Γεωργίου Ι. Μαντζαρίδη
Ὁμοτίμου καθηγητοῦ ΑΠΘ
Οἱ κρίσεις στὸ ἐπίπεδο τῆς ἠθικῆς, τῆς κοινωνικῆς, τῆς πολιτιστικῆς, τῆς πολιτικῆς ἢ καὶ αὐτῆς τῆς οἰκονομικῆς ζωῆς ἔχουν πνευματικὴ προέλευση. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι κάθε κρίση, σὲ ὁποιοδήποτε ἐπίπεδο τῆς προσωπικῆς ἢ τῆς κοινωνικῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου καὶ ἂν ἐμφανίζεται, ἔχει κάποια βαθύτερη πνευματικὴ ρίζα. Καὶ ἡ ρίζα αὐτὴ ποὺ προκαλεῖ τὴν κρίση, ἀπευθύνει ταυτόχρονα στὸν ἄνθρωπο μία πρόσκληση γιὰ διερεύνηση τῆς πνευματικῆς τους καταστάσεως. Καὶ ἡ διερεύνηση αὐτὴ καρποφορεῖ, ὅταν ὁ ἄνθρωπος ἀναθεωρεῖ τὴ στάση του καὶ ἐπιστρέφει στὶς αὐθεντικὲς ρίζες του, στὸν αὐθεντικὸ ἑαυτό του.
Σήμερα ζοῦμε μία ἔντονη κρίση στὸ ἐπίπεδο τῆς οἰκονομικῆς ζωῆς. Εἶναι μία κρίση ποὺ κοστίζει ἀκριβὰ σὲ ὅλους μας, διότι ὑποφέρουμε ὅλοι. Ἀκριβότερα ὅμως κοστίζει αὐτὴ στοὺς φτωχότερους καὶ ἀσθενέστερους συνανθρώπους μας, διότι ἀπειλεῖ τὴν ἴδια τὴν ἐπιβίωσή τους. Τὰ ἑκατομμύρια τῶν ἀνθρώπων ποὺ βρέθηκαν κάτω ἀπὸ τὰ ὅρια τῆς φτώχειας, ὁ ὁρμαθὸς τῶν ἀστέγων, οἱ στρατιὲς τῶν ἀνέργων, τὰ πλήθη τῶν ἀπολυομένων, ποὺ ἐπίσημα χείλη χαρακτήρισαν τὸ δράμα τους ὡς διακοπὴ τῆς μονοτονίας τους, συνθέτουν μία κατάσταση ὄχι ἁπλῶς ἀπογοητευτική, ἀλλὰ κυριολεκτικὰ δραματική.
Ἀλλὰ ὅπως κάθε κρίση, ἔτσι καὶ ἡ κρίση αὐτὴ θὰ μποροῦσε νὰ ἔχει καὶ κάποια θετικὴ πλευρὰ θὰ μποροῦσε νὰ ἔχει τὶς «παράπλευρες» ὠφέλειές της νὰ ἀνακαλέσει τὸν ἄνθρωπο στὴν πνευματική του βάση καὶ νὰ δημιουργήσει αἰσθήματα ἀλληλεγγύης. Νὰ προκαλέσει τὸ φιλότιμό του, νὰ ξυπνήσει τὸ ἐνδιαφέρον του γιὰ τὶς βαθύτερες ἀνάγκες του καὶ νὰ ὁδηγήσει σὲ αὐτοκριτικὴ γιὰ τὴν ἀλόγιστη ζωή του. Σήμερα ὁ καθένας καταλαβαίνει καλύτερα τὸ σφάλμα τῆς καταναλωτικῆς μανίας. Τώρα ἀντιλαμβάνεται σαφέστερα τὴν ἀφροσύνη τῆς δημιουργίας τεχνητῶν ἀναγκῶν, ποὺ τὸν ὁδήγησαν σὲ μία ἀτέρμονη προσπάθεια γιὰ τὴν ἱκανοποίησή τους.
