαό. Ὁ πλοῦτος τῶν βασιλέων, ἔλεγε, ἀνήκει στὸν λαό! Ἡ πίστη του στὸν Θεὸ ἦταν πολὺ μεγάλη καὶ τὸν βοήθησε ἀποφασιστικὰ σὲ κάθε του βῆμα, ὅπως καὶ τότε ποὺ χρειάστηκε νὰ μονομαχήσει μὲ τὸν σκληρὸ Ἀζατίνη, Σουλτάνο τοῦ Ἰκονίου, ποὺ συχνὰ πυκνὰ λεηλατοῦσε τὶς πόλεις μας ποὺ ἦταν κοντὰ στὸν ποταμὸ Μαίανδρο. Ἄκουσε τότε νοερὰ θεία φωνή, ποὺ τοῦ ἔλεγε: «Ὁ σταυρωθεὶς ἐγήγερται, ὁ μεγάλαυχος πέπτωκεν, ὁ καταπεσὼν καὶ συντριβεὶς ἀνώρθωται» καὶ πῆρε εὐθὺς τέτοια δύναμη, ὥστε ὅρμησε καὶ κατανίκησε τὸν τρομερὸ Σουλτάνο!
Ποτὲ ὁ Ἰωάννης Βατάτζης δὲν ἔβγαζε ἀπὸ τὸν νοῦ τοῦ τὸ μεγάλο ποθούμενο, τὴν ἀνάκτηση τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ τὴν ἀνασύσταση τῆς Ἑλληνοχριστιανικῆς Αὐτοκρατορίας. Γι’ αὐτὸ ἐργάστηκε καὶ πρὸς τὴν κατεύθυνση αὐτὴ μὲ ὅλη τη δύναμη τῆς ψυχῆς του. Σώφρων, συνετὸς καὶ προνοητικὸς στὴν πολιτική του, ἂν καὶ εἶχε ἐκλέξει ἱκανώτατους στρατηγούς, ἐπιδίωκε τὴν ἀποφυγὴ τῶν μαχῶν. Γνώριζε νὰ μὴν ἀναλαμβάνει τίποτε πρίν τὸ προπαρασκευάσει κατάλληλα, ἐνῷ εἶχε βαθιὰ εὐσέβεια καὶ ἔδειχνε σεβασμὸ καὶ στὸν πιὸ ἁπλοϊκὸ μοναχό.
Ὁ λαὸς τὸν ὑπεραγαποῦσε καὶ ἡ Ἐκκλησία προσευχόταν μὲ χαρὰ γιὰ αὐτόν!
Τὸ τίμιο σῶμα τοῦ εὐσεβεστάτου, δικαίου, γενναίου καὶ ἐλεήμονος βασιλέως ἐνταφιάστηκε σὲ ἕνα μοναστήρι ποὺ εἶχε κτίσει ὁ ἴδιος καὶ τὸ εἶχε ὀνομάσει Σώσανδρα, ἐνῷ ἀργότερα διὰ θαυμαστὴς ἀποκαλύψεως ὁ ἴδιος ὁ Ἰωάννης ἐζήτησε νὰ μετακομισθεῖ τὸ λείψανό του στὴ Μαγνησία (τῆς Μικρᾶς Ἀσίας). Ὅταν ὅμως πῆγαν νὰ ἀνοίξουν τὸν τάφο γιὰ νὰ ἐκτελέσουν τὴ μετακομιδή, ἀντὶ νὰ βγάλει τὴ γνωστὴ δυσωδία, μία γλυκιὰ εὐωδία ἁπλώθηκε τριγύρω, σὰν νὰ εἶχε ἀνθίσει ἀπότομα κῆπος ἀρωματικός!
Ἀλλὰ δὲν ἦταν μονάχα αὐτό. Ὁ νεκρὸς φαινόταν σὰν νὰ κάθεται ἐπὶ βασιλικοῦ θρόνου, χωρὶς νὰ ἔχει καμμιὰ μελανότητα, καμμιὰ δυσωδία, κανένα ἀπολύτως σημεῖο ποὺ νὰ φανέρωνε πὼς ἦταν νεκρός!!!
ΕΠΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ἦταν μέσα στὸν τάφο καὶ τὸ χρῶμα τοῦ σώματός του ἦταν ὅπως κάθε φυσιολογικοῦ ἐν ζωῇ ἀνθρώπου! Ὁμοίαζε πραγματικὰ σὰν ἕνας ὁλοζώντανος, ἀλλὰ ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ!!! Καὶ μάλιστα καὶ αὐτὰ ἀκόμη τὰ ροῦχα του ἐπίσης εἶχαν διατηρηθεῖ ἐπὶ ἑπτὰ χρόνια ἀδιάφθορα καὶ ἔμοιαζαν σὰν νὰ εἶχαν μόλις ραφτεῖ!!! Γιατί ἔτσι ἀντιδοξάζει ὁ Θεὸς ἐκείνους ποὺ Τὸν δοξάζουσιν στὴ γῆ!
Μάλιστα ἀπὸ τότε τὸ τίμιο λείψανο τοῦ ἁγίου βασιλέως Ἰωάννη Δούκα Βατάτζη τοῦ Ἐλεήμονος ἔδωσε πάμπολλα θαύματα, ἰατρεύοντας θαυματουργικὰ Χάριτι Θεοῦ ἀσθένειες, διώκοντας δαίμονες καὶ θεραπεύοντας ἕνα σωρὸ πάθη, μὲ τὴν κατοικοῦσα ἐν αὐτῷ Χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος !
*ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ‘Ἐρῶ’ , ΣΤ΄ ΤΕΥΧΟΣ, ΑΠΡ.-ΙΟΥΝ. 2011