Αρχιμ. Κύριλλου Κεφαλόπουλου
Εφημέριος Ι. Ν. Αγίου Μάρκου Ευγενικού
Κάτω Πατησίων, Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών
Όσον αφορά την λειτουργική διάσταση της Ευχαριστίας, και την κατανόηση αυτής, ο Κύριλλος Αλεξανδρείας δεν καινοτομεί, αλλά ακολουθεί με συνέπεια την αγιοπατερική παράδοση και την ερμηνευτική αλεξανδρινή σχολή, αλλά και την γενικότερη αντίληψη της Εκκλησίας για την Ευχαριστία ως θυσία αναίμακτο, που διαφέρει από τις αιματηρές θυσίες και προσφορές της Παλαιάς Διαθήκης. Ο Κύριλλος συχνά χρησιμοποιεί όρους όπως “πνευματική” και “μυστική θυσία/ευλογία” για να τονίσει την ανωτερότητα της αναίμακτης ευχαριστιακής θυσίας από τις θυσίες και τα ολοκαυτώματα ζώων στην Π.Δ. ένα χαρακτηριστικό χωρίο που χρησιμοποιεί ο Κύριλλος Αλεξανδρείας (όπως και άλλοι εκκλησιαστικοί συγγραφείς προ αυτού) για να κατοχυρώσει αγιογραφικά τον ανώτερο χαρακτήρα της ευχαριστιακής θυσίας σε σχέση με τις θυσίες της Π.Δ. είναι το χωρίο από το βιβλίο του Μαλαχία 1:11 “ουκ έστι μου θέλημα εν υμίν, λέγει Κύριος παντοκράτωρ, και θυσίαν ου προσδέξομαι εκ των χειρών υμών. Διότι από ανατολών ηλίου και έως δυσμών το όνομά μου δεδόξασται εν τοις έθνεσι, και εν παντί τόπω θυμίαμα προσάγεται τω ονόματί μου, και θυσία καθαρά. Διότι μέγα το όνομά μου εν τοις έθνεσι, λέγει Κύριος παντοκράτωρ“. Την χρήση του ίδιου χωρίου και με την ίδια ερμηνεία έχουν κάνει προ του Κυρίλλου ο συντάκτης της “Διδαχής”, ο Ιουστίνος ο Μάρτυς, ο Τερτυλλιανός, και ο Κυπριανός Καρθαγένης (οι δύο τελευταίοι μάλιστα εφαρμόζουν τον όρο “καθαρά θυσία” σε σχέση με την προσευχή και την δοξολογία και ευχαριστία στον Κύριο που προσφέρει η Εκκλησία.
Την έννοια της αναίμακτης θυσίας και την αντίληψη της ευχαριστίας ως λειτουργικής προσφοράς θυσίας, επισημαίνει ο Άγιος Κύριλλος στον σχολιασμό του Ζαχαρίας 11:7, όταν γράφει: “κατανέμει [Θεός] γαρ ώσπερ τους ιδίους προσκυνητάς, τους διά της πίστεως δηλονότι δεδικαιωμένους, και ηγιασμένους εν πνεύματι, νομικοίς τε άμα και ευαγγελικοίς θεσπίσμασιν, ου βους θυτείν αναπείθων, ούτε μην ταις κατά νόμον προσαγωγαίς προσκείσθαι διδάσκων. Ποιείσθαι δε μάλλον προστεταχώς της εν πνεύματι λατρείας την δύναμιν εις αναιμάκτου θυσίας τρόπον. Μετατέθειται γαρ η σκιά προς αλήθειαν…”.
Αρκετά συχνά ο Κύριλλος Αλεξανδρείας, όπως και άλλοι Πατέρες της Εκκλησίας, περιγράφουν την παρουσία και το έργο του Χριστού στην Εκκλησία και στην ζωή των πιστών, με τους ίδιους όρους που χρησιμοποιούν για την Ευχαριστία, με εκφράσεις όπως “πνευματική”, “μυστική”. Με τους ίδιους αυτούς όρους συχνά περιγράφεται και η Ευχαριστία ως τράπεζα πνευματική και μυστική, επί της οποίας η Εκκλησία θέτει τον ευχαριστιακό άρτο και οίνο, όπου η Ευχαριστία κατανοείται ως “βρώμα πνευματικόν” για το Σώμα και ως “πόμα πνευματικόν” για το Αίμα του Κυρίου, φράσεις που ολοκάθαρα απηχούν την αντίστοιχη περιγραφή της Ευχαριστιακής τράπεζας από τον Απόστολο Παύλο (Α’ Κορ. 10:3-4). Με τον ίδιον τρόπον αντιλαμβάνονται την Ευχαριστία λ.χ. ο Μέγας Αθανάσιος ως “πνευματική τροφή” και ο Κύριλλος Αλεξανδρείας ως “μυστική μετάληψις”.