Ἰδιαίτερα ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες μὲ τὴν κρίση αὐτὴν κατανοοῦμε εὐκολότερα τὴν ἀφροσύνη μας, καὶ ἰδιαίτερα τὴν ἀφροσύνη τῶν ἡγετῶν μας ποὺ ἔλεγαν ὅτι ἔχουμε χρήματα καὶ ἀγαθὰ «κείμενα εἰς ἔτη πολλὰ» ἀφροσύνη ποὺ ξεπερνᾶ κατὰ πολὺ ἐκείνην τοῦ ἄφρονα πλουσίου της εὐαγγελικῆς παραβολῆς γιατί ἐκεῖνος ἔχει πράγματι ἀγαθὰ «κείμενα εἰς ἔτη πολλά», ἐνῷ ἐμεῖς δὲν εἴχαμε καὶ στηριζόμασταν στὰ δανεικά. Κατανοοῦμε ἀκόμα, πόσο ὑποκριτικὸ ἦταν τὸ πολιτικό μας σύστημα, ποὺ ἐνῷ κατοχύρωνε συνταγματικὰ τὴν ἰσότητα καὶ τὴ δικαιοσύνη, στήριζε καὶ ἐξακολουθεῖ νὰ στηρίζει νομοθετικὰ τὴν ἀσυδοσία τῶν κρατούντων.
Ἡ οἰκονομικὴ κρίση κινεῖται στὴν ἐπιφάνεια τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς. Πρὶν ὅμως ἐκδηλωθεῖ αὐτὴ στὸ ἐπίπεδο τῆς οἰκονομίας, εἶχε παρουσιαστεῖ σὲ ἄλλα βαθύτερα ἐπίπεδα στὸ πολιτικό, τὸ πολιτισμικό, τὸ κοινωνικό, τὸ ἠθικό, τὸ θρησκευτικό. Οἱ διαδοχικὲς ὅμως αὐτὲς καταστάσεις ἔμεναν ἀπὸ τοὺς πολλοὺς ἀπαρατήρητες ἢ καὶ ἐξυμνοῦνταν ὡς προοδευτικὰ καὶ ἐκσυγχρονιστικὰ φαινόμενα. Τώρα ὅμως ποὺ ὁ κόμπος ἔφτασε στὸ χτένι βλέπουμε τὰ πράγματα διαφορετικά. Αἰσθανόμαστε τὴν ἀνάγκη νὰ ἀναζητήσουμε ἄλλους προσανατολισμούς, νὰ ἀναθεωρήσουμε τὴ ζωή μας καὶ νὰ ἐπιστρέψουμε σὲ ἀρχὲς καὶ καταστάσεις ποὺ περιφρονήσαμε καὶ ἐγκαταλείψαμε.
Ἐντυπωσιασμένοι ἀπὸ τὸν τεχνοκρατικὸ πολιτισμὸ καὶ τὶς ἐπιβλητικὲς κατασκευές μας λησμονήσαμε τὸν φυσικὸ τρόπο ζωῆς καὶ περιοριστήκαμε στὶς ἀπρόσωπες πόλεις καὶ τὶς τσιμεντένιες πολυκατοικίες. Περιφρονήσαμε τὶς προσωπικὲς σχέσεις μὲ τοὺς συνανθρώπους μας καὶ τὶς περιορίσαμε σὲ ἀτομικὲς συναλλαγές. Χάσαμε τὴν ἐπαφή μας μὲ τὴ γῆ καὶ συνδεθήκαμε μὲ τὴν ἄσφαλτο. Ἐγκαταλείψαμε τὴν ἀμόλυντη ἀτμόσφαιρα μὲ τὰ καυσαέρια καὶ τὴν ἠχορρύπανση. Ὅλα αὐτὰ ἐκφράζουν, ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἐπηρεάζουν τὸν ἐσωτερικό μας κόσμο, ὅπως τὴν κοινωνικὴ καὶ θρησκευτική μας ζωή.
