Τό Παιδί, «Βασιλιάς» – «Τύραννος»;
Α΄
Προκειμένου οἱ γονεῖς νά καταπιαστοῦν μέ τό θέμα τῆς ἀγωγῆς τῶν παιδιῶν τους, ἀντιμετωπίζουν ἕνα πρόβλημα: Πού θά στηριχθῆ τό ἔργο τῆς ἀγωγῆς; Στήν αὐθεντία τοῦ γονιοῦ ἤ στήν ἐλευθερία τοῦ παιδιοῦ; Οἱ περισσότεροι πιστεύουν ὅτι ἡ βασιλική ὁδός εἶναι ἡ ὁδός τῆς ἐλευθερίας. Καί ὅμως: ἀργά ἤ γρήγορα διαπιστώνουν (καί μακάρι νά τό διαπιστώσουν ἐγκαίρως), ὅτι ἡ ἐλευθερία, χωρίς καί κάποιους ἀναγκαίους περιορισμούς, δημιουργεῖ ἕνα παιδί – «τύραννο» καί ἀργότερα ἕναν ἔφηβο – «τύραννο». Ὁπότε, εἶναι ὑποχρεωμένοι νά παραδεχθοῦν ὅτι ἀπέτυχαν στό ἔργο τῆς ἀγωγῆς.
Τό δίλημμα: αὐθεντία τοῦ γονιοῦ, τοῦ δασκάλου ἤ ἐλευθερία τοῦ παιδιού, δέν εἶναι νέο. Ὁ διάσημος Γερμανός παιδαγωγός, Φαίρστερ, στόν πρόλογο τοῦ βιβλίου του «Αὐθεντία καί ἐλευθερία» («Autorite et Liberte»), γράφει: «Ποτέ στόν πολιτισμένο κόσμο δἐν εἶχε ἐπικρατήσει τέτοια μεγάλη σύγχυση, μεταξύ αὐθεντίας και ἐλευθερίας. Τά πνεύματα εἶναι χωρισμένα σέ δύο στρατόπεδα καί εἶναι ἕτοιμα νά ἔρθουν στά χέρια…Οἱ ὁπαδοί τῆς ἐλευθερίας, σχεδόν ἀπορρίπτουν τήν ἀρχή τῆς αὐθεντίας καί οἱ ὁπαδοί τῆς αὐθεντίας, ἔχουν μιά τάση, νά παραγνωρίζουν τόν ρόλο τῆς ἐλευθερίας…..Δέν μπορεῖ νά ὑπάρξει αὐθεντία χωρίς ἐλευθερία, οὔτε πάλι, δημιουργική ἐλευθερία, χωρίς αὐθεντία». Τό ἴδιο αὐθεντική ἀκούγεται καί ἡ φωνή τῆς μεγάλης παιδαγωγοῦ, Μαρίας Μοντεσσόρι, τήν ἴδια περίπου ἐποχή: (ἀρχές τοῦ περασμένου αἰῶνα) «Πειθαρχία καί ἐλευθερία εἶναι δύο ὄψεις τοῦ αὐτοῦ νομίσματος».
Β΄
Πώς ἐκδηλώνονται τά παιδιά «βασιλιάδες» – «τύραννοι»
Πολλές φορές, μᾶς λένε οἱ γονεῖς στόν Παιδικό Σταθμό, στό Νηπιαγωγεῖο, στό Σχολεῖο: «Δέν ξέρουμε, πώς νά του φερθοῦμε. Κάνει πάντα αὐτό πού θέλει. Δέν μποροῦμε πιά». Καί τρομερά ἀνήσυχοι, διερωτοῦνται πώς ἕφθασαν σέ αὐτό τό σημεῖο, ὥστε ἀκόμη καί ἕνα μικρό παιδί νά μήν τούς ὑπολογίζει. Συχνά, ἀναζητοῦν τά αἴτια στήν κοινωνία, στήν τηλεόραση, σέ ψυχολογικούς λόγους. Ὅτι, ἴσως, τό παιδί ἔχει ἀνάγκη ἀπό περισσότερη ἀγάπη, ὅτι τοῦ λείπουν οἱ γονεῖς του, πού συχνά ἐργάζονται ἔξω ἀπό τό σπίτι, πολλές ὥρες, ἰδίως δέ ἡ μητέρα… Ὅλα αὐτά εἶναι πιθανά. Ἀλλά τό περίεργο εἶναι ὅτι αὐτά τά φαινόμενα παρατηροῦνται καί ὅταν ἡ μητέρα δέν ἐργάζεται. Τί, λοιπόν, συμβαίνει; Σημειωτέον ὅτι ὅλα αὐτά τά συναντοῦμε ἀπό τό μικρό παιδί ὥς τόν ἔφηβο.