Υπομνηματίζοντας το χωρίο Ματθ. 26:26-27, όπου υπάρχουν οι συστατικοί λόγοι του Μυστήριου της Ευχαριστίας, όπως μας το παρέδωσε ο Χριστός, γράφει ο Άγιος Κύριλλος:“ευχαριστεί ο Κύριος λαβών το ποτήριον, τουτέστιν εις εν σχήματι προσευχής διαλέγεται τω Θεώ και Πατρί, κοινωνόν ώσπερ αυτόν και συνευδοκητήν αποφαίνων της δοθησομένης ζωοποιού ευλογίας ημίν, άμα δε και ημίν τύπον διδούς πρώτον ευχαριστείν, και ούτω κλαν τον άρτον και διαδιδόναι. Διό και ημείς επ’ όψεσι Θεού τα προειρημένα τιθέντες, δεόμεθα εκτενώς εις ευλογίαν ημίν μεταπλασθήναι την πνευματικήν, ίνα μετασχόντες αυτών αγιασθώμεν σωματικώς και πνευματικώς”. Στο παράλληλο χωρίο Λουκ. 22:19, ο Κύριλλος, αφού επαναλάβει τα ίδια σχόλια στο Ματθ. 26:27, υπομνηματίζει επιπροσθέτως: “πάσα γαρ χάρις και παν δώρημα τέλειον εφ’ ημάς έρχεται παρά Πατρός δι’ Υιού εν αγίω Πνεύματι. Τύπος δε ήν το δρώμενον εις ημάς αυτούς, της οφειλούσης προσανατείνεσθαι λιτής, ει μέλλοι προτίθεσθαι παρ’ ημών της μυστικής και ζωοποιού δωροφορίας η χάρις, ‘ό δη και δραν ειθίσμεθα. Προσαναπέμποντες γαρ τας ευχαριστίας, και ομού τω Θεώ και Πατρί δοξολογούντες τον Υιόν συν τω αγίω Πνεύματι, πρόσιμεν ούτω ταις αγίαις τράπεζαις, πιστεύοντές τε ότι ζωοποιούμεθα και ευλογούμεθα και σωματικώς και πνευματικώς. Δεχόμεθα γαρ εν αυτοίς τον ενανθρωπήσαντα δι’ ημάς του Θεού και Πατρός Λόγον, ‘ός εστι ζωή και ζωοποιός”.
Τα παραπάνω σχόλια του Κυρίλλου Αλεξανδρείας στα ευαγελικά χωρία που αναφέρουν τους συστατικούς λόγους του Μυστηρίου της Ευχαριστίας, δεικνύουν ξεκάθαρα απηχήματα της λειτουργικής ζωής της Εκκλησίας, καθώς μας περιγράφουν το μέρος της ευχαριστιακής λειτουργίας, όταν η εκκλησιαστική σύναξη, διά στόματος του ιερέως λειτουργού, επαναλαμβάνει τους συγκεκριμένους λόγους του Κυρίου (“Λάβετε φάγετε…πίετε πάντες”) συνοδευόμενα από την οφειλομένη προσευχή που προσφέρει ο λειτουργός επικαλούμενος την χάρη του Αγίου Πνεύματος για τον καθαγιασμό του άρτου και οίνου, και τον συνακόλουθο πνευματικό και σωματικό καθαγιασμό των πιστών. Ας μην λησμονούμε ότι ο Κύριλλος Αλεξανδρείας ήταν αρχιεπίσκοπος της Αλεξανδρινής Εκκλησίας, και στα συγκεκριμένα σχόλια, είναι φανερό ότι μεταφέρει την προσωπική του εμπειρία αλλά και την συνόλη εμπειρία της Εκκλησίας στην λειτουργική της ζωή και την τέλεση του Μυστηρίου της Ευχαριστίας. Η ευχαριστιακή θεολογία του Κυρίλλου Αλεξανδρείας είναι και λειτουργική. Υπάρχει μία σαφής αναφορά και αντιστοιχία με τα λειτουργικά κείμενα της Εκκλησίας, και εδώ ο Κύριλλος φαίνεται να αναφέρεται στην Αναφορά της λειτουργίας του Αγίου Μάρκου (του αλεξανδρινού λειτουργικού τύπου), όπου υπάρχει μία εκτενής προσευχή- επίκληση πριν τον καθαγιασμό του άρτου και οίνου.