Ὅπου καὶ ἂν στραφεῖ σήμερα ὁ ἄνθρωπος, βλέπει τὸν τεχνοκράτη ἑαυτό του. Βλέπει τὸν ἄνθρωπο ποὺ ἔχασε τὸ πνευματικό του βάθος καὶ ξέχασε τὴ βαθειὰ καρδιά του. Βλέπει τὸ ἄκαρδο καὶ ἐγωκεντρικὸ ἄτομο, ποὺ προσπαθεῖ νὰ περιχαρακωθεῖ στὸν ἑαυτό του καὶ ἀδιαφορεῖ γιὰ τὸν Θεὸ καὶ τὸν πλησίον του. Καὶ ἀσφυκτιώντας μέσα στὴν κατάσταση αὐτή, βλέποντας τὸ ἀδιέξοδό της πορείας του, αἰσθάνεται τὴν ἀνάγκη νὰ ἐπιστρέψει στὴ φύση, στὴ φυσικὴ ζωή, στὶς προσωπικὲς σχέσεις.
Ἡ πρωταρχικὴ προσωπικὴ σχέση εἶναι σχέση μὲ τὸν Θεό. Αὐτὴ ἑνοποιεῖ τοὺς ἀνθρώπους ὡς πρόσωπα καὶ ὡς σύνολα, ἐνῷ ἡ ἀπουσία τῆς σχέσεως αὐτῆς τοὺς διασπᾶ καὶ δημιουργεῖ τὶς προσωπικὲς καὶ τὶς κοινωνικὲς συγκρούσεις. Ἡ ἐνοποίηση ὅμως τῶν ἀνθρώπων εἶναι ἀληθινή, ὅταν θεμελιώνεται στὴν ἐσωτερικὴ ἐνοποίηση τῶν προσώπων. Δὲν μποροῦν διασπασμένα πρόσωπα νὰ συγκροτήσουν ἑνοποιημένα σύνολα. Αὐτὸ διαπιστώνεται διαρκῶς στὴν οἰκογενειακὴ καὶ τὴν κοινωνικὴ ζωή.
Πῶς ὅμως πραγματοποιεϊται ἡ ἐσωτερικὴ ἐνοποίηση τοῦ ἀνθρώπου; Πῶς μπορεῖ ὁ διασπασμένος καὶ προσκολλημένος στὶς ἀδυναμίες τοῦ ἄνθρωπος νὰ βρεῖ τὴν ἑνότητά του;
Αὐτὴ ἀρχίζει μὲ τὴν ἐπιστροφὴ στὸν ἑαυτό μας. Ὁ ἄσωτος γιὸς πρὶν πάρει τὸν δρόμο τῆς ἐπιστροφῆς, ἦλθεν « εἰς ἑαυτὸν» (Λουκ. 15,17). Καὶ ἐμεῖς, ποὺ ὡς πρόσωπα καὶ ὡς κοινωνία δαπανήσαμε τὴν πατρική μας κληρονομιὰ ἀκολουθώντας ἀνάξιους καὶ ἀνεύθυνους ταγούς, καλούμαστε πρωτίστως νὰ ἐπιστρέψουμε στὸν ἑαυτό μας. Καλούμαστε νὰ ἀναλογιστοῦμε τί πλοῦτο ἐγκαταλείψαμε καὶ ποιὲς πολύτιμες ἀξίες καὶ ἀρχὲς ποὺ στήριζαν καὶ ἀνέπνεαν τὴ ζωή μας, ποδοπατήσαμε ἢ δεχθήκαμε νὰ ποδοπατοῦνται.