Ἀς ἀρχίσουμε ἀπό τόν Παιδικό Σταθμό. Ὁ μικρός Πέτρος, γιά νά ἔρθει στόν Παιδικό Σταθμό πρέπει, κάθε μέρα, νά τοῦ ἀγοράσουν ἕνα μικρό παιχνίδι καί γιά τό δεκατιανό του, ἕνα κουλούρι. Δέν θά καθήσει τό μεσημέρι νά φάει τό φαγητό του, γιατί κάθε μεσημέρι τρώει σουβλάκι. Καί βέβαια, δέν θά δουλέψει. Θά προκαλέσει, ὄμως, μέ τήν στάση τους παιδαγωγούς καί παιδιά. Οί γονείς εἶναι μετανάστες καί ἠ μητέρα χάνει, συχνά, τό μεροκάματό της, γιά νά τόν πείσει νά ἔρθει στό σχολεῖο, ἐνῶ αὐτός κάνει αὐτό πού θέλει. Καί δυστυχῶς δέν εἶναι μόνο ὁ Πέτρος. Κάθε χρόνο, ὅλο καί πληθαίνουν οἱ «μικροί βασιλιάδες», πού ἐξελίσσονται σέ «τυράννους». Κάποια μητέρα μέ φόβο μᾶς ρωτάει, πώς νά ἀντιμετωπίσει τήν μικρή «πριγκίπισσα» μοναχοκόρη της, πανέξυπνη κατά τήν μητέρα της, πού κάνει, ὅμως, πάντα αὐτό πού θέλει. Καί εἶναι, μόλις τεσσάρων χρόνων! Πέταξε τό φάρμακό της ἀπό τό μπαλκόνι, γιά νά μή τό φέρει ἡ μαμά στό σχολεῖο καί τῆς τό δώσει ἡ δασκάλα. Κάθε πρωί, θέλει, ὁπωσδήποτε, νά δεῖ τό φαγητό πού τῆς βάζουν στό καλαθάκι της καί ἄν δέν τῆς ἀρέσει, πρέπει νά τό ἀντικαταστήσουν, ἀλλιώς δέν ἔρχεται στό σχολεῖο! Τό βράδυ δέν πηγαίνει νά κοιμηθεῖ στήν ὥρα της. Κυλιέται στό πάτωμα καί κάνει φασαρίες. Στόν Παιδικό Σταθμό, τόν πρῶτο καιρό, ἦταν εὐγενικό καί ὑπάκουο παιδί. Μετακόμισε, ὅμως, ἡ οἰκογένεια στόν Πειραιᾶ καί τήν πῆραν τόν πρῶτο μήνα καί ἔτσι, δέν μπόρεσε νά ἐκδηλωθεῖ. Γιατί τό παιδί, πού ζεῖ στό σπίτι τήν «παντοδυναμία» του, δέν ἀργεῖ νά τήν διεκδικήσει καί στό σχολεῖο.
Νά συνεχίσουμε, ἐνδεικτικά: Τά παιδιά γιά τά ὁποῖα μιλάμε, εἶναι τά παιδιά πού τρῶνε ὅ,τι θέλουν, ὅσο θέλουν, ὅποτε θέλουν, μέ παραμύθια καί ὑποσχέσεις γιά νά φᾶνε. Εἶναι τά παιδιά, πού κοιμούνται ἀνάμεσα στό ἀνδρόγυνο, ἐνῶ ἔχουν περάσει τόν 5ο καί συχνά τόν 6ο χρόνο, ἀκόμα καί ἄν, στό μεταξύ, ἀναμένουν ἀδελφάκι. Εἶναι τά παιδιά, πού τούς κουβαλάει τήν τσάντα ἡ μαμά, ἡ γιαγιά ἤ ὁ παπποῦς, γιατί δέν πρέπει νά κουράζονται. Εἶναι τά παιδιά, πού πάντα φταῖνε οἱ ἄλλοι, ποτέ αὐτά! Πού αἰωνίως, γκρινιάζουν. Πού συνεχῶς, ἀπαιτούν. Πού τά συναντᾶμε σέ ὅλες τίς οἰκογένειες. Μπορεῖ νά εἶναι μοναχοπαίδια ἤ παιδιά πολύτεκνων οἰκογενειῶν, πλούσιων ἤ βιοπαλαιστών. Εἶναι παιδιά, πού δέν γνώρισαν ποτέ τό «ὄχι», τήν ἀπαγόρευση, τήν τιμωρία. Εἶναι οἱ ἔφηβοι, πού δέν δίνουν τήν θέση τους στούς ἡλικιωμένους ἐπιβάτες τοῦ λεωφορείου, γιατί εἶναι κουρασμένοι!