Η φράση που χρησιμοποιεί παραπάνω ο Κύριλλος ότι “πάσα γαρ χάρις και παν δώρημα τέλειον εφ’ ημάς έρχεται παρά Πατρός δι’ Υιού εν αγίω Πνεύματι”, και όταν λίγο παρακάτω συνεχίζει λέγοντας ότι “πάντα τοίνυν ο Θεός ζωογονεί δι’ Υιού, εν αγίω Πνεύματι”, αναδεικνύει το τριαδολογικό υπόβαθρο της ευχαριστιακής θεολογίας του Αγίου Κυρίλλου. Η θεολογική έμφαση που έδινε η αλεξανδρινή θεολογική σχολή στην Ενσάρκωση του Λόγου, και την συνακόλουθη υποστατική ένωση της ανθρώπινης σάρκας με την θεία φύση, η οποία προσδίδει στην ανθρώπινη σάρκα την δυνατότητα να θεοποιηθεί, εξακολουθεί να είναι κυρίαρχη και στην ευχαριστιακή θεολογία του Αγίου Κυρίλλου. Και αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι το χριστολογικό δόγμα έχει κυρίαρχη θέση για την κατανόηση της Ευχαριστίας ως προς τον καθαγιασμό του άρτου και οίνου, που επισφραγίζεται από την προσευχή- επίκληση του Αγίου Πνεύματος.
Εδώ φαίνεται να υπάρχει μία μικρή διαφοροποίηση μεταξύ των δύο θεολογικών σχολών της Αλεξάνδρειας και της Αντιόχειας. Για παράδειγμα, ενώ οι Αλεξανδρινοί Πατέρες μοιάζουν να δίνουν περισσότερη έμφαση στον ρόλο του Σαρκωθέντος Χριστού στο Μυστήριο της Ευχαριστίας, ακόμη και σε αυτόν τον καθαγιασμό (βλ. την σχετική ομιλία σε βαπτισμένους από τον Μεγάλο Αθανάσιο, όπου αναφέρεται ότι, αφού αναπεμφθούν δεήσεις και προσευχές στον Θεό, ο Λόγος κατέρχεται πάνω στον άρτο και οίνο, και αυτά γίνονται το Σώμα Του), εν τούτοις άλλοι Πατέρες δίνουν μεγαλύτερη βαρύτητα στην επίκληση και τον καθαγιασμό του ευχαριστιακού άρτου και οίνου από το Άγιο Πνεύμα.
Ο Κύριλλος Αλεξανδρείας δείχνει να βρίσκεται κάπου ενδιάμεσα. Ενώ δίδει βαρύτητα στον ρόλο του Σαρκωθέντος Λόγου στην Ευχαριστία, δέχεται επίσης και την συνέργεια του Αγίου Πνεύματος στον καθαγιασμό του ευχαριστιακού άρτου και οίνου, όπου με την επίκληση το Πνεύμα κατέρχεται εξ ουρανού επί τα τίμια δώρα που προσφέρουν οι πιστοί όταν συνέρχονται στην ευχαριστιακή σύναξη.
“Ωστόσο, δεν υπάρχει καμμία αμφιβολία ως προς το που ο Κύριλλος δίνει την έμφαση. Η περιγραφή του Λόγου ως ζωή, “ζωή κατά φύσιν” και “δύναμη ζωής”, βρίσκονται συχνά στην κυρίλλεια θεολογία για την Ενσάρκωση και την Ευχαριστία…η περιγραφή αυτή παρέχει, κατά την γνώμη μας, ένα κλειδί για την κατανόηση της εννοίας κατά την οποία [ο Κύριλλος] χρησιμοποιεί την έννοια της δυνάμεως στο περιεχόμενο της ευχαριστιακής θεολογίας…στην ευχαριστιακή θεολογία του Κυρίλλου θεωρεί τον Χριστό ως τον ζώντα και ενεργό παράγοντα επίσης στον καθαγιασμό και μεταβολή των [ευχαριστιακών] ειδών. Είναι ο Αναστάς Χριστός που βαδίζει μέσα στην παρουσία της κοινότητας των πιστών που συναθροίζεται γύρω από την Ευχαριστία…ο Κύριλλος εμφανίζεται να είναι τόσο σταθερά προσηλωμένος σε μία αντίληψη της Ενσαρκώσεως και της ζωοποιήσεως του ανθρώπου που περιστρέφεται γύρω από τον Λόγο και την δύναμή Του, ώστε θα μπορούσε κάποιος να λάβει την σαφή εντύπωση ότι ο ρόλος του Πνεύματος ως καθαγιαστικός των [ευχαριστιακών] ειδών- όπως μαρτυρείται στην ευχαριστιακή λειτουργία- επισκιάζεται από αυτόν του Λόγου… έστω και έτσι ο Κύριλλος θεωρεί την Ευχαριστία ως δωρεά ολοκλήρου της Τριάδος (μία περαιτέρω ένδειξη της τριαδολογικής έμφασης της λειτουργίας των ημερών του), θεωρεί τον Χριστό, με την πιο άμεση έννοια, ως τον Προσφέροντα και εξ ίσου το προσφερόμενο του ευχαριστιακού δείπνου”.