Ἡ μεγάλη οἰκονομικὴ κρίση ποὺ ζοῦμε σήμερα εἶναι στὸ βάθος της κρίση πνευματική. Καὶ ὅσο ἡ ἀντιμετώπισή της δὲν φροντίζει νὰ προσεγγίσει τὴ ρίζα της, κάθε προσπάθεια ποὺ καταβάλλεται γιὰ τὸν σκοπὸ αὐτὸν εἶναι ἐπιδερμικὴ καὶ ἡ παρουσία τῆς κρίσεως γίνεται ἐνδημική. Ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο ἀντιμετωπίζουν τὴν κατάσταση σήμερα οἱ ἡγέτες τῆς κοινωνίας εἶναι κάθε ἄλλο παρὰ ἐνθαρρυντικός. Θὰ ἦταν ἄλλωστε περίεργο νὰ μᾶς σώσουν ἀπὸ τὴν κρίση αὐτοὶ ποὺ πρωτοστάτησαν στὴ δημιουργία της. Τί μπορεῖ λοιπὸν νὰ γίνει;
Ἀρκετοὶ ὑποστηρίζουν ὅτι χρειάζεται μία ἐπανάσταση, μία βίαιη ἀνατροπὴ τῆς καταστάσεως. Ἡ θέση αὐτὴ φαίνεται σωστὴ καὶ ἀποτελεσματική. Ἂν δὲν γκρεμιστεῖ τὸ σάπιο, πῶς θὰ φανερωθεῖ τὸ ὑγιές; Ἡ ἱστορία ὅμως δίδαξε ὅτι ὅλες οἱ βίαιες ἐπαναστάσεις κατέληξαν ἢ μεταλλάχθηκαν σὲ αὐταρχικὰ καθεστῶτα μὲ τὴν κατάπνιξη τεραστίων μαζῶν πληθυσμοῦ, μὲ τὴν στέρηση τῶν στοιχειωδέστερων δικαιωμάτων καὶ τὰ παρόμοια. «Ὅσο βαθειὰ καὶ ἂν εἶναι ἡ ταραχή μας γιὰ τὶς ἀδικίες κάποιου συστήματος, ἡ ἀλλαγὴ του πρέπει νὰ συνδέεται μὲ μακρὰ διαδικασία ἀνυψώσεως τοῦ ἠθικοῦ ἐπιπέδου τῶν ἀνθρώπων ἐν γένει».
Καλὴ εἶναι ἡ ἐπιστροφὴ στὴ φύση καὶ τὸν φυσικὸ τρόπο ζωῆς. Καλὴ εἶναι ἡ ἀναζήτηση τῆς καθαρῆς ἀτμόσφαιρας καὶ τῆς ὑγιεινῆς διατροφῆς. Καλὴ εἶναι ἡ ἐπιθυμία γιὰ τὴν ἀποκατάσταση πρωτογενῶν σχέσεων. Μαζὶ ὅμως μὲ αὐτὰ καὶ πέρα ἀπὸ αὐτὰ χρειάζεται ἡ ἐπιστροφὴ στὸν αὐθεντικὸ ἑαυτό μας. Χρειάζεται ἡ ἀπελευθέρωση ἀπὸ τὰ πάθη μας καὶ ἡ ἐπιστροφὴ στὴ βαθειὰ καρδιά μας. Ἐκεῖ φωλιάζει ὁ ἀληθινὸς ἄνθρωπος. Ἐκεῖ μπορεῖ καὶ πρέπει νὰ γίνει ἡ ἀληθινὴ ἐπανάσταση. Ἐκεῖ ὁ ἄνθρωπος συναντάει τὸν Θεὸ καὶ καταξιώνει τὸν βαθύτερο πόθο τῆς ἐπιστροφῆς του ἀπὸ τὴ διάσπαση καὶ τὴ διάλυση.
Ἡ Ἐκκλησία ὡς κοινωνία θεώσεως διανοίγει στὸν ἄνθρωπο τὴν προοπτικὴ τῆς πραγματικῆς ἐνοποιήσεώς του ὡς προσώπου καὶ ὡς κοινωνίας. Καὶ ἡ πορεία τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὴν προοπτικὴ αὐτὴ συνιστᾶ τὴ μεγαλύτερη καὶ διαρκέστερη ἐπανάσταση τῆς ἱστορίας μεγαλύτερη, διότι συμβάλλει στὴ θεραπεία κάθε κρίσεως ποὺ δοκιμάζει ὁ ἄνθρωπος καὶ διαρκέστερη γιατί συντελεῖται διαχρονικὰ προσκαλώντας τὸν κάθε ἄνθρωπο, χωρὶς νὰ ἀσκεῖ τὴν παραμικρὴ βία. Αὐτὴ ἡ ἐπανάσταση χρειάζεται σήμερα ἐπανάσταση εἰρηνικὴ καὶ ταυτόχρονα ἄκρως ριζοσπαστική. Ἐπανάσταση μὲ ἐπιστροφὴ στὶς ρίζες μας, γιὰ δυναμικὴ πορεία πρὸς τὸ μέλλον.
ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ‘Ἐρῶ’ , Ι΄ ΤΕΥΧΟΣ, ΑΠΡ.-ΙΟΥΝ. 2012