Ὁ σεβασμός γιά τόν ἄλλον, ὁ σύνδεσμος μέ τόν ἄλλον, εἶναι ἄγνωστα σέ αὐτά τα παιδιά. Ὁ ἐγωκεντρισμός κυριαρχεῖ, ἔστω καί άν αὐτό κοστίζει στήν οἰκογενειακή εἰρήνη, ἔστω καί ἄν δημιουργεῖ πόνο στήν οἰκογένεια. Πώς, ὅμως, ἔφθασαν ἐδῶ; Τό «παιδί – βασιλιάς», πρίν γίνει «τύραννος», ἔμαθε νά παραβιάζει τίς ἀπαγορεύσεις καί νά ἐξουδετερώνει τή γονεϊκή αὐθεντία. Ἔχει μιά συμπεριφορά καταπιεστική, πού ἐκδηλώνεται μέ κλαψουρίσματα, ὅταν εἶναι μικρός, μέ γκρίνια, μέ πεῖσματα, μέ ξαφνικούς καί ἀναίτιους θυμούς, ὅταν εἶναι μεγάλος. Στόχος του, νά πετύχει αὐτό πού θέλει. Καἰ χρησιμοποιεῖ κάθε μέσο. Κατά κανόνα, αὐτή ἡ συμπεριφορά εἶναι μιά μορφή ἄρνησης. Ἀποφεύγει κάποια δουλειά (βοήθεια στό σπίτι, τακτοποίηση τοῦ δωματίου του, μελέτη κ.λ.π.) καί τά παζαρεύει μέ κάποια τιμή (βίντεο, τηλεόραση, χαρτζιλίκι). Ἀπαιτεῖ νά τοῦ δώσουν κάτι, τήν ὥρα πού τό θέλει. Δέν ξέρει νά περιμένει. Εἶναι συνήθως θυμωμένος, μουτρωμένος, λυπημένος. Δέν δείχνει νά ἱκανοποιείται μέ τίποτα. Εἶναι πικρόχολος, ζηλιάρης. Γενικά δέν εὐχαριστιέται μέ τίποτα. Ὅταν θέλει νά πετύχει κάτι, ἔχει τή στρατηγική του. Χρησιμοποιεῖ κάθε εἴδους πονηριά. «Μέ ἀγαπᾶς;», εἶναι ὁ συνηθισμένος του πρόλογος. Ὅταν εἶναι «καλός», πρέπει νά ἀναρωτηθοῦμε: «Γιατί»; σίγουρα κάτι θά ζητήσει…. Τό χειρότερο εἶναι ὅτι χρησιμοποιεῖ, ὁλο καί περισσότερο, τόν συναισθηματικό ἐκβιασμό. Λέει π.χ. στόν πατέρα του: «Δέν ξέρεις νά δώσεις χαρά. Τό μόνο πού ξέρεις εἶναι νά τιμωρεῖς. Ἐνῶ ὁ μπαμπάς τοῦ Γιάννη εἶναι πάντα εὐγενικός. Τόν πηγαίνουν ὅπου θέλει. Τοῦ ἀγοράζουν ὅ,τι θέλει». Μέ αὐτό τόν τρόπο, προσπαθεῖ νά ἐνοχοποιήσει τούς γονεῖς του. Στήν παρατήρηση τῆς μητέρας του, κατ’ ἰδίαν, «στεναχώρησες, πάλι, τόν πατέρα σου», ὁ μικρός τῶν δέκα χρόνων, ἀπαντᾶ μέ ἀπάθεια: «Δέν πειράζει, καλό θά τοῦ κάνει, σέ λίγο θά τά ξεχάσει ὅλα καί θά μέ ἀφήσει νά κάνω αὐτό πού θέλω»!