Παρά την χρήση αυτών των όρων “πνευματική” και “μυστική”, ο Άγιος Κύριλλος διατηρεί πάντοτε την χριστολογική αντίληψη για την Ευχαριστία, εμμένει στην πραγματική και σωματική παρουσία του Χριστού, του Σαρκωθέντος Λόγου, που έλαβε την ανθρώπινη σάρκα για να την θεοποιήσει, και ποτέ δεν ξεφεύγει σε μία απλή πνευματική ή συμβολική θεώρηση του Μυστήριου της Ευχαριστίας, όπως λ.χ. την αντιλαμβάνονται οι προτεστάντες θεολόγοι αφιστάμενοι της ενιαίας και ομόφωνης Παραδόσεως της Εκκλησίας των πρώτων αιώνων. Ο καθαγιασμένος άρτος και οίνος αποτελούν την απτή, ορατή παρουσία του Σαρκωθέντος Χριστού, και επομένως, όταν ο πιστός μεταλαμβάνει, όντως μετέχει ουσιαστικώς του Σώματος και Αίματος του Κυρίου, ακόμη και εάν η μετάληψη έχει πνευματικές και μυστικές προεκτάσεις στην ζωή του πιστού (για τις οποίες θα αναφερθούμε σε άλλο μέρος της παρούσης εργασίας).
Απόδειξη του πως αντιλαμβάνεται ο Κύριλλος Αλεξανδρείας την σωματική παρουσία του Χριστού στην Ευχαριστία κατά την μετάληψη των πιστών, αποτελεί ο υπομνηματισμός του χωρίου Ιω. 6:53 (“είπεν ουν αυτοίς ο Ιησούς, αμήν αμήν λέγω υμίν, εάν μη φάγητε την σάρκα του υιού του ανθρώπου και πίητε αυτού το αίμα, ουκ έχετε ζωήν εν εαυτοίς“), γράφει. Την σωτηριολογική διάσταση της Ευχαριστίας για τον άνθρωπο επί τη βάσει του χριστολογικού δόγματος, και στα πλαίσια της λειτουργικής ζωής, επισημαίνει και ένας σύγχρονος μελετητής της κυρίλλειας ευχαριστιακής θεολογίας, ο Ezra Gebremedhin. Παραθέτουμε από το έργον αυτού εκτενώς:”οι όροι “σωματικώς”,” ως άνθρωπος”,” ανθρωπίνως”, όλοι αναφέρονται στην ανθρώπινη παρουσία του έργου του Υιού στην Ευχαριστία. Σε διάκριση προς τον τύπο της [υποστατικής] ενώσεως βασισμένης στην Ενσάρκωση, που προκύπτει για όλο το ανθρώπινο γένος μία αλληλεγγυότητα με τον Ένσαρκο Λόγο, η ευχαριστιακή ένωση , την οποία ο Κύριλλος περιγράφει ως “σωματική” παρέχει στον πιστό μία ένωση με την ίδια την θεότητα. Η [ευχαριστιακή] Ευλογία διασφαλίζει στον πιστό την δωρεά της ζωής του Λόγου του Θεού, της θεϊκής φύσεως, της ένδοξης ζωής της αγιότητας, της χάριτος, της αφθάρτου ζωής. Η βάση για τέτοιες ευεργετικές ωφέλειες είναι ότι το σώμα του Χριστού είναι ένα και έχει την θεία ζωή εν εαυτώ. Δεν υπολείπεται του Πνεύματος του Χριστού που μεταδίδεται σε όποιον μεταλαμβάνει. Το σώμα του Χριστού, δεν συνιστά κάτι λιγότερο από το να είναι ένα με τον Λόγο…με τον ίδιον τρόπον εκείνοι που λαμβάνουν το σώμα του Χριστού, μετέχουν αυτής της ζωής του Λόγου του Θεού. Έτσι, ο τρόπος της μεθέξεως που ο Κύριλλος αποκαλεί “σωματικώς” μεταδίδει επίσης θεία ζωή στον πιστό”.
Νομίζουμε πως από τα έως τώρα αναφερθέντα έχει αναδειχθεί ότι, παρ’ όλη την πολύπλευρη προσέγγιση της Ευχαριστίας από τον Άγιο Κύριλλο, το κυρίαρχο στοιχείο της ευχαριστιακής του θεολογίας παραμένει το χριστολογικό δόγμα της υποστατικής ενώσεως των δύο φύσεων στο Πρόσωπο του Χριστού, η οποία άλλωστε διαπνέει και ολόκληρο το θεολογικό του έργο.
Συνεχίζεται..