Τά περισσότερα ἀπ’ αὐτά τά παιδιά εἶναι καί κακοί μαθητές. Δέν ἐργάζονται, οὔτε στό Λύκειο. Δέν ἐπικοινωνοῦν μέ τούς γονεῖς τους, παρά γιά νά τούς ζητήσουν λεφτά. Καί μάλιστα, σάν νά εῖναι ὑποχρεωμένοι νά τούς τά δώσουν. Οἱ ἀπαιτήσεις τους εἶναι τρομερές. Τά θέλουν ὅλα! Ἐξόδους, σκούτερ, ἀκριβό ντύσιμο. Ἀκόμη καί ἄν, ὁ πατέρας ἤ ἡ χήρα μᾶνα ἔχει μιά σκέτη σύνταξη! Ἀπό τή ζωή τούς λείπουν, σέ τελευταία ἀνάλυση, τά ἰδανικά, τά ὄνειρα γιά τό μέλλον, γιά τήν οἰκογένειά τους. Μόνο, ὁ ἑαυτός τους!
Γ΄
Τί φταίει;
1) Τό κοινωνικό πλαῖσιο μέσα στο ὁποῖο ζεῖ στό σημερινό παιδί.
Ἡ προβολή τοῦ «ἐγώ» δημιουργεῖ τήν κατάρρευση τῆς κοινωνικῆς συνοχῆς. Τό «ἐγώ» ὑπερτερεῖ τοῦ «ἐμεῖς». Τό πᾶν γύρω μας προκαλεῖ τό παιδί στήν κατανάλωση. Ὁ νεοπλουτισμός, τό εὔκολο κέρδος, οἱ λεγόμενες «προοδευτικές» ίδέες, τό πλούσιο χαρτζιλίκι, οἱ καφετερίες, πού κάποιες πἀνε νά ἀντικαταστήσουν τό σχολεῖο τῶν παιδιών μας, μιά ζωή ἀνέμελη, χωρίς εὐθύνη, μιά ζωή πού τούς τά παρέχει ὅλα, χωρίς νά κουράζονται γιά νά τά ἀποκτήσουν, μιά κοινωνία τόσο ἐλαστική, πού τά πάντα ἐπιτρέπονται, πώς νά μήν τά ὁδηγήσει στόν ἐγωκεντρισμό, στόν ὠχαδελφισμό καί στήν ὀκνηρία;
2) Ἡ τηλεόραση. Μερίδιο ἐνοχῆς.
Εῖναι γνωστός, ἐν πολλοίς, ὁ ἀρνητικός της ρόλος, στήν ἀγωγή τῶν παιδιῶν καί τῶν νέων. Κινηματογραφικά ἔργα, πού τό μόνο τους «προσόν» εἶναι ἡ βία, στήν πιό ἀκραία μορφή της, ὅταν δέν εἶναι τό σέξ. Κατά τά ἄλλα, ἔργα ἀνούσια, χωρίς περιεχόμενο, χωρίς προβληματισμούς, κωμωδίες σύγχρονες, πού συναγωνίζονται μεταξύ τους σέ ἀθυροστομία καί γύμνια, ὅλα αὐτά δέν μποροῦν νά χαρακτηριστοῦν ὡς προγράμματα ἀπαιτήσεων. Πέραν τούτου, μιά ματιά στίς παιδικές ἐκπομπές στούς παιδικούς διαγωνισμούς, στά χειροκροτήματα καί στόν ἐνθουσιασμό, πού ἀκολουθεῖ ἁπλά παιδικά σχεδιάσματα, κάνουν, ἐπίσης, κακό στά παιδιά μας, πού νομίζουν ὅτι μέ αὐτά τά μικρά, ἔφτασαν στό ὕψιστο τῆς Τέχνης! Καί οἰ γονεῖς, τρέχουν καί αὐτοί, νά θαυμάσουν τά παιδιά τους!
3) Ὁ ἀλόγιστος θαυμασμός γιά τό παιδί
Μήπως δέν τό ἀκοῦμε συχνά; «Τά παιδιά, σήμερα, γεννιοῦνται πολύ ἔξυπνα. Μιλούν στό τηλέφωνο, ἀνοίγουν μέ τό δακτυλάκι τους τήν τηλεόραση, τό βίντεο καί τά λίγο μεγαλύτερα, χρησιμοποιοῦν τόν ὑπολογιστή….. Καί ὅμως, δέν εἶναι ἔτσι; Τί γνωρίζουν ἀπό τήν πραγματικότητα της ζωής; Ἀπό τή Φύση, τόν μεγάλο δάσκαλο τοὐ ἀνθρώπου; Ἀπό τόν ἀνθρώπινο μόχθο, ἀπό τίς ἀληθινές ἀξίες τοῦ πολιτισμοῦ; Ἄρα, ἐχουν δρόμο πολύ μπροστά τους νά βαδίσουν γιά νά ‘ναι ὄντως καλά πληροφορημένα. Ἄς μή βιαζόμαστε, λοιπόν. Χρειάζεται πολλή δουλειά ἀκόμη καί ἀπό την πλευρά τῶν παιδιῶν ἀλλά καί τῶν γονιῶν.
4) Τό διαζύγιο.
Τό διαζύγιο, μολονότι στήν ἀρχή εἶναι ὀδυνηρό γιά τό παιδί, ἀργότερα, τοῦ γίνεται παράγοντας «παντοδυναμίας». Ἡ μητέρα μέ τήν ὁποία, συνήθως, μένει τό παιδί, κατά τή διάρκεια τῆς εβδομάδας, θά τό πιέσει νά διαβάσει, θά τοῦ στερήσει ἴσως τήν τηλεόραση, θά τό μαλώσει, ἄν χρειαστεῖ. Ὁ πατέρας, τό Σαββατοκύριακο πού τό βλέπει, ὅμως, τοῦ κάνει ὅλα τά χατήρια, ὁπότε τό παιδί, κάνει ἄθελα σύγκριση τοῦ Σαββατοκύριακου μέ τό πρόγραμμα τῆς ἑβδομάδας: Ἔτσι, σιγά – σιγά, γίνεται καί πιό ἀπαιτητικό ἀπέναντι στή μητέρα του, προσπαθῶντας καί ἀπό αὐτήν νά κερδίσει ἔδαφος γιά περισσότερες παροχές…..
5) Ἡ στάση ἀπέναντι στόν εὐσυνείδητο Καθηγητή.
Οἱ γονεῖς, ἀντί νά εῦχαριστούν τόν Καθηγητή, πού ἄφησε μετεξεταστέο τό παιδί τους, πού δέν διάβαζε, συμμαχοῦν μέ τό παιδί ἐναντίον του καί προσπαθοῦν νά τόν μειώσουν, μέ κάθε τρόπο: Ὅταν βλέπουν ὅτι δέν βγαίνει τίποτα, ἐξαπολύει – ἡ μαμά, συνήθως – ἔνα ὑβρεολόγιο ἐναντίον του. Καἰ ὅταν ὁ Καθηγητής ἀγνοεῖ τίς ὕβρεις, ἀγωνίζεται νά συγκρατηθεῖ καί λέει ἁπλώς:
Μά, ἔχετε δικαίωμα ἀναθεώρησης τοῦ γραπτοῦ!
6) Ἡ λαθεμένη συνηγορία τῶν γονιῶν, ὑπέρ τῶν παιδιῶν τους.
Παρά ταῦτα, ἡ λαθεμένη συνηγορία τῶν γονέων ὑπέρ τῶν παιδιῶν, συνεχίζεται. Πλῆθος οἱ μαρτυρίες ἐκπαιδευτικῶν καί ψυχολόγων. Ὁ πατέρας, λέει, χαρακτηριστικά, στόν ψυχολόγο: «Δέν μᾶς ἀκούει, ἀλλά αὐτό δέν μοῦ κακοφαίνεται. Δείχνει ὅτι ἐχει προσωπικότητα καί δέν θά τόν κάνουν ὅ,τι θέλουν οἱ ἄλλοι, ἀργότερα. Γιά τό σχολεῖο ἀνησυχώ»!
Οἱ μοντέρνες οἰκογένειες ἀρέσκονται νά λένε ὅτι στό σπίτι τους βασιλεύει ἡ δημοκρατία καί, συνεπῶς, ἔχουν ἰσότητα δικαιωμάτων. Σέ μιά τέτοια οἰκογένεια δέν μπορεῖ νά γίνει σωστή ἀγωγή. Γιατί αὐτή ἡ δημοκρατική ἰσότητα, δέν ἀναγνωρίζει οὔτε τήν πείρα, οὔτε τή γνώση, οὔτε τόν ξεχωριστό ρόλο κάθε μέλους, οὔτε ἀκόμη ὅτι καί στή Δημοκρατία ὑπάρχουν κυβερνῶντες καί κυβερνῶμενοι. Συνεπῶς, παρά τά λεγόμενα, δέν πρόκειται περί Δημοκρατίας ἀλλά περί ψευτοδημοκρατίας, ἡ ὁποία παίζει ἕνα πολύ ἀρνητικό ρόλο στήν ἀγωγή τοῦ παιδιοῦ τό ὁποῖο μέ τήν ἀνωτερότητα πού τό χαρακτηρίζει, βάζει τόν ἑαυτό του ἐπί ἴσοις ὄροις μέ τούς γονεῖς του, μέ τούς δασκάλους του….
9) Ἔλλειψη προγράμματος στήν καθημερινή μας ζωή.
Δέν ἔχει μάθει τό σύγχρονο παιδί νά συμμορφώνεται μέ κάποιο πρόγραμμα, στήν καθημερινότητά του. Ἔτσι, γίνεται κάθε πρωί, ἀγῶνας γιά νά ξυπνήσει. Ἀγῶνας γιά νά ντυθεῖ, γιά νά διαλέξει αὐτό πού θέλει νά φορέσει, ἀγῶνας γιά νά φάει. Ἀγῶνας νά διαβάσει. Ὧρες ὁλόκληρες μπορεῖ νά διαθέτει ἡ κατακουρασμένη μάνα για νά τό βοηθήσει στά μαθήματά του, αὐτό, ὅμως δέν εἶναι πρόθυμο νά τῆς προσφέρει οὔτε ἕνα ποτήρι νερό: Πώς νά μήν αἰσθανθεῖ, λοιπόν, «βασιλιάς» καί νά μήν ἐξελιχθεῖ σέ «τύραννο»;
10) Άθεη αγωγή.
Πόσα παιδιά ἐκκλησιάζονται; Πόσα παιδιά πηγαίνουν στό Κατηχητικό Σχολεῖο, στήν Ὁμάδα; Ἡ μόρφωση τῆς ψυχῆς δέν εῖναι στό «πρόγραμμα», οὔτε τό οἰκογενειακό, οὔτε στό πρόγραμμα τοῦ σχολείου, κατά κανόνα. Μόνο, ἡ ἀπόκτηση γνώσεων, ὅσο γίνεται περισσότερων, ἐκεῖ στοχεύουν γονεῖς καί δάσκαλοι. Ἀλλά μήπως, καί αὐτό τό πετυχαίνουν; Εἶναι γνωστή, τοῖς πᾶσιν, ἡ ἀγραμματοσύνη, ὄχι ἁπλώς τῶν μαθητών μας τῆς στοιχειώδους καί μέσης ἐκπαιδεύσεως, ἀλλά καί τῶν φοιτητῶν μας, γιατί ὄχι, καἰ τῶν πτυχιούχων μας, ἐν πολλοῖς.
Δ΄
Δέν ζητᾶμε τό παιδί, πού δέν παρακούει ποτέ. Οὔτε πάλι, τούς γονεῖς, πού δέν λαμβάνουν ὑπ’ ὄψη καμία ἐπιθυμία τοῦ παιδιοῦ τους. Θά θέλαμε, ἁπλώς, τό παιδί νά ζήσει τή ζωή του, χωρίς νά «ὑποδουλώνει» τούς γονείς του. Νά μάθει νά σέβεται, νἆναι πειθαρχημένο, νά περιμένει. Νά μάθει, προπάντων, ὅτι δέν εἶναι αὐτό τό κέντρο τῆς γῆς! Κάποτε, εἴχαμε τήν ἱεραρχία τῶν γενεῶν. Σήμερα, μέ τή σύγχυση τῶν ρόλων, τό παιδί ἐξισώνεται μέ τούς γονεῖς και, πολλές φορές, ἀντιστρέφονται οἰ ρόλοι. Γι’ αὐτό, εἶναι ἀνάγκη, ὁ καθένας νά βρεῖ τή θέση του. Νά πάψουμε νά θεωροῦμε τό παιδί θῦμα τῶν μεγάλων. Νά καταλάβουμε ὅτι ἡ ἀπαγόρευση, ἐκεῖ πού χρειάζεται, εἶναι μιά πράξη αὐθεντική, πού προστατεύει τό παιδί ἀπό κινδύνους καί τό προετοιμάζει γιά μιά σωστή ζωή. Ἀρκεί νά δίδονται στό παιδί οἱ ἀπαραίτητες ἐξηγήσεις καί νά γίνεται μέ τόν ἁρμόζοντα τρόπο ἡ ἀπαγόρευση.
ΚΥΚΛΟΙ ΜΗΤΕΡΩΝ
«Ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΑΥΛΟΣ»